Kóleńkemen jekpe-jek nemese ony el ıgiligine qalaı paıdalanýǵa bolady
Álemdegi kóleńkeli ekonomıkanyń kólemin anyqtaý óte qıyn. Sonyń ishinde, Qazaqstandaǵy jaǵdaı da dál osyndaı. Keıbir zertteýlerge sáıkes, elimiz álemdegi eń iri kóleńkeli ekonomıkalardyń ondyǵyna kirse, basqa derekterde Qazaqstan alǵashqy otyzdyqqa da kirmeıdi.
Kóleńkeli ekonomıka formaldy ekonomıkamen qatar damyp keledi. Onyń paıda bolýyna jáne ósýine quqyqtyq júıedegi qıyndyqtar men bıýdjettik júkteme yqpal etedi. Dese de, kóleńkeli ekonomıka bir qaraǵanda sonshalyqty qaýipti bolyp kórinbeýi múmkin. Kópshiliktiń esinde bolar, onshaqty jyl buryn jalaqyny konvertke salyp berý keń taralǵan úrdis edi. Ol kezderi resmı jumysqa ornalasý jáne tolyq taza tabys alý sırek kezdesetin. Bul memleketten basqa barlyǵyna qolaıly boldy: jumys berýshi men qyzmetker salyq esebinen qarjy únemdedi. Degenmen eger siz bul máseleni tereńirek zertteseńiz, kóleńkeli ekonomıkamen birge qarqyndy damýǵa kedergi keltiretin tıimsizdik keń taralǵanyn kóresiz.
Qazaqstannyń eńbek naryǵynyń úshten ekisi kóleńke li sektorda
Qarjy mınıstrligi men Ulttyq statıstıka bıýrosynyń derekterine súıensek, eńbek naryǵynyń jarııa sektory jalpy kólemniń 36% ǵana alyp jatyr. Jartylaı jarııa sektor naryqtyń 26% quraıdy, oǵan keıbir shaǵyn kásiporyndar men jeke kásipkerler kiredi, olar keıde salyq tóleýden jaltaryp, áleýmettik shemalarǵa qatyspaı, jalaqynyń bir bóligin konvertke salyp beredi. Sondaı-aq ekonomıkalyq belsendi qazaqstandyqtardyń 38% quraıtyn – jarııa emes sektor bar. ıAǵnı qazaqstandyq eńbek naryǵynyń úshten ekisi kóleńkeli nemese jartylaı kóleńkeli naryqta.
Munda keleńsiz tusy mynada: eger qyzmetker jalaqyny qolma-qol alatyn bolsa, onda onyń quqyqtary, eńbek jaǵdaılary men qaýipsizdik sharalary qanshalyqty saqtalatynyn, eńbekke qabilettiligin joǵaltý syndy ómirlik jaǵdaıattardan qanshalyqty qorǵalǵanyn tekserý múmkin emes. Bul óz kezeginde zańǵa baǵynatyn azamattardy jumysqa alatyn jarııa bıznes úshin josyqsyz básekelestik týǵyzady.
Sonymen qatar kóleńkeli sektor ádette shet aımaqtarda shoǵyrlanǵan, biliktiligi tómen jumysshylardyń kóptigi – áleýmettik-saıası táýekeldermen qosa krımınogendik faktor bola alady.
Kóleńkeli aınalymnyń taǵy bir keleńsiz jaǵy – qyzmet nemese ónim sapasyna baqylaýdyń joqtyǵy. Másele satyp alýshylardyń belgili bir bóligi qabyldaýǵa daıyn kózge kórinetin aqaýlarda emes, azamattardyń densaýlyǵyn qamtamasyz etetin qaýipsizdikte.
Jalpy alǵanda, ekonomıkalyq belsendi halyqtyń úshten ekisi zań sheńberinen tys, olardyń quqyqtary qorǵalmaǵan jáne olar úshin klassıkalyq memleket is júzinde joq. Jarııa túrde jumyspen qamtylǵan qazaqstandyqtar sektoryn keńeıtý úshin zańnamany jeńildetý kerek, kóleńkeli bızneske qarsy kúres jarııalamaı, onyń qazirgi damý deńgeıine beıimdelý qajet.
Eldegi zańnama jyl saıyn tek kúrdelen ip jatyr
Qazaqstannyń jańa tarıhyna azdap úńilip kóreıik. Munaı eıforııasy men jańa uzaq merzimdi strategııany izdestirý aıasynda memleket 2012 jyly damyǵan 30 eldiń qataryna qosylý maqsatynda «Qazaqstan-2050» strategııasyn jarııalady. Bul memlekettik saıasatty EYDU elderiniń, atap aıtqanda Eýropa elderiniń formatyna birtindep qaıta baǵdarlaı bastady.
Tikeleı sheteldik ınvestıtsııalar ınvestıtsııa úshin basymdyqqa aınaldy. Qazaqstan DSU-ǵa kirip, Turaqty damý maqsattary men klımattyq kún tártibin qabyldaı bastady. Memlekettik organdar úshin damyǵan elderdiń JІÓ boıynsha (Qazaqstanmen salystyrǵanda birneshe ese kóp) salyqtary men shyǵystary ózindik baǵdarǵa aınaldy.
Memlekettik organdar standarttardy osy memleketterge uqsas beıimdeýge, zańnamany EYDU talaptaryna sáıkestendirip ózgertýge tyrysty. Biraq másele bizdiń qoǵamnyń damýynda edi, damyǵan elderdiń qazirgi erejeleri bizdi alǵa jetelemek túgil, tipti báseńdetýi múmkin.
Damyǵan elderden mysal alatyn bolsaq, Qazaqstanǵa eń aldymen quqyqtyq júıeni nyǵaıtyp, básekelestik ortany damytyp, kapıtal naryǵynyń tıimdi jumys isteýin qamtamasyz etý qajet. Zań ústemdigi men báseke – naryqtyq ekonomıkanyń negizi. Olarsyz memleket damyǵan elderdiń deńgeıine jetip, halyqtyń ál-aýqatynyń joǵary bolýyn qamtamasyz ete almaıdy.
Adamdar óz bastamalary úshin paıdalana alatyn úlken kapıtal kózi
Kóleńkeli ekonomıka salasyndaǵy zertteýlerimen tanymal Perý ekonomısi Ernando de Soto Batys elderi qazirgi damýshy elderdiń damý satysynda turǵanda olardyń eseptesetin eshkimi bolmaǵanyna nazar aýdarady. Olar jarııa emes sektordy qorlaýdy toqtatyp, onyń beıresmı erejeleri men normalaryn zańdastyrǵandyqtan damydy. Sodan keıin jańadan qalyptasqan jarııa kásipkerler ózderiniń kapıtal kózderine súıene otyryp, batys «ǵajaıybyn» jasady.
Ernando de Soto kez kelgen damýshy elde halyqtyń orasan zor aktıvteri bar dep esepteıdi. Bul olardyń baspanasy, jeri, al qazir kóligi. Biraq olar jarııa emes bolǵandyqtan, qosymsha qundy qamtamasyz etpeıtin «óli salmaqqa» aınalady. Eger memleket bul aktıvterdi zańdastyrsa, onda olar halyqqa bastamalar úshin paıdalana alatyn aıtarlyqtaı kapıtal kózine aınalady. Mysal retinde bıznes nesıesin keltirýge bolady.
Aktıvterdiń úlken kólemi týraly aıta otyryp, olardyń boljamdy kólemin atap ótken jón. GlobalWealthReport 2022 derekteri boıynsha Qazaqstannyń jalpy baılyǵy 523 mıllıard dollarǵa baǵalanady, onyń 435 mıllıard dollary qarjylyq emes sektorda, negizinen ol - jyljymaıtyn múlik.
Bul somanyń qanshalyqty orasan zor ekenin túsiný úshin mynadaı salystyrýlar jasaýǵa bolady: 435 mıllıard dollar ekonomıkaǵa berilgen barlyq nesıeden 8,2 ese, jyl saıynǵy tikeleı sheteldik ınvestıtsııadan 18 ese, al respýblıkalyq bıýdjettiń ekonomıkanyń naqty sektoryna jumsalatyn shyǵystarynan 62 esege artyq.
Kóleńkeli sektordy tómendetý úshin zańnamany ońaılatý kerek
Qazaqstan Prezıdentiniń qyrkúıektegi Joldaýynda halyqty kóleńkeli sektordan shyǵara alatyn zańnamany jeńildetýge baǵyttalǵan birqatar bastama aıtyldy.
Birinshi bastama – qala qurylysy kodeksin ázirleý, sáýlet-qurylys qyzmetin retteýdi jeńildetý.
Ekinshisi – Qylmystyq jáne Qylmystyq-protsestik kodeksterdi qaıta qaraý, ol «is júzinde jumys istemeıtin nemese sot tóreligine kedergi keltiretin barlyq nárselerden arylý» úshin qajet.
Úshinshisi – «myńdaǵan zańǵa táýeldi aktiler men nusqaýlarǵa sheksiz túzetýlerdiń ornyna» túbegeıli retteý.
Tórtinshi – avtokólikterdi jeńildetilgen tártippen zańdastyrý.
