Kómir hımııasyna qashan kóńil bólinedi?
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstan 2050 jyly kómir beıtaraptyǵyna kóshý kerek. Demek, shırek ǵasyrdan keıin shıkizatty qazirgideı jylyna 110 mln tonna emes, 30 mln tonna óndirýge týra keledi.
Eger BUU-nyń klımattyq sammıttegi mindetine sáıkes kómir ıgerý kemitilse, qordaǵy shıkizatty qaıda jiberemiz? Onyń geologııalyq qory 650 jylǵa jetedi. Bul 272 mlrd tonna. Al, tek zerttelgen qory 32-34 mlrd tonna. Osylaısha biz qatty otyn kólemi jaǵynan álemde 10-shy oryndamyz. Eldegi energııanyń 68%-y kómir jaǵý arqyly alynsa, balamaly qýat kózi nebary 5-7%. Osy rette hımııa ǵylymynyń doktory Bolat Ermaǵambetten salanyń bolashaǵy týraly suradyq.
– Eger durys paıdalansaq hımııa ónerkásibi – Qazaqstan ekonomıkasynyń kózi bolar edi. Mysaly, Qytaıdyń Shenhua zaýytynda 80 taýar óndiredi. Biz baryp, aralap kórdik. Ǵylym men ónerkásip qustyń qos qanatyndaı úılesim tapqan. Astasyp jatyr. Mine, osyndaı qarym-qatynas ornasa ǵana bári damıdy. Ǵylymnyń kúshi óte myqty bolýy tıis, - dedi kómir hımııasy jáne tehnologııalar ınstıtýtynyń dırektory.
Biraq, bizdiń jaǵdaı «baıaǵy, Baıqojanyń taıaǵy». Kómir óndiriske tek eski eki ádispen engen.
– Qazir tek temir balqytýǵa koks alady. Feroqorytpaǵa jartylaı koksty paıdalanady. Qaraǵandy shahtalary jylyna 10-12 mln tonna kómir óndirse, sonyń 7-8 mln koks alýǵa jumsalady. Shubarkól razezinde Saryarqa degen fabrıka bar. Sonda jylyna 650 myń tonna ǵana jartylaı koks óndiriledi. Odan shyǵatyn qaldyqtary problema. Tehnologııa normalarǵa sáıkes bolýy tıis. Áıtpese ol jasyl energetıkaǵa jatpaıtynyn aıtty professor Bolat Ermaǵambet.
Qazaqstanda 41 kómir kenishi bar. Qaraǵandy, Qostanaı jáne Pavlodar oblystarynda shoǵyrlanǵan. Qaraǵandyda negizinen tas kómir. Al, Joǵarǵy Soqyr qońyr kómir ken ornynda 2,5 mlrd tonna qor bar. Sol qońyr kómirden hımııalyq zattar alý qolaıly.
Pavlodar oblysy Ekibastuz kenishiniń qory 40 mlrd tonnaǵa jýyq. Biraq, ondaǵy kómir kúli 50%-dan asady. Sondyqtan hımııalyq óńdeýge jaramaıdy.
Kómirdiń kól-kósir paıdasy
Maıkúbi basseıninde de qońyr kómir. Sosyn Torǵaı kómir basseıni kólemi jaǵynan kóp. Qory 40 mlrd tonnadan asady. Osy ken ornyndaǵy qatty otyn hımııalyq óńdeýge tartymdy. Sebebi, kúli az, kúkirti 0,5%. Ylǵaldyǵy óte joǵary. Qusmuryn qońyr kómirin de tereń óńdeýge bolady. Sondaı-aq jurt Shubarkól kómirin jaqsy kóredi. Óıtkeni, kúli tómen. 6-8%. Qaǵaz sııaqty janǵysh. Quramyndaǵy shaıyr 14-18% ǵana. Bul tipti janarmaı alýǵa jaraıdy.
– Ǵalym Ebineı Bóketov 1980 jyly benzın alýǵa bolatynyn ǵylymı dáleldep, joǵary deńgeıge kótergen. Endi shákirti retinde sol jumys bizdiń moınymyzda. Bul balamaly shıkizat. Munaıdan qansha zat alynsa kómirden de sonsha ónim óndiriledi. Bizge tek qarjylandyrý kózi kerek. Jeke ǵylymı mekeme bolǵan soń qarjy jetispeıdi. Ǵylym komıteti konkýrstaryna qatysamyz. Kenishterden tapsyrys alamyz. Biraq, sonda da júıeli qoldaý qajet. Sonda munaıdan shyǵarǵandaı polıetılen, polıpropılen, nano talshyqtardy kómirden de alyp, ekonomıkaǵa zor úles qosýǵa bolady. Sonyń bárin zertteý kerek. Kóp baǵytta artta qaldyq. Sol úshin kómir hımııasyna óz aldyna ULTTYQ BAǴDARLAMA qajet, - dep esepteıdi professor.
Kómir – ázirge energetıkalyq shıkizat. Negizi hımııalyq kómirsýtegi qataryna jatady. Osy turǵyda Bolat Ermaǵambet basqaratyn ınstıtýt zerthanasy túrli ǵylymı jobalaryn qoldap, 30 patentke ıe bolǵan. Biraq, óndiriske engeni joqtyń qasy. Tek ósimdik tyńaıtqyshy Ońtústik óńirde tam-tumdap qoldanylady. Ol Ýkraınanyń gýmat tyńaıtqyshynan da asyp túsipti. Bıdaı, arpa, suly sııaqty dándi-daqyldary men kartop, qyzanaq jáne basqa kókónis túrleriniń ónimdiligi artyp, boıyndaǵy nıtrattardy azaıtqan.
5-6 jyl buryn Baıanaýyldy kómir arqyly gazdandyrý máselesi kóterilgen. Mysaly 2 mln tekshe metr gaz alý úshin 6 mln tonna kómir gazandyrylady. Jaǵylmaıdy.
Ǵylymı ortalyq aýyz sý jáne kólik gazyn tazartý maqsatynda sorbent tehnologııasyn usynǵan. Ol da daıyn deıdi. Sorbent – suıyqtyq pen gazdy sińiretin hımııalyq ádis. Qazir sonyń 1 tonnasyn Reseı men Japonııadan 1 myń men 15 myń dollar arasynda satyp alyp otyrmyz. Ol munaı salasynda qubyrlardy tarzartýǵa, jerdi qunarlandyrýǵa taptyrmas kómirden alynatyn ónim túri.
– Kómirdiń keleshegi keń. úlken. Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginde kómir óndirý basqarmasy bar. Solarmen jaqsy jumys isteımiz. Jol kartasy jasalǵan. Biraq, qarjylandyrý sheshilmeı tur. Jas kadrlardy qoldaımyz. Myqty mamandar qajet. Bizdiń jobalarymyzǵa qatyssa, shyńdalyp, bilikti maman bop shyǵady, - deıdi Bolat Ermaǵambet.
Maıra Qazanǵapova kómir hımııasy jáne tehnologııa ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri. Ol PhD doktory. Jas ǵalymdardy baýlyp júr.
– Kómirtekti nanomaterıaldar alý úshin sýtekti saqtaý jumysy júrgizilip jatyr. Grafen, kómirtekti nanotútikshe. Bunda joǵary toqtyń áserinen kómirtekti materıaldardy býlandyrý arqyly jańa nanomaterıaldar alamyz. Ony lıtıı batareıalar, sýperkondensatorlarǵa qoldanady. Kólikke kerek ótkizgish materıaldar qazir kóbine shetelden jetkiziledi. Sony almastyrý qajet, - deıdi Maıra Qazanǵapova.
Al, ınstıtýttyń kishi ǵylymı qyzmetkeri Aınagúl Malǵajdarova fýlv qyshqylynyń qoldanysyn túsindirdi.
– Fýlv qyshqylynyń untaq túrimen zertteý jasaımyz. Bul ónim kómirden de qymbat. Álemde fýlv qyshqylyn alý emes, ony tazartý protsessi qymbatqa túsedi. Sondyqtan biz sorbentti qoldaný arqyly ekonomıkalyq tıimdi baǵa turǵysynan tazartý ádisin zerttep jatyrmyz. Sosyn adam aǵzasyndaǵy qartaıýdy tejeýge, baýyrdaǵy holesterındi tómendetýge jáne qalqansha mańy bezi garmondaryn retteý úshin fýlv qyshqyly qoldanylady, - deıdi ol.
Ázirge kómir degende kúl shyǵaryp, sharshaǵan jurtshylyq pen aspandy torlaǵan kók tútin eske túsedi. Biraq, professor Bolat Ermaǵambet kómir hımııasyna kóńil bóletin kún týarynan kúder úzbeıdi.