Qyzylordada qazaqy ıt tuqymy — tazy men tóbet quryp bara ma

QYZYLORDA. KAZINFORM — Qazaqylyqtyń qaımaǵy buzylmaǵan Syr óńirinde kezinde tazy men tóbet ósirip, saıatshylyq ónerdi dáriptegen azamattar az bolǵan joq. Ókinishke qaraı, qazir olardyń qatary kemip ketti. Kezinde eki úıdiń birinde kezdesetin tazy men tóbet búginde ilýde bir kezdesetin boldy. Olar nege kemip ketti? Óńirde atalǵan ıt tuqymdaryn saqtaý joly qandaı? Kazinform tilshisi atalǵan taqyrypqa baılanysty mamandardyń, jergilikti azamattardyń oı-pikirin bilgen edi.

Energyprom portalyna sensek, 1939 jylǵy esep boıynsha elimizde shamamen 7 000 tazy bolǵan. Araǵa 26 jyl salyp, ıaǵnı 1965 jyly onyń sany artyp, 10 myńǵa jetken. Degenmen 1983 jylǵa deıin tazynyń 70% joıylyp, tek 3 myńy qalǵan.

2014 jyly tuqym-tegi tazyǵa uqsas ıt sany 1 myń boldy. Onyń ishinde asyl tuqymdysy — 300 shamasynda ǵana.

Qazaqstan kınologter odaǵynyń málimetinshe, Qazaqstanda qazir 3000-3500 tazy bar. Biraq bul — qujaty bar, tirkelgen ıtterdiń sany, al aýyl-aýylda eshqandaı pasport almaǵan qanshama tazy júr. Odaq tóraǵasy Baýyrjan Serikqalı qazir jer-jerdegi tazy ataýly sanalyp jatqanyn, osy jumystyń nátıjesinde asyl tuqymdy ıttiń sany 2-3 ese ósetinin aıtqan edi. 

Al elimizdegi ıt-mysyqty tirkeıtin Tanba platformasynyń aqparatyna sensek, bıyl ıt tuqymy ishinde alabaıdyń sany 3,8 myńǵa jetken, oǵan tóbet tuqymy da, tóbet retinde kórsetilgen ıtter de kirýi múmkin. Sonyń ishinde Qyzylorda oblysynda 252 tazy men alabaı tuqymdy 262 ıtti kezdestirýge bolady. 

Keıingi jyldarda tazy men tóbet tuqymyn kóbeıtý baǵytynda nátıjeli ister atqaryldy. Jaqynda Halyqaralyq kınologııa federatsııanyń (FCI) Bas komıteti qazaq tazysyn (Kazakh Tazy) resmı túrde ıt tuqymy dep aldyn ala taný jóninde sheshim qabyldady, Qazaqstanǵa tazy tuqymynyń ıesi degen mártebe berildi. 

QR Prezıdenti Іs basqarmasynyń baspasóz qyzmeti bul sheshim qazaqy tazy tuqymyn halyqaralyq deńgeıde tolyq taný, ıaǵnı moıyndaý aldyndaǵy negizgi ári sońǵy kezeń ekenin atap ótti. 

Sondaı-aq byltyr elimizde «Qazaqstan Respýblıkasynyń keıbir zańnamalyq aktilerine qazaqy ıt tuqymyn saqtaý jáne ósimin molaıtý máseleleri boıynsha ózgerister men tolyqtyrýlar engizý týraly» zań qabyldandy. 

Zań jobasynyń normalaryn iske asyrýǵa 1,4 mlrd teńge jumsalmaq. Osynyń nátıjesinde ıtterdiń genetıkalyq sapasyn ǵylymı baǵalaý, selektsııalyq saraptama jasaý, jınaqtaý arqyly qajetti ǵylymı baza qurýǵa jol ashyldy. 

Shetelden kelgenge shekteý bolsa…

Ótken ǵasyrdyń toqsanynshy jyldaryna deıin eki úıdiń birinde tazy men tóbet aldymyzdan shyǵatyn. Qashannan saıatshylyqqa jany qumar aǵaıyn tazysyn ertip, jylqysyn jaratyp ań aýlaýǵa attanatyn edi. Al tóbet negizinen mal sharýashylyǵymen aınalysqan sharýa adamynyń janserigi boldy. Odan beride jaıylym tósi tolǵan tórt túlik te azaıdy. Tazy men tóbetti de izdeıtin jaǵdaıǵa tústik. Tipti olardyń tuqymyn saqtaý máselesi de tarazyǵa tartyldy. Toqsanynshy jyldardan beri ekiniń biri shetelden shyqqan tegi belgisiz ıt tuqymyn alyp kelýge áýes boldy.

— Jalpy, sheteldik ıtterdi Qazaqstanǵa kirgizý máselesin oılaný qajet. Óıtkeni, odan qandaı zııan bolatynyn ańǵarý qıyn emes. Qazir kóshege shyqsańyz, olardyń túr-túrin kórýge bolady. Tuqymyn ajyrata almaıtyn jaǵdaıǵa jettik. Bul taza qandy tazy men tóbet tuqymyn saqtap qalýǵa da keri áserin tıgizedi degen oıdamyn. Tegimiz bir túrkimen halqy alabaı tuqymyn saqtap qalý isin erterek qolǵa aldy. Ókinishtisi, biz qanshama ýaqytty qur jiberip aldyq. «Jaqsylyqtyń erte-keshi joq» deıdi qazaq. Endigi kezekte ketken qatelikti túzeýge kúsh salaıyq. Jańa zań sol olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa septigin tıgizedi degen oıdamyn. Sondaı-aq, biz shetelden keletin ıt tuqymyn udaıy baqylaý maqsatynda karantındik beket uıymdastyrýymyz qajet. Sheteldiń kóbisinde solaı jasalǵan. Tipti, birqatarynda keıbir ıt túrlerine tyıym salynǵan. Máselen, Shvetsııa, Danııa, Ulybrıtanııa, Frantsııa, Germanııa, Nıderland, Belgııa, Shveıtsarııa, Jańa Zelandııa men Latvııada osyndaı talaptar qoıylǵan. Endigi kezekte qolǵa alynatyn árbir jumystyń oryndalýyna tııanaqty bolýymyz qajet. Eshqandaı olqylyqqa jol berýge bolmaıdy. Ásirese, tazy men tóbet tuqymy muqııat zerttelse degen usynysym bar. Oǵan ǵalymdar tarapynan saraptama jasalǵany artyqtyq etpeıdi. Sonda ǵana naqty nátıjege qol jetkize alamyz. Bul naýqandyq shara emes ekenin umytpaıyq. Qazaq halqynyń erte kezden bergi ómirinde ornyn oıyp alatyn ulttyq qundylyqtardy laıyqty baǵalaı bileıik, — deıdi Qorqyt ata atyndaǵy Qyzylorda ýnıversıtetiniń oqytýshysy, geografııa ǵylymdarynyń kandıdaty Orazhan Aıdarov.

Aıta keterligi, jańa zańda tazy men tóbet tuqymyn saqtaý jáne ósimin molaıtý baǵytynda quqyqtyq, uıymdastyrýshylyq jáne ekonomıkalyq negizder belgilendi. Osy maqsatta negizgi qaǵıdattar qarastyrylǵan. Oǵan jaýapty memlekettik organdar men uıymdar aıqyndalyp, olardyń quzyreti anyqtaldy.

Qazaq halqy ıtti jeti qazynanyń biri retinde baǵalady. «It jaqsysy — tazy» degen túsinik osyndaı ráýishte aıtylsa kerek-ti. Sondaı-aq, eskiden kele jatqan «Taýdaǵy túlkini tabyndaǵy tazy alar» degen támsil bar.

Tazy qazaq dalasyna saq zamanynda kelgen degen ańyz bar. Ol shamamen 2000-2500 jyldar burynǵy kezeńdi qamtıdy. Tasqa qashalǵan keıbir petroglıfterde tazyǵa uqsas ańshy ıtteri beınelengen. Al taqyr júndi tazylar osydan bes-alty myń jyl buryn perǵaýyndar zamanynda ómir súrgen degen derek aıtylady. 

Qazaq jerinde qumaı, qaıyń qaptal, aýǵan, orys, túrikmen degen túrleri ushyrasqan. Qazaqy tazyny taý jáne dala tazysy dep bólgen.

El arasynda nasıhat az

Tazy men tóbetti qazaq halqynyń ulttyq brendi retinde qalyptastyrý — mańyzdy mindet. Ras, eldiń ishinde ulttyq dástúrge janashyrlyq tanytyp júrgen azamattar barshylyq. Onshaqty jyldaı buryn Shıeli aýdanynda «Qar ústindegi qansonar» degen ataýmen saıatshylyq ónerge arnalǵan aýqymdy shara ótkizilgen. Igi istiń basy-qasynda júrgen belgili aıtys aqyny Kenjebaı Júsipovtiń aıtýynsha, oǵan tazy men tóbetin ertip kelgen turǵyndar sany az bolmaǵan.

— Byltyr tazy men tóbet tuqymyn saqtaýǵa baǵyttalǵan jańa zań qabyldanǵanyn estip, qýanyp qaldyq. Bıyl Halyqaralyq kınologııa federatsııasy qazaq tazysyn resmı túrde ıt tuqymy dep taný týraly sheshim shyǵarǵanyn estip jatyrmyz. Bul ulttyq qundylyqty keń aýqymda dáripteýge jol ashady degen oıdamyn. Qaısybir jyldary bizdiń Shıeli aýdanynyń ózinde qazaqy tazy ósirýge nıet bildirgen turǵyndardyń sany ósti. Olardyń qatarynda ózim de boldym. Ózim turatyn aýyldyń ózinde tazy ósirgender sany 30-ǵa deıin jetti. Qazir mundaı azamattardyń sany tórt-beseýden aspaıdy. Sebebi, kóbisi tazynyń babyn jasaýdyń syryn bilmeıdi. Óte názik bolǵannan keıin oǵan arnaıy qamqorlyq jasaýyń kerek. Syr óńirinde buǵan qatysty keńes beretin ortalyqtar múldem joq. Endigi kezekte osy olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa kóńil bólinse deımin. Memleket tarapynan elimizdiń barlyq aımaǵynda arnaıy ortalyqtar jumys jasasa quba-qup. Qazir tazy men tóbettiń jaıyn biletin kónekóz qarııalar azaıyp ketti. Ulttyq qundylyqty dáripteýge endigi kezekte memlekettik deńgeıde kóńil bólinse degen usynysym bar, — dedi Kenjebaı Júsipov.

Syr óńirinde tazy men tóbettiń naqty sany qansha? Kezinde ketken olqylyqtyń saldarynan ázirge olardyń sanyn dóp basyp aıtý qıyn. Endigi kezekte sol olqylyqtyń ornyn toltyrýǵa kúsh salýymyz qajet.