Qoǵamnyń negizgi qozǵaýshy kúshi jáne tiregi «tolyq» jastar bolady – ǵalym

PAVLODAR. QazAqparat - S.Toraıǵyrov atyndaǵy Pavlodar memlekettik ýnıversıtetiniń professory, fılologııa ǵylymdarynyń doktory Aıtmuhambet Turyshev Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń «Abaı jáne HHІ ǵasyrdaǵy Qazaqstan» atty maqalasyna oraı pikir bildirdi, dep habarlaıdy QazAqparat tilshisi.

Ǵalym «Egemen Qazaqstan» gazetinde shyqqan QR Prezıdentiniń atalmysh maqalasyn qyzyǵýshylyqpen oqyp shyqqanyn aıtady.

«Abaı qazaqtyń mańdaıyna bitken qubylys. Prezıdent maqalasynda Abaıdy ulttyń jańa ádebıetiniń negizin qalaýshy retinde atap ótti. Rasynda Abaı qazaq ádebı tilin jańa satyǵa kóterdi jáne onyń qazaq poezııasynyń damýyndaǵy jańa beles ekeni daýsyz. Memleket basshysy ıntellektýaldy ult qalyptastyrý ıdeıasynyń basynda da Abaı turǵanyna nazar aýdardy. Rasynda da Abaı qazaq ultynyń saqtalýyna, birligine qyzmet etti. «Biriń qazaq, biriń dos. Kórmese istiń bári bos» degen. Nege? Sebebi, qazaq arasyndaǵy maqtanshaqtyq, qur dańǵazalyq, kúnshildik, jalqaýlyq degenderge soqqy berdi. Ózi qazaq bola tura, ulty úshin sol qazaqtardyń jaman minezderin synap otyrdy. Mysaly:

Qalyń elim Qazaǵym qaıran jurtym,

Ustarasyz aýzyńa tústi murtyń,

Jaqsy menen jamandy aıyrmadyq,

Biri qan, biri maı bolyp eki urtyń», - dedi ol.

Fılologııa ǵylymdarynyń doktory Abaı jastardyń ustarasyz aýzyna túsken murtyn aıta otyryp, qazaqtyń birin-biri kóre almaıtyn kúnshildigimen birge, qur ǵana iship-jegenge máz bolǵan, belbeý bosatarlyq minezin ótkir mineıdi.

«Abaı aıtady: «Teginde adam balasy adam balasynan aqyl, ǵylym, ar, minez degen nárselermen ozady. Onan basqa nársemenen ozdym ǵoı demektiń bári de - aqymaqshylyq» degen. Demek, Abaı ıntellektini birinshi orynǵa qoıyp otyr. «Ǵylymsyz ahıret te joq, dúnıe de joq. Ǵylymsyz oqyǵan namaz, tutqan oraza, qylǵan qaj, eshbir ǵıbadat ornyna barmaıdy», dep taǵy pysyqtaǵan. Bul sóz qazirgi qoǵamdaǵy adamdardy, ásirese, jastardy oılantsa kerek. Ǵylym, bilim týraly Abaıdyń oıy myna bir «Bilimi jýan myńdy, Bilegi jýan birdi» jyǵady degen qazaqtyń maqalyna ústeme oı qosady», - dedi ǵalym.

Onyń atap ótýinshe, «Tolyq» adam ıdeıasyn Abaı qur ǵana jalań aıtyp otyrǵan joq. Ol «tolyq» sóziniń máni men maǵynasyn túsinip baryp aıtyp otyr.

Máshhúr-Júsip «túgel» adam dep jazdy. Bul – qazaq ulylarynyń negizgi ıedeıasy. Jetilgen, bilimi tolyq, aqyldy, oqyǵan, kózi ashyq qazaqty kórgisi keldi. Bolashaqqa úmit artty. Qytaıdyń ataqty fılosofy Konfýtsıı «qaıyrymdylyqtyń bes negizin» atap ótken. Eger de adam osy negizgi bes qaıyrymdylyq prıntsıpin bilse, onda ol – damyǵan, qaıyrymdy jáne minsiz músin ekendigin aıtady. Demek, Abaı aıtyp otyrǵan «tolyq» adam kelbetin daıyndap shyǵarý, tárbıelep, oqytý – bizdiń basty mindetimiz. Qoǵamnyń negizgi qozǵaýshy kúshi jáne tiregi de bolashaqta «tolyq» jastar bolady. Abaıdyń bir shýmaq óleńderin Abaı jerinde Jıdebaıdyń basynda ne Qaraýylda, Qazaqstannyń ár qalasynda 175 tasqa qashap jazyp, saıabaqtarǵa jáne taǵy basqa kórnekti, adamdar kóp júretin, jastar qydyratyn jerlerge qoıdyrý kerek», - dedi Aıtmuhamet Turyshev.

Foto: galym.pavlodarlibrary.kz