Kompıýter men teledıdar kórkem ádebıetti eshqashan aıyrbastaı almaıdy - Sháken Kúmisbaıuly
Jalpy balalar әdebıetiniң bet alysy қandaı? Biz osy sұraқtar jөninde bar ғұmyryn balalar әdebıetine arnap kele jatқan қalamger, «Alash» syılyғynyң ıegeri, «Balapan әlemi» jýrnalynyң bas redaktory Shәken Kүmisbaıұlymen әңgimelesip, balalar әdebıeti jaıly syr bөlisken edik.
-Shәken Kүmisbaıұly, balalar әdebıetiniң bүgingi kүni jaғdaıy қalaı?
-Өzderiңiz bilesizder elimizdiң aýmaly-tөkpeli kezeңinde balalar әdebıetiniң jaғdaıy қıyndap ketken edi. Әýeli kүndelikti oқıtyn әdebı kitaptardan aıyryp edi, odan kitap dүkenderi jabyldy,қazaқ kitaptarynyң basylymy azaıdy. Keıin naryқ balalar jaғdaıyn tipti nasharlatty. Қarjy tapshylyғynan balalar jazýshylary jazғanyn sandyқtaryna saldy. Al қala dүkenderin Reseı baspalarynyң kitaptary basyp қaldy. Қazaқ balalaryna arnalғan kitaptar "arpa ishindegi bir bıdaıғa" aınalyp ketken edi. Bұl tirlik bizdiң janymyzғa batty. Balalary shetқaқpaı bolғandy kim ұnatsyn? Basylymdarda bұl mәsele үzbeı jazyldy. Telearnalarda estir құlaққa jeterdeı aıtyldy. Ýaқyt bolsa synaptaı syrғyp өtip jatty. Ne isteý kerek, dep basy Mұzaғaң - Mұzafar Әlimbaev, Қadekeң - Қadyr Myrzalıev bolyp қol қoıyp, jıyrma shaқty balalar jazýshylary laýazymdy, baқýatty sheneýnikke hat jazyp, bұrynғy "Jalyn" bәıgesi sııaқty әdebı konkýrs ұıymdastyrýғa қarjy sұradyқ. Onymen қoımaı, sol kezdegi Mәdenıet, aқparat jәne kelisim mınıstrliginen de қol ұshyn berýdi өtindik. Bұl 2002 jyldyң kesheý kүzi edi. Өtinish aıtý oңaı, onyң oryndalýynyң қıyn ekenin basқa tүskende biledi ekensiң. Dүnıede kүtkennen қıyn nәrse joқ eken. Eki jyldan asa ýaқytқa sozylғan үmitimizdiң oty sөndi. Bәrinen de keıbir azamattardyң "kөrermiz" dep emeksitip, tүptiң-tүbinde әr tүrli syltaý aıtyp shyғa kelgenin aıtsaңshy. Қazir bireý jarylқaıdy dep қarap jatatyn zaman emes. "Қazaқ әdebıeti" gazetiniң 2005 jylғy 1 sәýirindegi sanynda elimizdegi bıznespen shұғyldanatyn barlyқ azamattarғa balalar әdebıetiniң jaıyn aıtyp, 27 jazýshy қol қoıyp үndeý jarııaladyқ. Ýaқyt syrғyp өtip jatty, biraқ "balam" dep қol sozғan eshkimdi kөre almadyқ. Paý, bұl қazaқtyң ozyқ oıly azamattaryna ne kөringen? Balalaryn nege ұmytty dep kүrsindik. Mұhaң - Mұhtar Әýezov: "Maңyna ұryқ shashpaғan jaқsylyқ, jaһanda jalғyz өsken bәıterekshe tұl bolady da қalady" degen joқ pa edi? Aýқatty adamdardyң aldyna bardyқ, esigin қaқtyқ. Sherhan Mұrtaza aıtқandaı: "Қazaқta baılar az bolmaғan. Өtti, ketti. Myңғyrғan maldy, baılyқty o dүnıege ala ketken joқ. Týғan el anaң ғoı. Onyң balasynyң bөtendigi bar ma? Өziңde bola tұra onyң kөılegi jamaý-jamaý bola ma?" ,- dedik. Eshkim selt etpedi.Allaғa tәýbe, bizdiң jaғdaıymyzdy estigen kәsipker Baýrjan Ospanov kөmek қolyn sozyp, kүni bүginge deıin balalar әdebıetiniң jan ashyry bolyp keledi.
Baýrjan Ospanov: -"Balalardan eshteңe aıamaımyn, қazaқ balalary Alpamysty, Қobylandyny bilmese ұıat қoı, қaı eңbegimizdi oқysaқ ta, tәlimge, tәrbıege jeteleıdi, halyқtyң bolashaғy balalar emes pe?!", - dep balalar әdebıetine қamқorlyқ jasap kele jatyr. Құdaıғa shүkir sodan beri balalar әdebıetiniң jalғyz bәıgesi өtkizilip keledi.
-Ol baıқaý қaı jyldan beri өtkizilip keledi? Ondaı bәıgeler balalar әdebıetiniң "armanyn" oryndaı ala ma?
-Ol bәıge - balalar әdebıetine arnalғan halyқaralyқ «Daraboz» baıқaýy dep atalady. Baıқaý Almatyda 2006 jyldan beri өtedi. Ony «ZHERSU" korporatsııasynyң tikeleı demeýshiligimen Қazaқstan Jazýshylar odaғy ұıymdastyryp kele jatyr. «Darabaz» jabyқ әdebı baıқaýynyң basty maқsaty - jas өskinniң nazaryn өz kitabyna aýdarý. Balalar jazýshylaryna қoldaý kөrsetý arқyly jas ұrpaқtyң týғan eline degen sүıispenshiligin қalyptastyryp, ұltjandy, bilimdi өskeleң ұrpaқ tәrbıeleý bolyp tabylady. Bұl shara 5-shi jylғa ketip bara jatyr. Bıyl da өtkizilip, jeңimpazdar balalar kүni қarsaңynda anyқtaldy. Jүzden tұlpar, myңnan jүırik shyққan shyғarmalardyң jeңimpazdary BAҚ betterinde jarııalanғan bolatyn. Al oқyrmandar baıқaýda үzdik shyққan shyғarmalar jıyntyғyn «Kәýsar bұlaқ» serııasymen jaryқ kөretin kitaptan oқı alady. Bұıyrtsa kүzde osy serııanyң үshinshi kitabi jaryқ kөredi. Kitaptar shyққan soң қalyptasқan dәstүr boıynsha respýblıkamyzdaғy barlyқ kitaphanalarғa, mektepterge tegin үlestiriletin bolady. Bәıgeniң basқa bәıgelerge қaraғanda ereksheligi, ol jabyқ tүrde өtedi, ıaғnı қazylar alқasy shyғarmalardy kim jazғanyn bilmeıdi, onda tek bүrkenshik esimi jazylady. Shyғarmanyң jaқsy jazylғanyna қaraı baғa beriledi. Osy rette aıta keteıin, shyғarmany қalaı jazady, onda sharýamyz joқ, өıtkeni soңғy kezde keıbiri mynaý eskishe, anaý jaңasha jazady eken dep jatady. Men ondaıғa қarsymyn, eң bastysy balalarғa әser etse, balalar oıynda toқyp қalsa bolғany. Balalar әdebıeti negizinen tanymdyқ dүnıe, tәlimdik, tanymdyқ shyғarmalar bolsa boldy. Sosyn mұndaı jabyқ bәıge tanysқa alyp berý, taғy da basқa joldarғa jol bermeıdi. Osylaısha әdil bolғanda naғyz үzdik balalar týyndylary shyғady. Mұndaı baıқaý jaңa týyndylardyң, shyғarmalardyң kelýine birinshiden yқpal jasasa, ekinshiden, jas jazýshylar өz sheberlikterin osy baıқaýlarda synap, өz bolashaғyna jol ashady, sonymen қatar jazýshylardyң jas erekshelikterine қaramaı, zamanғa saı jazylғan үzdik shyғarmalardy anyқtaıdy. Bir қýanyshtysy, bıylғy bәıgede baғyn synaғysy kelgenderdiң sany byltyrғyғa қaraғanda kөp boldy.
-ıAғnı, balalar әdebıetine degen yқylas, talpynys bar ғoı?
-Iә, dәl solaı. Elimizde balalar әdebıetine aıtarlyқtaı kөңil bөlinbeı keledi desek te, osy baıқaýdan jas balalar jazýshylarynyң erekshe ynta-yқylastaryn, jigerlerin baıқadyқ. Olardyң bir-ekeýi "Daraboz" bәıgesin jeңip aldy. Osy bәıgeden keıin balalar әdebıeti "jas balalar jazýshylaryn қatarymyzғa қosaıyқ, bizdiң қatarymyzғa қospasaқ jaғdaıymyzdyң қıyn bolyp ketetin tүri bar, olar balalar әdebıetiniң keleshegi ғoı" degen ұsynys kөterdi. Ol mәseleni kөterip otyrғandarynyң da jөni bar, өıtkeni қazirgi kezde balalar jazýshylarynan otyzdaı-aқ jazýshy barmyz. Osyғan baılanysty aıta keteıin, өtken jyldary "Balalar baғynyң baғbandary " atty kitap shyғarғanbyz. Ol kitapta bizdiң elimizdegi barlyқ balalar jazýshylary engizilgen. Өmirden өtkeni bar, barlyғy 111 jazýshy kirdi. Bүginde olardyң 3-4-eýi dүnıeden өtti. Қatarymyzdyң azaıyp bara jatқany өkinishti-aқ.
-Biraz қıyndyқtardy өtkerip, jetistikterge jetipsizder, degenmen bүgingi kүni sizdiң pikiriңizshe, balalar әdebıetiniң bet alysy қalaı?
-Jalpy jaman emes, eptep-eptep kele jatyr. Bұrynғy kezdegideı құldyrap қalғan joқ, aқyryn - aқyryn keýdesin kөterip keledi. Tәýba! Daғdarys bolyp jatsa da "Almaty kitap", "Arýna", "Balaýsa" baspalary balalarғa arnalғan kitaptardy shyғaryp jatyr. Degenmen, aıtatyn biraz өkpe-renishterimiz bar. Өrkendep jatyrmyz deımiz, «balalar әdebıetin ғana basatyn baspa ashyp berse қaıtedi», degen oı meni mazalaıdy. Bizde balalar әdebıetin basatyn arnaıy baspa joқ. Әrқaısymyz jүrgenimiz, birese ana baspaғa, birese myna baspaғa jүgirip. Arnaıy өz baspamyz dep otyrғanym - onyң redaktory - balalar redaktory, sýretshisi - arnaıy balalarғa arnap salatyn sýretshi, қysқasy balalar kitaby қandaı bolýy kerek ekenin biletin mamandary bolýғa tıis. Өıtkeni, basқa baspalarda balalar әdebıetine jaқyn emes adamdar otyrady. Bұl meniңshe dұrys emes.
Қazirgi kezde orys baspalary bүkil Қazaқstandy jaýlap jatyr. Al bizdiң baspalarғa kelsek, ne kөringenin bilmeımin tenderlerde eң artynda қalamyz ba, әıtөý, ala almaı jүremiz. Bizdiң balalar әdebıeti baspasyna kitap shyғarý jөninde lottary berilmeıdi, nege ekenin tүsinbedim. Bıylғy jaғdaı mәz emes, өıtkeni shyғatyn әdebıetter az. Anaý "Balaýsa" baspasynda 50 tomdyқ shet eldiң klassıkasy shyғyp jatyr. Al bizdiң Berdibek Soқpaқbaevtyң, Marat Қabanbaıdyң, sol sııaқty jaңa shyғyp jatқan jazýshy Өtepbergen Aқypbekov, Қarjaýbaı aғalaryң sııaқty aқyn-jazýshylardyң kitaptaryn shyғaraıyқ desek te shyқpaı қalady. Mınıstirlikke tizimimizdi tizip alyp baramyz, ol jaқtan қaıtip keledi. Osyndaı jaғdaılarymyz bar. Negizinde aıtarym, balalar әdebıetine kөңil bөlmesek bolmaıdy! Jalpy balalardyң kitap, әdebıet mәselesi emes, "balalarғa" kөңil bөlmesek erteңgi kүnimiz ne bolmaқ?! "Balam" dep aıtatyn үlkender bolmasa, "elim" dep aıtatyn erler tabylmaıdy ғoı. "Үlkenniң jүzine bergenshe, balanyң birine ber" degen bar ғoı, sondyқtan bұl mәsele jөninde oılaný kerek! Basқa eldi қaraңyzdarshy "Bala" dese alaқandaryna salyp ұstaıdy. Al, bizder nege dұrys қaramaımyz. Men taң қalamyn. Үlken shyғarmalardy az shyғarsa da, balalarғa arnalғan kitaptardy kөp shyғarý kerek. Өkimet balalarғa arnalғan kishkentaı kitapshalar bolsyn, үlken kitaptar bolsyn қazaқ kitaptaryn kөptep shyғarý kerek.
"Қazaқ әdebıeti" gazetinde Arasanbaı Үstenovtyң bir maқalasy shyғypty. Өte jaқsy jazylғan eken. Maқalada Satybaldy Narymbetov degen rejısser қazaқ balalar kınosyn jasaýғa materıal joқ depti. Nege? Men oғan kelispeımin. Nesipbek Dәýitaevtiң "Altyn balyқ" degen povesi, gran prı, bas bәıgeni alғan. Tipti ataқty "Tomırıs" týraly kitapty alaıyқ, basқa da ertegi, ғұn týraly kitaptar daıyn tұrғan materıaldar. Sol sııaқty taғy da basқa avtorlardyң shyғarmalary kınoғa keledi. Bizben sөılesse, biz birtalaı shyғarmalardy ұsynatyn edik. Sosyn, қazir balalar men balalar jazýshylary arasynda baılanys joқ. Bұrynғy kezderi mektepterge kөp shaқyrýshy edi. Қazir ana mektep jazýshylardy shaқyryp jatyr degendi estimeımin.
-Balalarғa arnalғan jýrnaldardyң bet-alysy jөninde ne aıtar ediңiz?
-Өzim bir-eki jyl boldy, "Balapan әlemi" degen jýrnaldyң bas redaktory bolyp қyzmet istep jatyrmyn. Bala-baқshalarғa arnalғan tanymdyқ jýrnal Almaty қalalyқ bilim berý, jetildirý ınstıtýtynyң arnaıy mamandarymen aқyldasyp, bala baқshadaғy қazaқ balalaryna қajetti dep sanap, "Bal-bөbek" degen bala-baқshalarғa arnalғan baғdarlama aıasynda osy jýrnaldy shyғaryp otyrmyz. Jýrnaldy bala-baқshaғa өte қajetti, tipti daıyn әdistemelik desem de bolady. Olaı dep otyrғanym, biz materıalғa әr tәrbıeshiniң әdistemeligin alyp otyrғan joқpyz, kerisinshe olarғa kerekti mәlimetter beremiz. Mysalғa jýrnalda mynandaı aıdarlar bar: "Қoıylym" balalar қoıatyn қoıylymdar, "Oınaıyқ ta, oılaıyқ" ұlttyқ oıyndar, "Tanym otaý" kishkentaı balalar neni bilý kerek, ertegi otaý, әңgime otaý, salt-dәstүrimiz týraly jәne taғy da basқa balanyң oı өrisin, tilin damytýғa arnalғan materıaldar beremiz. "Baldyrғan"jýrnaly balalarғa arnalғan әdebı jýrnal desek, bizdiң jýrnal tek қana bala-baқsha balalaryna arnalғan baғyttaғy jýrnal. Al, basқa balalar jýrnaldaryna kelsek, "Aıgөlek", "Baldyrғan" - әr jýrnaldyң өz baғyty, jalpy materıaldary bar, biraқ, ne isteý keregi de, ne қoıý keregi de jүıelenbegen.
-Balalarғa arnalғan shyғarmalar jazý қıyn ba?
-Balalarғa arnap jazý - өte қıyn, kөpshiligi ony eң oңaı dep sanaıdy. Olaı emes. Olaı dep otyrғanym, shyғarmany jazғanda eң bastysy , kishkentaılar oıy men tүısigin jan dүnıeңmen sezine bilýiң kerek. Balasha oınap, balasha oılaý - қolyna қalam ұstaғan balalar jazýshylarynyң abyroıly paryzy. Osy jaýapty mindetti oıdaғydaı oryndaı alғanda ғana dittegen nysanaғa қol jetkizesiң. Әıtpese, bәri jelge ұshқanmen barabar. Jetkinshekter jүregine ұıalar jyly sөz oңaı týmaıdy. Eleң etkizer oınaқy da, oıly өleң, til ұshyna үıirile keter shymyr da, jұp-jұmyr taқpaқ, ilki mezette қıly-қıly құbylystardy bastan keshirgizer taңғajaıyp ertegiler, қııalyңdy ұshtar jұmbaқtar men jaңyltpashtar - қıynnan қıystyrar sheberliktiң jemisi. Birer mәrte estigende, ıa bolmasa oқyғan boıda bala jadynda ұmytylmastaı jattalyp қalatyn týyndylardyң ғұmyry қashanda ұzaқ bolady. Kishkentaılardy kүldirip otyryp oılandyratyn, қarapaıym da jeңil jyr joldarynan құrylғan eki-үsh shýmaқtyң kөterer jүgi aýyr. Әrıne, қarapaıym jazamyn dep, bala kөңilin aýdarmaıtyn, selk etkizbes syldyr sөzderi bar өleңderdi jazýdyң қajeti joқ. Balalar әdebıetiniң өzine tәn erekshelikterin eskermese bolmaıdy. Өıtkeni, ol jas erekshelikterine oraı sәbıler әdebıeti, bүldirshinder әdebıeti, orta býyn-jasөspirimder әdebıeti, jetkinshekter әdebıeti dep bөlinedi. Mәselen, әli tili shyқpaғan sәbılerdiң әdebıeti olardy jan-janýarmen, tabıғat kөrinisterimen, bolmasa sol zattardyң sýretterimen tanystyrýdan bastalsa, al bүldirshinder әdebıetinde olardyң қabyldaýyna laıyқtalғan қyzyқty, shaғyn sıýjetter kөrkem tүrde aıtylady. Әr jastaғy balalardyң қabyldaýyna baılanysty өleң, әңgimelerdiң sөzderi қansha býynnan, sөılemi қansha sөzden құralýy tıis, osynyң bәri eskerilýi tıis. Қarapaıym bұl қaғıdany bilmeıtin avtordyң jazғandary jas oқyrmanғa tүsiniksiz bolady. Jas oқyrman қolyna alғan kitaptyң eң әýeli syrtқy mұқabasyna, ondaғy sýretterge қaraıtyny belgili, sondyқtan bezendirilýi әdemi bolýy kerek. Sýretter shyғarma mazmұnyna oraı salynýy tıis. Basylғan kitaptardyң қarpi balanyң oқýyna laıyқ bolýy kerek. Balalardyң jas erekshelikteri, oılaý-қabyldaý қabiletteri қataң eskerilip, kitaptar jүıeli tүrde, serııa-serııa boıynsha, mektep jasyna deıingi balalarғa dep, bastaýysh synyp oқýshylaryna dep, orta synyp, joғary synyp oқýshylaryna dep shyғarylýy kerek. Bұryndary osylaısha, balalarғa arnalғan kөrkem dүnıeler sala-sala bolyp jaryқ kөretin. Қazir bұl jүıe saқtalyp otyrғan joқ. "Bұryn balalarғa қatysty kөrkem әdebıetti arnaıy ashylғan "Jalyn" baspasy, keıinirek "Balaýsa" baspasy shyғaryp tұrdy. Ol kezde bұl baspalarda Қastek Baıanbaev, Ermek Өtetileýov sııaқty kөptegen maman redaktorlar қyzmet isteıtin. Maman redaktorlar shyғarmalardyң қyr-syryn jaқsy biletin. Өzderi өleң, әңgime, hıkaıat jazyp, elge tanymal aқyn-jazýshylar bolғandyқtan, қalyң oқyrmanғa, әsirese balalarғa baspadan shıkili-pisili өnimderdi jibermeýge kүsh salatyn. Kez kelgen қalamgerdiң kez kelgen shyғarmasy janashyr қoldan өtkennen keıin, kitap bolyp basylatyn. Shyғarmashylyқ keңester osy baғytta jұmys isteıtin. Tipti, balalarғa arnalғan kitaptar men kitapshalarғa sýret salatyn, ony bezendiretin sýretshilerdiң de baspada shyғarmashylyқ keңesi bolatyn. Osyndaı jұdyryқtaı jұmylғan ұıymdastyrý jұmystary, kөbinese өz jemisin berip jatatyn .Өkinishke қaraı, bizdiң eldegi baspalardan balalarғa arnap jaryқ kөrgen kitaptardyң basym kөpshiligi syn kөtermeıdi. Bezendirilýi jaғynan "Almaty kitap" jәne "Arýna" baspalarynyң soңғy jyldary shyғaryp jүrgen kitaptaryna kөңil tolady. Bұl eki baspanyң balalarғa arnalғan jınaқtary әdemi bezendirilgen. Jәne "Arýna" baspasy kitaptarynyң tırajy da әjeptәýir.
Қazir balalar poezııasyna balalar jazýshylary aғa býyn, orta býyn aқyndary da aıtarlyқtaı үles қosýda. Biraқ, alғa jyljyғanymyz shamaly. Joғaryda aıtyp ketkenimdeı, balalarғa arnalғan kitaptar az, әri taralymy kөңil kөnshitpeıdi.
Sөz soңynda, tyңdar құlaқ bolsa, aıtarym, jaқsylyғymyzdy balalarғa jasaıyқ! Kompıýter men teledıdar kөrkem әdebıetti eshқashan aıyrbastaı almaıdy. "Kitap - bilim bұlaғy, rýhanı azyқ", - ekenin ұmytpaғaısyzdar!
