Kóksaraı sý qoımasy nebary 14 jyldan soń kúrdeli jóndeledi, sebebi ne
ASTANA. KAZINFORM – Kóksaraı sý qoımasynyń salynǵanyna búgin dál 15 jyl toldy. Ádette mundaı nysandar 25 jylǵa deıin esh jóndeýsiz paıdalanylady. Alaıda Kóksaraı kontrrettegishine bıyl kúrdeli rekonstrýktsııa jasalmaq. Sonaý 60-jyldary salynǵan sý qoımalarynyń ózi syr bermeı turǵanda, kúni keshe boı kótergen nysanǵa nege kúrdeli jóndeý júrgiziledi? Álde ony salý kezinde olqylyqqa jol berildi me? Qarjy qaıdan alynady? Kazinform agenttigi Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstrligine saýal joldap, osy suraqtarǵa jaýap aldy.
Túıtkildi másele qalaı týyndady?
Syrdarııanyń basy gıdroenergetıka óndirisine qolaıly. Syrdyń bir saǵasy — Qyrǵyzstan terrıtorııasynan keletin Naryn ózeniniń basynda «Toqtaǵul» sý elektrstansasy bar. Ádette, elektr energııasyna suranys qysqy ýaqytta artady da, Qyrǵyzstan tarapy osy kezde Narynnyń sýyn kóptep jiberýge múddeli bolady. Mol sý Syrǵa quıyp, qys ortasynda Qazaqstannyń ońtústik óńirindegi eldimekenderdi qyzylsý basý qaýpi artady. Qaıbir jyldary birneshe eldi mekendi sý basyp qalǵany da esimizde. Bul jaǵdaı Qazaqstan tarapyna Shardaraǵa syımaı qalǵan sýdy jınap alyp, ony sýarý maýsymynda jiberip otyratyn qosymsha sý qoımasyn salýǵa májbúrledi. Sóıtip, 2010 jyly Kóksaraı sý qoımasy ashylyp, 2011 jyly resmı túrde paıdalaýǵa berildi.
Jartylaı ǵana paıdalanylady
Syrdyń basynda aǵys qatty bolǵandyqtan sý elektrstansasyn salýǵa qolaıly ekenin aıttyq. Mamandar ortańǵy aǵysy sýarmaly egin sharýashylyǵyna, tómengi aǵysy balyq sharýashylyǵy men mal marýashylyǵyna qolaıly ekenin aıtady.
Kóksaraı rettegishine sý qańtar aıynan bastap tasqyn maýsymy aıaqtalǵanǵa deıin jınaqtalady. Keıin sáýir-mamyr aılarynda sýarý maýsymy bastalǵanda birtindep jiberiledi. Onyń jobalyq syıymdylyǵy 3 mlrd tekshe metr bolǵanymen, qazirgi tańda bógettiń tehnıkalyq jaǵdaıynyń tómendeýine baılanysty 1,5 mlrd tekshe metrden artyq sý jınaýǵa múmkindik joq.
2012, 2013 jáne 2015 jyldary sý rettegishine jobalyq kólemdegi mólsherde – 3 mlrd tekshe metr sý jınalǵan. Alaıda 2014 jyly sý qoımasyna 2,1 mlrd tekshe metr sý jınalǵanda, bógette jaryqtar paıda bolǵan. Qazirgi tańda keshen bógetiniń tehnıkalyq jaı-kúıi bastapqy jobalyq kórsetkishterden aıtarlyqtaı tómendegen. Osyǵan baılanysty 100% sý jınaýǵa bolmaıdy.
Vedomstvo málimetinshe, Kóksaraı sý rettegishine jınaqtalǵan sý kólemi sońǵy 5 jylda 65-70 paıyzdan aspaǵan:
- 2020 jyly - 2,021 mlrd m3
- 2021 jyly - 2,023 mlrd m3
- 2022 jyly – 0,82 mlrd m3
- 2023 jyly - 1,865 mlrd m3
- 2024 jyly – 1,513 mlrd m3
- 2025 jylǵy 11 naýryzdaǵy jaǵdaı boıynsha – 1,189 mlrd m3.
Bóget neden syr berdi?
Salynǵanyna 15 jyl endi tolǵan sý qoımasyn jóndegeli jatyr degendi estigende «Bógettiń munsha tez tozýyna ne sebep boldy? Ony salý kezinde qurylys tehnologııasy buzylǵan ba?» degen saýal birinshi oıǵa oraldy. Sondyqtan jaýapty vedomstvodan bul jaıly surap bildik.
— 2024 jyly Sybaılas jemqorlyqqa qarsy is-qımyl agenttiginiń Túrkistan oblysy boıynsha departamenti arnaıy tekseris jumystaryn júrgizdi. «Sot-qurylys ekonomıkalyq jáne sot-qurylys tehnıkalyq saraptamasynyń qorytyndysy» negizinde joba men qurylys jumystarynyń talaptarǵa saı oryndalǵany anyqtaldy, - delingen resmı jaýapta.
Mınıstrlik nysandy paıdalaný kezinde tıisti baqylaýlar men zertteýler júrgizilip, onyń qaýipsizdigi qadaǵalanyp otyrǵanyn da málimdedi.
— Aldymen sý rettegish «Qazseldenqorǵaý» memlekettik mekemesi teńgeriminde boldy, 2018 jyldan bastap «Qazsýshar» RMK menshigine berilgen. Qabyldanǵan jyldan bastap «Kóksaraı» sý rettegishiniń tehnıkalyq jaı-kúıin anyqtaý maqsatynda «Qazsýshar» RMK birqatar zerdeleý jumystaryn júrgizildi. Atap aıtqanda, 2018 jyly Qazaqstan qoldanbaly ekologııa agenttigi elektrotomografııa, seısmıkalyq barlaý jáne jerasty georadıolokatsııalyq zondtaý ádisterin qoldandy, 2019 jyly «Qazgıprovodhoz ınstıtýty» óndiristik kooperatıvi ınjenerlik-geodezııalyq izdenister júrgizdi, 2024 jyly «ÝLMAD» JShS kópfaktorly zerdeleý jumystaryn júrgizdi. Zertteýler nátıjesinde KSR keshenine qarasty sý nysandarynyń tehnıkalyq jaı-kúıinde ony paıdalaný erejelerinde qarastyrylǵan kórsetkishterden aýytqýlar anyqtaldy. Qazirgi ýaqytta qaýipti sý súzilisiniń paıda bolýyna negizgi sebep retinde – bóget qabyrǵasynyń «jergilikti jer qyrtysynyń tektonıkalyq ózgeristerine tabıǵı jáne antropogendik áseri» ekendigi týraly qorytyndy jasaldy, - delingen málimette.
Salynýy Sardobamen uqsas
2020 jyly 30 sáýirden 1 mamyrǵa qaraǵan túni Ózbekstannyń Sardoba aýdanyndaǵy sý qoımasy jarylyp ketip, Qazaqstannyń ońtústigindegi birqatar eldi mekendi de sý alyp ketken bolatyn. Eń qaýiptisi, Kóksaraı sý qoımasyn salýda da dál osy Sadoba sý qoımasymen uqsas materıaldar qoldanylǵan eken.
Eki qoımaǵa da sý arnaıy jetkizýshi arnalar arqyly toltyrylady jáne ekeýiniń de bógeti ózen boıynda ornalaspaǵan. Bóget materıaldary uqsas negizdi topyraqtan turady, al joǵarǵy befi (sýǵa qaraǵan beti) taý tastarymen temir-betonmen qaptalǵan.
Bul degenimiz - bóget negizinen nyǵyzdalyp taptalǵan topyraqtan turatynyn, tek sý jaq beti ǵana ylǵal ótkizbeıtin qabatpen qaptalǵan degen sóz. Eger ishki jaq betindegi qabyrǵada jaryq paıda bolsa, sý topyraqty op-ońaı shaıyp ketip, bógetti buza salatynyn bizge Sardoba apaty aıdaı anyq kórsetip berdi.
Qarjy qaıdan alynady?
Mınıstrlik bul saýalǵa «Klımat ózgerisine tózimdi sý resýrstaryn damytý jobasy» 1-fazasy aıasynda Túrkistan oblysyndaǵy sý sharýashylyǵy nysandary boıynsha aldyn ala daıyndalǵan jobalardy Islam Damý Bankiniń I transhy esebinen qarjylandyrý kózdelgen. Osy qarjy aıasynda tasqyn sýǵa qarsy Kóksaraı sý rettegishin qaıta jańartý kózdeledi», - dep jaýap bergen.
Buǵan deıin Sý resýrstary jáne ırrıgatsııa mınıstri Nurjan Nurjigitov: «Búginde Kóksaraı kontrrettegishin rekonstrýktsııalaý jáne nyǵaıtý úshin jobalaý-smetalyq qujattama ázirlendi. Bıyl Islam damý bankiniń qoldaýymen qurylys-montaj jumystaryn bastaýdy josparlap otyrmyz. Jobany iske asyrý kontrrettegishte eki ese kóp sý jınaýǵa múmkindik beredi», - degen bolatyn.
Rekonstrýktsııalaý jumysyna qarjyny Islam Damý banki bóletini anyq boldy. Biraq qandaı somada beredi, qandaı sharttarmen beredi? Bul jaǵy ázirge beımálim. Vedomstvo joldaǵan jaýapta «bul másele áli naqtylanbaǵany, áli qarastyrylyp jatqany» jazylǵan.
Shardarada jaǵdaı qalypty
Kóksaraı jaıly jazǵanda Shardara sý qoımasy jaıly aıtpaı ótýge bolmaıdy. Sebebi bul ekeýi - bir júıede jumys istep, birin-biri tolyqtyryp turatyn sý qoımalary.
Kóksaraı Shardara sý qoımasynan 160 kılometr tómen, Kóksaraı aýylynyń ońtústiginde ornalasqan jáne Syrdarııa ózeniniń tómengi aǵysyndaǵy eldi mekenderdi sý alý qaýipinen qorǵaıdy. Qys aılarynda Shardara SES óndiretin elektr energııasy qýatyn 20-25%-ǵa arttyrýǵa yqpal etedi. Dál osy Shardaraǵa syımaı qalǵan sý Kóksaraıǵa jınalady. Sondyqtan Shardaranyń jaı-kúıi Kóksaraıǵa tikeleı áser etedi.
Mınıstrlik málimetinshe, 2025 jylǵy 11 naýryzdaǵy jaǵdaı boıynsha Shardara sý qoımasyndaǵy sý kólemi – 4 669 mln m3 (jobalyq kólemi - 5,2 mlrd m3), ıaǵnı qoıma 90% tolǵan. Sý shyǵarý kólemi - 565 m3/sek.
«Shardara sý qoımasy bógetiniń seısmıkalyq turaqtylyǵyn arttyrý jáne qaıta jańartý» jobasy aıasynda qaıta qurý qurylys jumystary júrgizilip, 2024 jyldyń 4-toqsanynda qurylys jumystary aıaqtalǵan. Sondyqtan bıyl Shardaranyń jaı-kúıine alańdaýǵa negiz joq.