Qoǵam talap etken ádildik fenomeni: Qazaqstanda saıası ınstıtýttar qalaı damýda
Keıingi bes jyldyqta Qazaqstanda bılik qurylymynyń damýy erekshe baıqalady. Eldiń saıası baǵdarynyń ózgerisine saıası ınstıtýttardyń jańǵyrýy áser etti desek, qatelespeımiz. Ekinshi tustan qaraǵanda reformalar qoǵam suranysyna saı iske asyp jatqany kórinedi. Atalǵan ınstıtýttardyń qalaı ilgeri basyp jatqanyn Kazinform tilshisiniń sholýynan oqyńyz.
Qoǵam suranysynan týǵan reformalar kezeńi
Bir ǵana 2023 jyldyń ózinde elimiz úshin saıası tyń bastama kóp boldy. Birinshi jartyjyldyqta Konstıtýtsııalyq Sot qurylyp, Parlament Senatynyń saılaýy ótti, Májilis pen barlyq deńgeıdegi máslıhat depýtattary jańa ereje boıynsha saılanyp, Adam quqyqtary jónindegi ýákildiń mártebesi birshama kúsheıtildi. Qoǵamda zań men tártipti saqtaý, áıelder men balalardyń quqyqtaryn qorǵaý, turmystyq zorlyq-zombylyqqa tosqaýyl qoıý, vandalızm men júgensizdikke qarsy kúresý sekildi máseleler tóńireginde qyzý pikirtalastar órbigeni kópke málim. Munyń bári jeke jáne qoǵamdyq mádenıettiń jańa normalaryn qalyptastyrýǵa halyqtyń suranysy arta túskenin ańǵartady.
Árıne, úlken memlekettegi jańǵyrý protsesteri bir sátte júzege aspaıdy, kezeń-kezeńimen, birtindep iske asatyn úrdis. Eger eldegi saıası reformalardy baqylap otyrsaq, 2019 jyldan bastalǵan ózgeristerdiń túpki máni demokratııa ınstıtýttaryn damytýdy kózdegenin túsinemiz. Onyń ishine saıası júıeni jańǵyrtýdan bastap, azamattardyń quqyqtary men bostandyqtaryn qorǵaý, memlekettik basqarýdyń tıimdiligin arttyrý negizderi bar.
Saıası reformalar týraly sóz qozǵaǵanda Konstıtýtsııany ózgertýge baǵyttalǵan jalpyulttyq referendým týraly aıtpaı kete almaımyz. 2022 jyly engizilgen Konstıtýtsııalyq ózgeristerdiń basty jańalyǵy – Prezıdenttiń ókilettigin bir ǵana jeti jyldyq merzimmen shekteý. Bul qoǵam talap etetin «ádildik» fenomeniniń oryndalǵanyn kórsetti.
Referendým aıasynda Parlamenttiń rólin kúsheıtý jáne quqyq qorǵaý organdarynyń qyzmetin jaqsartý qamtyldy. Osy arqyly memleket saıası júıeniń turaqtylyǵy men tıimdiligin arttyrýǵa, halyqtyń bılikke degen senimin nyǵaıtýǵa múmkindik aldy. Bılik tarmaqtary arasyndaǵy tepe-teńdikti qamtamasyz etip, demokratııalyq ınstıtýttardyń nyǵaıýyna yqpal etý iske asty.
Saıası reformalardyń taǵy bir tarmaǵy saıası partııalardy tirkeýdi jeńildetý boldy. Máselen, qazir partııalar tirkeýden ótý úshin burynǵydaı 20 myń emes, 5 myń múshesi bolsa jetkilikti. Sonyń arqasynda saıası arenada jańa partııalardyń tynysy ashyla bastady. Saılaý úderisine meılinshe qoǵam ókilderin tartý maqsatynda depýtattyq mandattyń 30 paıyzy áıelderge, jastarǵa jáne erekshe qajettiligi bar azamattarǵa bólý zańmen bekitildi.
Óz kezeginde Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev saıası reformalar arqyly el azamattary oı-pikirin ashyq aıtyp, qoǵamda belsendi bolýǵa múmkindik alǵanyn jetkizgen edi.
– Qazir elimiz damýdyń jańa satysyna qadam basty. Biz keıingi 5 jyldyń ishinde aýqymdy saıası reformalardy júzege asyrdyq. Qazaqstannyń saıası júıesi túbegeıli ózgerdi. Parlamenttiń yqpaly, Úkimettiń jaýapkershiligi aıtarlyqtaı artty. Bılik tarmaqtary arasyndaǵy tepe-teńdik ornyǵa tústi. Saıası partııalardyń qoǵamdyq róli kúsheıdi. Azamattarymyz óz oı-pikirlerin ashyq aıtyp, qoǵamda belsendi bolýyna múmkindik beretin naqty tetikter paıda boldy. Saılaý júıesin jetildirdik. Aýyl, aýdan ákimderi tikeleı saılana bastady. Bir sózben, saıası jáne qoǵamdyq mádenıet úlken ózgeriske ushyrady.
Eń mańyzdy bastamanyń biri – Prezıdent jeti jyldyq merzimge bir ret qana saılanatyn boldy. Osy sheshimniń saıası mán-maǵynasy erekshe, bul – memleket basqarý isinde jańa standart qalyptastyratyn mańyzdy qadam. Reformalar, ózgerister áli de jalǵasa beredi. Eń bastysy, bul ózgerister – halyqtyń tańdaýy, – degen edi Prezıdent.
Jergilikti ózin-ózi basqarý júıesi aıtarlyqtaı ózgeriske bet alǵany málim. 2021 jyly alǵash ret aýyl ákimderi tikeleı saılaý arqyly iriktele bastaldy. Atalǵan qadam jergilikti máselelerdi tıimdi sheshýge jáne azamattardyń óz óńirlerindegi basqarý úderisine belsendi aralasýyna múmkindik berdi.
Konstıtýtsııalyq sottyń mańyzy basym
Eldegi saıası reformalar adam quqyqtaryn qorǵaýǵa, demokratııa órisin keńeıtýge baǵyttalǵanyn sóz ettik. Adam quqyqtaryn qorǵaý mehanızmderin jetildiretip, azamattyq qoǵamdy damytý maqsatynda Konstıtýtsııalyq sot qaıta quryldy. Prokýratýra men Adam quqyǵy jónindegi ýákil konstıtýtsııalyq mártebe aldy. Óz kezeginde bunyń bári halyqaralyq standarttarǵa sáıkes quqyqtyq júıe qalyptasqanyn ańǵartady.
Ásirese, eldiń saıası júıesinde Konstıtýtsııalyq sottyń erekshe mańyzǵa ıe ekenin QR Prezıdenti janyndaǵy QSZI Strategııalyq taldaý bóliminiń bas sarapshysy aıtyp berdi.
– 2023 jyldan bastap Konstıtýtsııalyq sot jańa formatta jumys isteı bastady. Bul ınstıtýt 1993-1995 jyldar aralyǵynda bolǵan. Qazir ol elimizdiń quqyqtyq júıesiniń quramdas bóligine aınaldy. Qurylǵan kúnnen bastap jarty jyl ishinde 18 isti qaraǵan bul organnyń mańyzdylyǵyna Prezıdent basa nazar aýdardy. 4 myńnan astam ótinishtiń jalpy sanynyń aıasynda Qylmystyq is júrgizý jáne Ákimshilik quqyq buzýshylyq týraly kodeks máselelerine erekshe kóńil bólindi. Reformalardyń mańyzdy aspektisi azamattardyń belsendi qatysýy boldy. Konstıtýtsııalyq sotqa túsken 4 myńnan astam ótinish halyqtyń sot tóreligine jáne zańdylyqty qurmetteýge degen tereń suranysyn kórsetedi.
Konstıtýtsııalyq sottyń qurylýy konstıtýtsııalyq prıntsıpterdiń saqtalýyn baqylaýdy qamtamasyz etedi. Atalǵan sot sheshimderiniń túpkilikti kúshi bar, bul onyń sot tóreligi júıesindegi táýelsiz jáne bedeldi organ retindegi rólin kórsetedi, – deıdi maman.
Qazaqstanda Konstıtýtsııalyq sottyń qaıta jańǵyrýy zańdylyqty nyǵaıtýdyń jáne azamattardyń konstıtýtsııalyq quqyqtarynyń saqtalýyna kepildik berýdiń mańyzdy tetigi sanalady. Qoryta aıtqanda, saıası reformalar azamattardyń erkindigin qamtamasyz etip, qoǵamdaǵy múmkindikterin arttyra aldy.
