Qytaı demografııalyq daǵdarysty eńsere ala ma
ASTANA. KAZINFORM — Qytaıda halyq sanynyń udaıy azaıýy el ekonomıkasynyń ósýine eleýli áser ete bastaǵany qupııa emes. Osyǵan baılanysty Qytaı bıligi jas jubaılardy bala súıýge yntalandyrýǵa baǵyttalǵan aqshalaı járdemaqy júıesin engizbek.
Lianhe Zaobao usynǵan derekterge sáıkes, ulttyq baǵdarlama aıasynda 2025 jyly 1 qańtardan keıin dúnıege kelgen ár balaǵa jasy úshke tolǵanǵa deıin bıýdjetten jyl saıyn 3 600 ıýan (shamamen 250 000 teńge) kóleminde járdemaqy tólenedi.
Qytaı úkimetiniń «bir bala saıasatynan» bas tartqanyna 10 jyldyń júzi bolsa da, demografııalyq ahýal kútkendegideı jaqsaryp kete almady. 2022 jyldan keıin el halqynyń sany qatarynan 3 jyl boıy teris ósim kórsetti. Qytaıdyń Ulttyq statıstıka bıýrosynyń deregine sáıkes, 2024 jyly elde 9,54 mln sábı jaryq dúnıe esigin ashqan, bul kórsetkish 2023 jylmen salystyrǵanda 520 myńǵa kóp. Alaıda «bir úıge bir bala» saıasatyna núkte qoıylǵan 2016 jylǵy kórsetkishtiń jartysyndaı ǵana. Sol jyly elde 18,8 mln shaqalaq dúnıege kelgen edi.
Demografııalyq daǵdarysqa ne túrtki?
Demografııalyq ósimniń toqyraýy álemniń birqatar aımaǵynda, ásirese Japonııa men Ońtústik Koreıa sııaqty Shyǵys Azııa elderinde aıryqsha kózge shalynyp otyr. Ómir súrý qunynyń ósýi, jastardyń úılený men bala súıý josparyn keıinge shegerýi, onyń ornyna joǵary bilim men kásibı damýǵa kóbirek den qoıýy halyq ósiminiń baıaýlaýynyń ortaq sebebi retinde atalǵanmen, Qytaıda demografııalyq daǵdarystyń ózindik tarıhı negizi bar ekenin eskergen jón.
QHR shańyraq kótergennen keıin, el halqynyń sany tańǵalarlyq qarqynmen óse bastady, naqtyraq aıtqanda 1950-1970 jyldar aralyǵynda halyq sany shamamen 50%-ǵa artty. Bunyń bir sebebi soǵystan keıin Qytaı úkimeti halyqty kóbirek bala tabýǵa yntalandyrdy jáne osy maqsatta Keńester odaǵynyń úlgisimen «Batyr ana», «Ana dańqy» sııaqty ataqtar belgilep, kópbalaly analardy marapattap otyrdy.
Otbasyn josparlaý arqyly halyq sanynyń jyldam ósimin shekteý týraly ǵylymı qaýymdastyqtyń usynysy 1950 jyldardyń orta shenine qaraı el bıliginiń nazaryna ilinip, qoldaý taba bastaǵanmen, bul kezeńde eldiń demografııalyq saıasaty turaqty bolǵan joq, QKP júıesindegi saıası kúrestiń qajetine baılanysty únemi qubylyp otyrdy. 1958 jyly sáýirde Mao Tszedýn «kúshimiz kóptikte» dep málimdep, demografııalyq shekteý sharalaryn teriske shyǵardy. 1959-1961 jyldar aralyǵyndaǵy asharshylyq saldarynan Qytaıda demografııalyq ósim alǵash ret toqyrap, otbasyn josparlaý saıasaty toqtatyldy.
Halyq sanynyń kúrt ósýi memlekettik basqarýdyń tıimdiligine aıtarlyqtaı qıyndyq týdyrǵanyn eskergen Qytaı úkimeti 1970 jyldary týýdy baqylaý sharalaryn qaıta engize bastady. 1973 jyly bastalǵan «keshirek, sıregirek, azyraq» (keshirek úılený jáne sıregirek, azyraq bala tabý) qozǵalysy aıasynda neke jasy erler úshin 25-ke, áıelder úshin 23-ke shegerilip, týý ýaqytynyń arasyndaǵy ınterval keminde úsh jyl bolýy qajet dep belgilendi hám ár otbasyna eki baladan artyq týmaýǵa keńes berildi. Erejeni buzǵandar qatal jazaǵa tartyla bastady. Atalǵan saıasat óz nátıjesin berdi. 1970-1980 jyldar aralyǵynda eldiń fertıldik koeffıtsıenti 6,1-den 2,7-ge deıin tómendedi.
Qytaı úkimeti 1980 jyly «bir úıge bir bala» saıasatyn jappaı qoldanysqa engizdi, shyn máninde bul «keshirek, sıregirek, azyraq» naýqanynyń jetildirilgen, qataıtylǵan nusqasy edi. Jańa saıasat, ásirese qala turǵyndaryna qatysty qatań saqtaldy – olardan bir balamen shektelý talap etildi. 1980 jyldardyń ortasyna qaraı atyshýly saıasat sál jumsartylyp, etnıkalyq azshylyqtarǵa jáne tuńǵyshy qyz bolǵan aýyl turǵyndaryna ekinshi balany dúnıege ákelýge ruqsat berildi.
Májbúrli túsik pen sterıldeý sharalaryna tyıym salynǵanyna qaramastan, jergilikti ákim-qaralar ortalyq úkimet belgilegen týý kórsetkishine qol jetkizý úshin aıtylǵan sharalarǵa jıi erik berip otyrdy. Bul óz kezeginde eki jynys arasyndaǵy tabıǵı úılesimniń buzylýyna jol ashty. Ýshyqqan ahýaldyń astarynda qyz balany qor kóretin dástúrli túsinik pen erkektiń artyqshylyǵyna negizdelgen áleýmettik beıimdilik jatqan edi. 2021 jylǵy statıstıka boıynsha, Qytaıda er kisilerdiń sany áıelderden shamamen 30 mln-ǵa artyq. 2025 jyly aqpan aıynda jarııalanǵan resmı derekke sáıkes, Qytaıda genderlik qatynas 100 áıelge 104,34 er adam bolyp otyr.
Qysqasy, Qytaıda halyq sanynyń shuǵyl azaıýyna 1980 jyldan 2015 jylǵa deıin jalǵasqan «bir bala» saıasatyn, sondaı-aq qarqyndy ýrbanızatsııa úrdisin, ómir súrý men bala oqytý shyǵyndarynyń joǵarylyǵyn, jumyspen qamtýdyń turaqsyzdyǵyn jáne áleýmettik qysymnyń artýyn negizgi sebepter retinde ataýǵa bolady. 2021 jyly Qytaı bıligi el azamattaryna 3 balaly bolýǵa ruqsat etkenmen, demografııalyq kórsetkishterdiń jaqsara qoımaýy osyǵan dálel.
Demografııalyq dıvıdendke núkte qoıyldy ma?
«Reforma men ashyq esik» ustanymy el saıasatynyń tutqasyna aınalǵan 1980 jyldardan keıin, halyq sanynyń moldyǵy, is júzinde ekonomıkanyń damýyn órge súıregen negizgi lokomotıvterdiń biri boldy. Qytaı demografııalyq dıvıdendtiń, naqtyraq aıtqanda, eńbekke qabiletti jastaǵy halyqtyń úlesi jumys istemeıtin adamdardyń úlesinen joǵary bolýy arqasynda ekonomıkalyq keremetke qol jetkizdi.
Demografııalyq dıvıdend kezeńi Qytaıdyń Batys álemine «esik ashýymen» tuspa-tus keldi. Az ǵana jyldyń ishinde jumys kúshiniń arzandyǵymen álemdik fabrıkaǵa aınalyp úlgergen Qytaıda júz mıllıondaǵan jas jumysker adal eńbeginiń arqasynda kedeılikten qutyldy. Otyz jylǵa jalǵasqan órleý kezeńiniń kóp bóliginde Qytaıdyń ekonomıkasy eki tańbaly ósim qarqynyn kórsetti. Dúnıejúzilik saýda uıymyna kirgennen keıin Qytaı kóz ilespes jyldamdyqpen alǵa ozyp, elde orta taptyń úlesi arta bastady.
Optımıstik kóńil-kúı 2008 jylǵy Beıjiń Olımpıadasy kezinde shyrqaý shegine jetti. Jahandyq qarjy daǵdarysynyń údeı túskenine qaramastan Qytaı ekonomıkasy jyldam ósimin saqtap qaldy. Qytaı jahandyq ekonomıkany daǵdarystan shyǵara alatyn jalǵyz el retinde qarastyryldy. Arada birer jyl ótkende, Qytaı Japonııany basyp ozyp, álemdegi ekinshi iri ekonomıkaǵa aınaldy.
Alaıda Gavaıı ýnıversıtetiniń professory Endrıý Meıson men Kalıfornııa ýnıversıteti Irvaın fılıalynyń professory Van Fenniń zertteýine súıensek, 2013 jylǵa qaraı Qytaıda demografııalyq dıvıdend negizinen aıaqtalǵan.
Osylaısha elde qalyptasqan qazirgi demografııalyq úrdis Qytaıdyń ekonomıkalyq ósimine tusaý bolyp, táýekelge toly kúrdeli áleýmettik máselelerge ulasýy múmkin. Ásirese halyqtyń jedel qartaıýyna oraı Qytaı qoǵamy tap bolǵan qıyndyqtar odan saıyn ýshyǵa túspek.
Demografııalyq daǵdarys áleýmettik shıelenis týdyrmaı ma?
Vıskonsın-Medıson ýnıversıtetiniń zertteýshisi I Fsıannyń boljaýynsha, 2050 jylǵa qaraı Qytaıda halyq sany 1 mlrd-qa deıin azaıady. Al ǵasyr sońyna taman elde 800 mln shamasynda adam turady, tipti 600 mln-ǵa jeter-jetpes adam qalýy da ǵajap emes.
Degenmen, Qytaıǵa halyqtyń azaıýynan góri qartaıýy kóbirek aýyr tıetin túri bar. Ótken onjyldyqtarda ekonomıkanyń qarqyndy ósimi densaýlyq saqtaý salasyna bólinetin qarjyny edáýir ulǵaıtyp, medıtsınalyq qyzmettiń damýyna serpin berdi. 2000 jyly Qytaıda medıtsınalyq shyǵyn kólemi nebári 550 mlrd dollar bolsa, 2021 jylǵa qaraı 1,2 trln dollarǵa sharyqtap ósti. Bul halyqtyń boljamdy ómir súrý uzaqtyǵyn aıtarlyqtaı uzartty, 2024 jyly bul kórsetkish 79 jasqa jetti.
Boljamdy ómir súrý uzaqtyǵynyń uzarýy men fertıldik koeffıtsıenttiń udaıy tómendeýi arasyndaǵy sáıkessizdik halyqtyń qartaıýyn údete tústi. Qytaıda jan basyna shaqqandaǵy JІÓ 2024 jyly 13,4 myń dollarǵa jetip, tabysy joǵary elderdiń qataryna qosylýǵa taıaq tastam qalyp tur. Biraq, eldegi jasy 65-ten asqan egde adamdardyń halyq sanyndaǵy úles tabysy ortadan joǵary ekonomıkalardyń ortasha deńgeıinen áldeqaıda joǵary. Boljal boıynsha, 2050 jylǵa qaraı Qytaıda zeınetkerlik júkteme koeffıtsıenti (jasy 65-ten asqan adamdar sanynyń 15–64 jas aralyǵyndaǵy eńbekke qabiletti jumys kúshiniń sanyna qatynasy) 52%-ǵa jetpek.
Demek, eldegi eńbekke qabiletti ár eki adamnyń moınyna jasy 65-ten asqan bir adamnyń zeıneti júkteledi degen sóz. Al 2080 jyldarǵa qaraı bul kórsetkish 90%-ǵa deıin sharyqtaýy yqtımal.
Eldiń zeınetaqy júıesi qazirdiń ózinde aýyr synaqqa tap bolyp otyr. DW-niń jazýynsha, Qytaıda áskerı shyǵys pen ınfraqurylymdyq shyǵyndar jyl saıyn óskenmen, negizi álsiz áleýmettik qamsyzdandyrý júıesi qulaýǵa shaq qalyp tur. Zeınetaqy jarnasyn tóleýden erikti túrde bas tartqan qytaılyqtardyń qatary barǵan saıyn kóbeıip keledi.
Qytaı Qoǵamdyq ǵylymdar akademııasynyń 2019 jylǵy esebine sáıkes, eldiń zeınetaqy qory 2035 jylǵa qaraı tolyq sarqylýy múmkin.
Óndiris salasy eksportqa táýeldi jáne áli de arzan jumys kúshine muqtaj Qytaı úshin halyqtyń qartaıýy, basqasha aıtqanda eńbekke qabiletti adamnyń azaıýy eldiń áleýmettik-ekonomıkalyq ómirine aýyr syn týdyrmaq. Ásirese Tramp bılikke kelgeli údeı túsken «saýda janjalynyń» saldarynan eksporty tyǵyryqqa tirelip, esesine ishki naryqtyń mańyzy arta túsken kúrdeli kezeńde, halyqtyń qartaıýy men jastar arasynda jumyssyzdyqtyń údeýine baılanysty ishki suranystyń turalaýy Qytaıda deflıatsııany odan saıyn ýshyqtyratyn túri bar.
Bıliktiń yntalandyrý sharalary nátıje bere me?
2024 jyly eldiń tıisti memlekettik organdary týý kórsetkishin kóterýdi kózdeıtin birqatar sharany qolǵa aldy. Jeltoqsan aıynda keı joǵary oqý oryndarynda neke jáne «mahabbat tárbıesi» oqý baǵdarlamasyna engizile bastady.
2024 jyldyń qarasha aıynda Qytaıdyń Memlekettik keńesi jergilikti ákimshilikterge resýrstardy demografııalyq daǵdarysty sheshýge kóbirek baǵyttaý jáne el azamattaryna ýaqtyly úılený men bala súıýdiń mańyzyn nasıhattaý týraly tapsyrma berdi.
Sóz arasynda qystyra keter bir qyzyq jaıt, dál osy qarasha aıynda Qazaqstan Respýblıkasynyń Memlekettik keńesshisi Erlan Qarın Qytaıǵa sapary aıasynda Beıjińde qytaılyq ǵylymı qaýymdastyq ókilderimen kezdesý ótkizedi. Sol kezdesýde qytaılyq sarapshylardyń biri ortaǵa ebedeısiz suraý tastap, onyń sońy uzaqqa sozylǵan jáne eldiń demografııalyq saıasatyna ótkir syndar aıtylyp, qoǵamdyq pikirge qozǵaý salǵan aýqymdy pikirtalasqa ulasady. Álbette, osyǵan oraı Qazaqstannyń áleýmettik-demografııalyq saıasatyna qarapaıym qytaılyqtardyń tańdanys pen súıinish bildirgenin aıtpaı ketýge bolmas.
Pikirtalastyń el saıasatyna qanshalyqty áseri bolǵany qazirshe belgisiz, degenmen naýryz aıynan keıin Qytaıdyń ár óńirinde demografııalyq ósimdi yntalandyrýǵa baǵyttalǵan sharalar qolǵa alyna bastaǵan. CCTV-diń habarlaýynsha, Chjetszıan provıntsııasy nekelesý, bala súıý, tárbıeleý men oqytý, kásibı damý jáne demografııalyq ósimge yńǵaıly áleýmettik klımat qalyptastyrý baǵyttary boıynsha saıasattyq sharalar keshenin usynǵan. Al Kók-hot qalalyq ákimdigi birinshi balaǵa on myń, ekinshi balaǵa elý myń, úshinshi balaǵa júz myń ıýan kóleminde bir rettik járdemaqy beriletinin málimdedi. Eldiń birqatar aımaǵynda júktilik jáne bosaný boıynsha beriletin járdemaqylar tikeleı jeke tulǵalardyń qolyna tabystalatyn bolǵan. Sınhýa agenttiginiń jazýynsha, eldiń barlyq óńirinde dekrettik demalys 158 kúnge uzartylǵan.
Alaıda sarapshylardyń deni Qytaıdyń demografııalyq daǵdarysty eńsere alatynyna kúdik keltiredi. DW-niń deregi boıynsha, Mıchıgan ýnıversıtetiniń áleýmettanýshysy Chjoý ıÝn Qytaıda jastardyń ekonomıkalyq bolashaǵy kúńgirt tarta túsýine baılanysty halyq sanynyń azaıý úrdisi jalǵasa beretinin boljaıdy. Sonymen qatar, onyń pikirinshe, áıelderdiń jumys ornynda «tamyry tereń genderlik kemsitýshilikke» ushyraýy jaǵdaıdy ýshyqtyra túsýi múmkin.
Basta aıtqanymyzdaı, resmı statıstıka 2024 jyly ómir esigin ashqan sábılerdiń sany sáıkes mezgildegiden azdap óskenin kórsetti. Degenmen, Sıngapýr ulttyq ýnıversıteti Shyǵys Azııa ınstıtýtynyń aǵa ǵylymı qyzmetkeri Chjao Lıtao bul ósimniń baıandy bolmaıtynyn aıtady. Sebebi aldaǵy onjyldyqtarda bala tabatyn jastaǵy áıelderdiń sany aıtarlyqtaı azaıady degen boljam bar.
Qytaılyq táýelsiz demograf-ǵalym He ıAfý 2024 jyly týý kórsetkishiniń bolmashy kóterilýin pandemııa saldarynan kóptegen jas jubaıdyń bala súıý josparyn keıinge qaldyrýymen baılanystyrady. Buǵan qosa, 2023-2024 jyldary elde tirkelgen nekeniń sany ósken. Onyń ústine, qytaılyqtar úshin qadiri bólek ulý jylynda týý kórsetkishiniń ózge múshelderden joǵary bolýy úırenshikti qubylys.
Onyń pikirinshe, elde halyq sany turaqty túrde azaıa bermek. Eger el úkimeti jastardy bala tabýǵa yntalandyratyn naqty ári pármendi sharalar qabyldamasa, halyqtyń qartaıýyn toqtatý múmkin emes.
Qysqasy, qaryzǵa belshesinen batqan jergilikti ákimdikter úshin jumys kúshiniń azaıýy, tutynýshylyq qabilettiń báseńdeýi, qarttardyń densaýlyǵyn saqtaýǵa bólinetin shyǵys pen zeınetaqy tólemderiniń artýy «jyǵylǵan ústine judyryq» bolmaýy úshin, Qytaı bıligi týý kórsetkishine serpin beretin, el ekonomıkasyn qalyptasqan ahýalǵa beıimdeıtin sharalar keshenin daıyndaýǵa muqtaj.