Kólsaıda jyl on eki aı demalýǵa bolady – Ádilhan Batanov
- Qolda bar aqparatqa súıensek, úsh Kólsaı kóli bar eken. Olardyń bir birinen aıyrmashylyǵy bar ma?
- «Soltústik Tıan-Shan marjandary» atanǵan Kúngeı Alataý jotasynda kórikti Kólsaı kólderi ornalasqan. Bul kólderdiń paıda bolý tarıhy shamamen 1887 jáne 1911 jyldar aralyǵy delinedi. Kólder tektonıkalyq jaǵdaılarmen Qaıyńdy jáne Kólsaı ózenderiniń arnalarynda paıda boldy. Kólsaı ózeniniń aǵymynda úsh kól ornalasqan: Joǵarǵy Kólsaı, Ortańǵy Kólsaı, tómengi Kólsaı kólderi.
Joǵarǵy Kólsaı kóli teńiz deńgeıinen 2650 metr bıiktikte ornalasqan, uzyndyǵy-580 metr, eni-190 metr, tereńdigi-24 metrge deıin jetedi.
Ortańǵy Kólsaı teńiz deńgeıinen-2280 metr bıiktikte ornalasqan, uzyndyǵy-1180 metr, orta eni-298 metr, eń keń jerleri 800 metrge deıin barady. Kól qısyq sopaqsha pishindi, tereńdigi-57 metr.
Tómengi Kólsaı kóli teńiz deńgeıinen 1800 metr bıiktikte ornalasqan. Kól pishini ózenniń aǵymynyń baǵyty boıynsha sozylyp jatyr, uzyndyǵy-1520 m, orta eni-222 metr, tereńdigi-75 metrge deıin jetedi. Kórshi saıda ertegige uqsas, ádemi Qaıyńdy kóli bar, ol teńiz deńgeıinen 1867 metr joǵary ornalasqan. Qaıyńdy kóli 1911 jyly jer silkinisinen keıin paıda bolǵan. Sý tar saıdy toltyryp, shyrshaly ormandy basyp ketti. Sonyń saldarynan Qaıyńdy kóliniń betine shyrshanyń shyǵyp turǵan dińgekteri áli saqtalǵan, ol kólge ózinshe bir sán berip tur.
- Rasynda, osynaý ǵajaıyp mekendi kózben kórip, saf aýasymen tynystaǵanǵa ne jetsin?! Shet elderden, óńirlerden keletin týrısterdi aldymen jol máselesi, jol sapasy mazalaıtyn edi...
- Durys aıtasyz, jol damymaı týrızm de damymaıtyny anyq bilindi ǵoı. Kelýshiler sharshap, shaldyǵyp, demalys kúnderin qıyp shyqqanda sapasyz joldan jolsoqty bolyp, kóńili qalmaýy kerek. Bizge shetelden de, óńirden de keletin týrısterdiń basym bóligi eń aldymen Almatyǵa soǵatyny anyq. Almatydan beri qaraı jolǵa shyǵady. Osy turǵydan alsaq, búgingi kúni Kólsaı demalys ornyna Almaty qalasynan jetý esh qıyndyq týǵyzbaıdy dep oılaımyn. Sebebi bul demalys ornyna deıingi avtojol qurylysy 2018 jyly kúrdeli jóndeýden ótkizilip, sapaly jol jasalǵan. Jyl saıyn Kólsaı kóline kelýshilerdiń sany arta túskeni de osy sapaly joldyń arqasy shyǵar dep oılaımyn.
- Kólsaıda bıylǵy týrıstik maýsym qalaı ótip jatyr?
- Kólsaıǵa demalýshylar jyl on eki aı kele alady. Sebebi, ár jyl mezgiliniń ózindik erekshelikteri bar. Mysaly, kelýshiler kóktem men jaz aılarynda tamyljyǵan tabıǵatty tamashalap, jaıaý serýendese, qys aılarynda muz betinde syrǵanaq teýip, áýesqoılar úshin asyqpaı jatyp, balyq aýlaýǵa múmkindik bar. Sonymen qatar ortańǵy Kólsaı men joǵarǵy Kólsaı kólderine jyldyń kez kelgen ýaqyttarynda jaıaý jáne atpen serýendeýge bolady. Áıtse de, bizde týrıstiń kóp keletin maýsymy jaz mezgili. Qazirgi ýaqytta bul demalys ornyna kelýshilerdiń sany shamadan tys artyp otyrǵany jasyryn emes. Ol óz kezeginde kóptegen qıynshylyqtar týǵyzady. Mysaly, kelýshilerdiń kóptigine baılanysty olardan keıin qalatyn turmystyq qaldyqtardyń da kóbeıetini, demalatyn, tamaqtanatyn oryndardyń jetispeýshiligi, ájethanalardyń jetispeýshiligi sııaqty máseleler kezdesip turady. Degenmen, ulttyq park qyzmetkerleri demalýshylarǵa keri áser etetin jaǵdaılardy boldyrmaý, ásirese belgilengen marshrýttardan aýytqymaý, ormandarda órt qaýipsizdigin qatań saqtaý sharalaryn eskertip, bar ynta jigerlerimen jumys atqarýda.
- Týrıster neni eskerýi kerek?
- Azamattarda týrızm mádenıeti bolsa, sonyń ishinde qorshaǵan ortaǵa degen janashyrlyq, aınalany taza ustaýǵa degen nıettestik bolsa, odan bárimiz de utar edik. Shetelden keletinder qazaq dalasynyń tabıǵatyna tamsanyp, ultymyzdyń qonaqjaılyǵyna ǵana emes, basqa da qyrlaryna, minezine tánti bolsa eken dep tileımin. Sonymen qatar, ózimizdiń týrıster eń aldymen qaıda kele jatqanynan habardar bolýy tıis. Óziniń baryp demalatyn, jaıǵasatyn orynynda demalystyń qandaı túrlerine ruqsattyń bar-joǵyn bilýi, eskerýi kerek dep oılaımyn. Sebebi, Kólsaı - bul jáı demalys orny emes, erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaq. Sol úshin de erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaq týraly zańnamalar buzylǵan jaǵdaıda zań talaptaryna saı ákimshilik shara qoldanylatynyn umytpaǵan abzal.
- Baryp kóremin deýshilerdi taǵy bir qyzyqtyratyn – baǵa jaıy. Mysaly, bes kúnge baryp demalýshylar úshin quny qansha?
- Ulttyq park kórsetetin týrıstik qyzmetterdiń barlyq tarıfteri ýákiletti organ Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń arnaıy buıryǵymen bekitilip, sol boıynsha tólem alynady. Ol bir kúnge jaramdy bolyp esepteledi. Mysaly: bir adamǵa bir kúndik bekitilgen baǵa quny 806 teńge. Avtokólik turaǵy úshin 200 tenge qosymsha alynady. Sosyn Ulttyq parktiń tarıfine saı 7 jasqa deıingi balalarǵa barlyq qyzmet túrleri tegin bolsa, mektep jasyndaǵy balalarǵa 50 paıyz jeńildik, joǵary oqý ornynyń stýdentterine 25 paıyz jeńildik qarastyrylǵan. Barlyq ardagerler men múgedek jandarǵa tegin qyzmet usynylady.
Negizinen ulttyq park aýmaǵyna kelýshiler tabıǵatty tamashalaý, taza aýada serýendeý úshin keledi. Óıtkeni munda emdik qasıeti bar bulaq nemese shıpaly batpaq pen shıpajaılar joq. Kópshilikter óz jeke avtokóligimen, otbasymen, dostarymen kelip taza aýada shatyr qoıyp demalǵandy unatady. Ulttyq park aýmaǵyndaǵy avtojoldar nashar ekeni ras. Degenmen Úkimettiń qoldaýmen jylma-jyl joldar jasalyp keledi. Mysaly: 2021 jyly Saty aýyly - Qaıyńdy kóli avtojolynyń kúrdeli jóndeý jumystary bastalsa, bıylǵy jyly Saty aýyly – Saty saıy avtojoly jasalýda. Saty aýyly men kórshi Kúrmeti aýyldary arasyndaǵy avtojoldyń kúrdeli jóndeý jumystary aıaqtalýǵa jaqyn. Bul óz kezeginde Kólsaı kóline kelýshilerdiń sanyn retteýge múmkindik beredi. Al endi qyzmet kórsetý jaǵyna kelsek, bizdiń ulttyq parkte dámhanalar joq. Sondyqtan kelýshilerdi tamaqtandyrý qyzmeti qarastyrylmaǵan. Árıne tamaq jasap satý kásibimen aınalysatyn jeke kásipkerler bar.
- Aldaǵy josparlaryńyzben bólisseńiz?
- Bizdiń «Kólsaı kólderi» respýblıkalyq memlekettik mekememiz negizinen Erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqtar týraly Zańdy basshylyqqa ala otyryp týrıstik ınfraqurylymdy damytýdyń bas josparyna sáıkes jumystar atqarady. Bul rette aldymyzda atqaramyz dep belgilegen kóptegen josparlar bar. Sonyń negizgisi – týrısterge jaqsy demalys úshin jaǵdaı jasaý. Mysaly, ulttyq park aýmaǵyna kelýshilerdiń sany jyl saıyn ósip kele jatqanymen, parkte birde-bir qonaq úıler joq. Osyny eskerip, bıyl óz kúshimizben kordon esebindegi bir úıdi qonaq úıge aınaldyrdyq. Aldaǵy ýaqytta da jyl saıyn bir-bir úıdi kúrdeli jóndeýden ótkizip, qonaq qabyldaýǵa daıyn jasasaq degen oıymyz bar.
Ekinshi másele – kásip ashý. Bul rette bizdiń ormanymyz bolǵanmen aǵash óńdeý tsehtarymyz joq. Ony da bıyldan bastap qolǵa alyp otyrmyz. Buıyrtsa kelesi jyldan bastap óz qolóner buıymdarymyz týrıster men demalýshylardyń nazaryna usynylatyn bolady. Úshinshiden, qorshaǵan ortaǵa qamqorlyq jasap, orman qoryn molaıtý. Bul maqsatta kóshet ósirý plantatsııasyn (pıtomnık) da qolǵa alyndy. Nátıjesi jaman emes. Jas kóshetter jaqsy ósýde. BUU Damý baǵdarlamasynyń qoldaýymen elektr jelisi joq alys kordondarǵa kún batareıkasymen jumys isteıtin balamaly energııa kózderin paıdalanýdy da iske asyrýdamyz.
Budan bólek, «Saty aýyly-Saty asýy» týrıstik marshrýtyn abattandyrý jumystary júrgizilip jatyr. Sol sııaqty Almaty oblystyq týrızm basqarmasynyń qoldaýymen tómengi Kólsaı kóli demalys ornyndy jaıaý júrginshilerge arnalǵan soqpaq jol jasalýda. Onyń quny 21 mln tenge.
Qaıyńdy kóliniń sýy jyl saıyn azaıyp keledi. Sol sebepti quzyrly organdarǵa shyǵyp, hattar joldaýdyń arqasynda Qaıyńdy kóline jasandy bóget salý jumystary da qolǵa alyndy. Qazirgi ýaqytta topyraq quramyn zertteý jumystary júrgizilip jatyr. Bolashaqta iske asatyn bolady. Kegen aýdandyq ákimshilik tarapynan bólingen qarjy esebinen Qaıyńdy saıy, Saty saıyna elektr jelisin tartý jumystary da qolǵa alynǵan.
Qarap otyrsańyz, atqaratyn sharýa shash etekten, jospar kóp. Degenmen sonyń barlyǵyna qarjy kerek. Barlyq parkterde týrıstik ınfraqurylymdy damytýǵa basty nazar aýdarylyp otyrǵanyn eskersek, aldaǵy ýaqytta kúrdeli máseleler óziniń oń sheshimin tabady dep senemiz.
- Suhbatyńyzǵa raqmet!
