Qoǵamymyzda eki nárse: logıka jáne salystyrmaly teorııa jetispeıdi – akademık Asqar Jumadildaev
- Men eń aldymen sizderdiń dál osylaı uıymdasyp suhbatqa shaqyrǵandaryńa rızamyn, - dep bastady sózin A. Jumadildaev. - Ózim on jyl kóleminde shet elderde júrdim. Ondaǵy bilim berý júıesi men ǵylymnyń damýyna qatysty kóp jaılarǵa qanyq boldym. Jalpy myna jáıtke erekshe mán berý kerek. Ǵylymda eki-aq nárse bar:teorııa jáne tájirıbe. Teorııa júzinde ǵalym kerek, al tájirıbede olardyń qajettiligi shamaly. Bizde qazir ekiniń biri ekonomıst, ekiniń biri zańger. Sodan keıin barlyǵy birin-biriniń aqshasyn sanap, quqyǵyn qorǵaıdy. Bizge keletin ǵalymdardyń shyn mánisinde qajettiligi teorııa júzinde. Eki nárse jetispeıdi dál qazir. Logıka jáne salystyrmaly teorııa. Mysaly, salystyrmaly túrde alar bolsaq, bizde 2 ǵaryshker bar. Al Reseıdemyń. Biz olardan artta qalyp kettik. Túrikmenstanda, tipti ondaı adam joq. Biz olarǵa qaraǵanda anaǵurlym myqtymyz. Reseıdiń orbıtaǵa ushqan ǵaryshkerleriniń barlyǵy Qazaqstannan ushty. Al biz Baıqońyr sekildi ǵarysh aılaǵymyz bola tura eki-aq ǵaryshkerge ıemiz. Biraq, olardyń qazir óz deńgeıinde qyzmet taba almaýy, qurmettelmeýi kóńil kónshitpeıdi. Sonda bizge ǵaryshker tárbıelep ony oqytqanda ne paıda? Eger oǵan taýyp beretin jumysymyz, aınalysatyn ǵylymymyz bolmasa? Mine, osy jerde logıka kerek».
- Jalpy endi Siz elge oraldyńyz ǵoı... Shet elde tamasha jaǵdaımen júrgen bolarsyz kezinde. Qaıtyp kelýińizdiń sebebi ne sonda?
- Shákárim qajynyń bir sózi bar: «Hakim Abaı myqty boldy. Danyshpan edi. Biraq ony eshkim túsinbedi. Sebebi, ol qazaqtyń arasynda týyldy», deıdi. Kezinde men de shetel asyp, sonda júrip qyzmet qyldym. Keıinnen oıladym, ınshalla, qazir Qazaqstanda da jaǵdaı túzeldi, elimizde de ǵylymdy túsinetin adamdar bar dep.
Odan keıin qazaqtyń boıynda bir saǵynysh degen qasıet bar. Jaman ba, jaqsy ma bilmedim. Men, biraq, jaman shyǵar dep tuspaldap júrmin. Sol, shet elde júrgende elimdi, jurtymdy, úıimdi saǵyndym. Áli esimde 1969 jyly alǵash Almatyǵa keldim. Kalının kóshesiniń (qazirgi Qabanbaı batyr kóshesi-red). boıynda turyp, №159 mektepte oqydym. Sonda alǵash aýylymdy saǵyndym. Únemi sol jaqty ańsap júrdim. Keıinnen qanshama jyl shet elde júrsem de osy saǵynysh sezimine qatty dýshar boldym. Jalpy, qazaqtyń barlyǵynda bar qasıet qoı bul.
- Elbasy atyndaǵy jańadan ashylǵan ýnıversıtetke qalaı qaraısyz?
- Jańadan joǵary bilim ordasy ashylǵany quptarlyq is árqashan. Jalpy ýnıversıtetti baǵalaýdyń 3 krıterııi bar. Onyń eń aldymen kitaphanasy qandaı? Dáris oqıtyn oqytýshylar qandaı deńgeıde jáne tálimgerleri qandaı? Olımpıada jeńimpazdary nemese jetken jetistikteri bar ma? Mine, osy 3 talapqa baılanysty men óz jaýabymdy berer edim. Biraq, ókinishke qaraı, men bul úsh máseleniń de anyq-qanyǵyn bilmeımin. Ol jaǵynan beıhabarmyn. Sondyqtan da men atalmysh oqý ordasyna naqty baǵa bere almaımyn.
Al onyń Elbasynyń atynda bolǵanyn synaıtyndaı eshteńe de joq. Qaıta jaqsy. Óziniń atynda bolǵandyqtan ol kisi jeke qadaǵalaý ornatady. Ol osy jaǵynan óte durys dep oılaımyn. Negizi, Qazaqstanda ýnıversıtettiń kóp bolǵany durys. Sannan sapa paıda bolady. Biri bolmasa biri bir kúni sýyrylyp alǵa shyǵady.
- Siz ózińiz matematık bolǵan soń, jalpy osy salada júrgen, ózgelermen terezesi teń túse alatyn shákirtterińiz bar ma?
- Matematıkany men bir janýarǵa uqsatamyn. Ol - adamnyń paıdasyna aıanbaı eńbek etetin, sýyn ákelip, shóbin tasıtyn esek. Barlyq sharýasyn bitirip alǵan soń ol eshkimge kerek emes. Aqyndardyń barlyǵy tulpar jaıly poema jazsa, osy esek týraly bir óleń shyǵarypty degendi estimedim. Esektiń eti haram bolǵanymen, eńbegi adal. Sol sekildi adam eń kóp qoldanatyn sala bul - matematıka. Biraq ony adamnyń ózi sezbeıdi. Dúkenge barsań da, bazarǵa barsań da esepteý kerek. ıAǵnı, matematıkamen aınalysady. Árbir áke óziniń balasyn ata-babasy sekildi batyr bolsa eken deıdi, aqyn-jazýshy bolsyn deıdi, tekti bolsyn deıdi. Dese de, balam matematık bolsynshy degen adam kezdestirmedim.
Degenmen, sońǵy kezde matematıkamen aınalysamyn deýshiler kóp. Kóbinese olar ekonomıka fakýltetine túsý úshin, bankte qyzmet etý úshin, shet elge ketý úshin oqıdy. Túbi bir-ekeýi qalsa da jetedi. Jalpy matematıka ǵylymyna solardyń ózi de jetkilikti.Talantty, bolashaǵynan úmit kútetin jastar barshylyq.
- Bizdiń jas matematıkter Halyqaralyq olımpıadalarda jeńimpaz atanyp jatady. Biraq, sol matematıkterimiz sońynda qaıda ketedi?
-Baıqasańyz, 4-synypqa deıingiler de, 8-synypqa deıingiler de matematıkadan myqty kórsetkish kórsetip jatady. Biraq barlyǵynyń oıynda ózge nárseler. Adam eń aldymen ózine qajetti nárseni qalaıdy. Eger bizdiń elde osyǵan oraı jaǵdaılar jasalsa olar osy salany tańdaıtyn edi.
Men ıdeologııa dep tek eńbekti ǵana aıtar edim. Tek qana eńbek etý kerek. Al qazirgilerdiń sońǵy kezde ıdeologııa, din degen urandaryna senbeımin, ári qoldamaımyn da. Birde 90-jyldary ıÝgoslavııada boldym.Sonda bir aýylda serb, horvat, bosnııalyq turady eken. Úsheýiniń salty bir, tili bir, biraq dini ózgeshe. Bireýi slavıan, bireýi katolık, biri hrıstıan degendeı. Jalpy adamdar arasyndaǵy soǵystyń shyǵýyna 80 paıyz din kináli. Barlyq din birin-biri maqtaǵanymen jeme-jemge kelgende qastyq oılaıdy. Qazir kóshede oramal taǵyp, búrkengender men saqaldylar kóbeıdi. Nege olar kóp? Men eshqandaı da ekstremıst emespin. Islam dinin qurmetteımin. Ózimdi musylman sanaımyn. Biraq, bizdiń ata-babamyz ustanǵan din budan ózgeshe edi ǵoı.
- Kóp jaǵdaıda qazaq ultynyń ǵylym salasyndaǵy qadamy synǵa ushyryp jatady? Ǵalymdarymyzdan da izdenis baıqalmaıtyn sekildi.
- Árıne, ár salanyń adamy óziniń bilgenin aıtady. Tek logıka kerek. Qazaqta eń oıshyl aqyn ol - Ibrahım Qunanbaıuly degen azamat. «Maqtaǵan aıtty, baı aıtty, kim bolsa meıli sol aıtty, aqyl menen, senseńiz», deıdi Abaı. Mine, bul kisiniń 100 jyl buryn aıtqan sózderi osy kúnderi de óz kúshinde. Ol taǵy júz jyldan soń da osylaı bolady. Eger biz sol kisiniń aıtqandarynyń 10 paıyzyn oryndaıtyn bolsaq, onda bizden asqan ult bolmas edi. Men qanshama nársede tyǵyryqqa tirelip, shyǵarǵa jol tappaǵanda aınalyp kelip Abaıdyń sózderine toqtaımyn.
-Osy joǵary oqý ordasyndaǵy muǵalimderdiń para alýy jıi sóz bolady. Stýdentterdiń alyp jatqan bilimderi shyn mánisinde joǵary ma? Qalaı oılaısyz?
- Muǵalimderdi para aldyratyn eń birinshi stýdenttiń ózi. Olar sabaq oqymaıdy, sondyqtan ýaqyty kelgende amal joq osyndaı qadamǵa barady. Álbette, para alatyn muǵalim múlde joq dep te aıta almaımyn. Negizi kóp jaǵdaıda álgindeı jaǵdaı oryn alady. Nemese tanys, týystary arqyly sheshe salady. Mysaly, men osy kúnderi telefon ustamaıtyn boldym. Sebebi, sessııa jaqyndaǵan saıyn árkim habarlasyp, óz máselelerin sheship berýdi ótinedi. Keıbireýlerdiń qaltasynda 2 dıplomy bola tura, jumys taba almaı júr. Sondyqtan, búginde dıplomnyń quny azaıyp ketken sııaqty.
