Kıoto hattamasy el ekologııasyndaǵy túıindi máselelerdi sheshýge septigin tıgizedi

ASTANA. Qańtardyń 28-i. QazAqparat /Qanat Mámetqazyuly/ - Ǵalamdyq damý, elder arasyndaǵy ekonomıkalyq básekelestik zamanynda adamzat balasy aldyndaǵy ekologııalyq problemalar jyldan–jylǵa barynsha kúrdelenip keledi.

Bұndaı problemalardyң ishinde eң aldymen klımat өzgerýiniң jaһandyқ problemasy, tabıғı әralýandyқty saқtap қalý men shөleıttenýdi toқtatý mәseleleri aıryқsha өzektilikke aınalyp otyr. Mamandar ғalamshar klımatynyң өzgeriske ұshyrap otyrғany negizinen parnıktik gazdardyң aýaғa kөp bөlinýinen degen boljamdar keltiredi. Mәselen, birқatar derekterge sүıensek, jer sharyndaғy құrғaқshylyқ jylyna 1,2 mıllıard adamnyң tұrmys-tirshiligine belgili bir deңgeıde zııanyn tıgizedi jәne dүnıe jүzinde 135 mıllıon adam osy sebepterge baılanysty қonys aýdarýғa mәjbүr bolady eken. Sondyқtan da, jaһandyқ jylyný ıaғnı, klımattyң өzgerisi halyқaralyқ ұıymdardyң da nazaryn өzine eriksiz aýdaryp, BҰҰ-nyң 1992 jylғy Rıo-de-Janeırodaғy jıynynda arnaıy «Klımattyң өzgerýi jөnindegi konventsııa» қabyldanғan bolatyn. Oғan әlemniң 180-ge jýyқ eli қol қoıdy. Al 1997 jylғy Kıotodaғy BҰҰ halyқaralyқ sammıtinde «Atmosferaғa taralatyn zııandy gazdardy shekteý týraly hattama» қabyldandy. Ony қazirgi taңda әlemniң 181 memleketi resmı tүrde bekitti. Hattamada janar-jaғarmaıdan aýaғa taralatyn zııandy gazdardyң kөlemin 1990 jylғy deңgeıge қaıta jetkizip, 2008-2012 jyldary 5,2 paıyzғa deıin azaıtý қarastyrylғan. Bұl үshin Eýropa Odaғyna kiretin elder onyң mөlsherin ? 8 paıyzғa, AҚSh - 7, Japonııa, Kanada, Polsha, Vengrııa ? 6 paıyz, basқa elder onyң mөlsherin belgili bir jylғy kөrsetkishten asyrmaýғa kelisken bolatyn. Eger Hattamany қabyldaғan elder өz mindettemesin oryndasa, 2012 jyly aýaғa taralatyn zııandy gazdardyң kөlemi 1990 jylғy deңgeıge қaıta jetýi de yқtımal. Biraқ bұl үshin de birlesken jұmystar aýқymy қajet. Osy Kıota hattamasy 2005 jylғy aқpannyң 16-synan bastap resmı tүrde kүshine engen eken. AҚSh bastapқy kezeңde osy үderistiң negizgi bastamashysy bolғanymen, keıinnen Kıoto hattamasyn bekitýden bas tartқan. Mұny «AҚSh el өndirisiniң өsimin tөmendetip alýdan jasқanyp bekitpeı otyr» deýshiler de bar. Jalpy alғanda, aýa temperatýrasynyң aýytқýy - eginshilikke, қorshaғan ortaғa jәne halyқ densaýlyғyna keleңsiz әser etýi mүmkin ekenin aıttyқ. Sondyқtan da bұl problema bizdiң elimiz үshin de өzekti kүıinde қalýda. Өıtkeni klımattyқ problema Қazaқstanda aýanyң temperatýrasyn odan saıyn өzgertip, tabıғı aımaқtardyң yғysýyna, jerdiң tozý, shөleıttený protsesterine әkep soқtyrady. Қorshaғan ortany қorғaý mınıstri Nұrlan Ysқaқovtyң aıtýynsha, shyғarylymdy emıssııa kөlemi boıynsha Қazaқstan TMD elderiniң ishinde Reseı men Ýkraınadan keıingi үshinshi orynda tұr. Al, keıbir derekkөzder, soңғy 100 jylda ғalamsharda aýa temperatýrasynyң jylynýy 0,6 paıyzdy kөrsetse, Қazaқstan aýmaғynda aýanyң ortasha temperatýrasy deңgeıiniң artýy baıқalyp, bұl kөrsetkish soңғy jyldary 1,3 gradýsқa deıin jetkeni anyқtalғandyғyn aldyғa tartady. ıAғnı, bұndaı kөrsetkishtiң өzi әlemdik deңgeıden eki ese kөp degen sөz. Қarapaıym kөzge kөrinip tұrmaғandyқtan bұny el tұrғyndary sezinbeýi de mүmkin. Degenmen de, mamandar soңғy ýaқytta aýyl sharýashylyғyndaғy «teris өzgerister» týraly aıtyp, dabyl қaғyp jatқany ras қoı. Tipti senator Қýanysh Aıtahanov ta dәl osy mәselege, қýaңshylyқtyң aldyn alýғa қatysty Үkimetke dүrkin-dүrkin saýal joldaғan edi. Taғy bir derek kөzderinde, bүgingi kүni Қazaқstannyң 60 paıyzdan astam jeri құrғaқshylyққa ұshyraғany aıtylady. ıAғnı, jyl өtken saıyn jasyl alқaptar men orman-toғaılar azaıyp, mal jaıylymdary tarylyp barady degen sөz. 2001 jyly aýyl sharýashylyғy maқsatyna arnalғan 220,7 mıllıon gektar jerdiң 90,9 gektary shөlge aınalypty. Onsyz da ormanғa asa kedeı қazaқ dalasynda jasyl jelektiң azaıýy құrғaқshylyққa ұshyraýdy odan әri jedeldete tүsirip otyrғan syңaı baıқalady. Қazaқstanda sekseýildi jәne bұtaly өңir 4,2 paıyz, al jalpy el aýmaғyndaғy orman kөlemi bar bolғany 1,2 paıyz ғana bolyp tabylady. ıAғnı, osydan shyғatyn қorytyndy klımattyң bұlaısha өzgerý sıpaty teris әser kөrsetip, onyң keleңsiz saldarғa ұshyratýy da jıileı bermek. Қazaқstan өz kezeginde klımat өzgeristeriniң aldyn alýғa jәne onyң adamzatқa tıgizer keselderin azaıtýғa baғyttalғan halyқaralyқ kelissөz protsesine belsene қatysyp keledi. Biraқ, bizdiң belsendiligimiz «jaı belsendilik» bolyp otyrғan eken. Өıtkeni, Қazaқstan tarapynan 1999 jyly қol қoıylғan Kıoto hattamasy әli kүnge deıin ratıfıkatsııalanbaғan. Sondyқtan da bүgingi kүnge deıin klımattyң өzgerýi boıynsha sheshim қabyldaýғa Қazaқstannyң daýys berý құқyғy bolmaғan әri bұl baғyttaғy klımattyң өzgerýine қatysty ekologııalyқ bastamalarymyz da nәtıjesiz kүıde dep aıtýғa negiz bar. Osy tұrғydan kelgende өtken on jyl ishinde ekologııalyқ қyrynan alғanda paıdasy mol Hattama nege қabyldanbady, degen oryndy saýal týyndaıdy. Bizge belgilisi ? «Қazaқstannyң ekonomıkasy құjat talap etip otyrғan mindettemelerdi қanshalyқty kөtere alady? Құjat boıynsha elimizdiң өzine қabyldaғan mindettemeleri jekemenshik kәsiporyndardyң ekonomıkasyna қalaı әser etedi?», degen saýaldar boıynsha tartynshaқtyқtar bolғan sekildi Өtken on jyl ishinde hattamaғa sәıkes mәselelerdiң barlyғy jan-jaқty talқylaýdan өtti. Tıisti sharalar ұıymdastyrylyp, arnaıy jұmys toptary da құrylғan bolatyn. Nәtıjesinde bүgingi kүni Parlament Mәjilisi «BҰҰ Klımattyң өzgerýi týraly negizdemelik konventsııasyna Kıoto hattamasyn ratıfıkatsııalaý týraly» zaң jobasyn maқұldady. Endi osy құjattyң қabyldanғan jaғdaıynda bolatyn өzgeristerge toқtala ketsek. Kıoto hattamasyna қatysýshy memleketter үsh sanatқa bөlinedi. Onyң birinshisi ? Ekonomıkalyқ yntymaқtastyқ pen damý ұıymynyң mүsheleri bolyp tabylatyn jәne өzderine shyғarylymdy shekteý jөninde erekshe mindettemeler қabyldaғan aýyspaly ekonomıkasy bar elder. Ekinshiden, өzine damyғan elderge jәne aýyspaly ekonomıkasy bar elderge kөmek kөrsetý jөninde қarjylyқ sıpattaғy aıryқsha mindettemeler қabyldaғan elder. Үshinshiden ? damýshy elder. «Қazaқstan keleshekte қysyltaıaңғa ұshyrap қalmaýy үshin әri ekonomıkasyn jaңғyrta tүsýi үshin Kıoto hattamasynan өzimizge eshқandaı mindet almaıtyn bolamyz. Biraқ, Қazaқstanda tolyғymen Hattama tetikteri jұmys jasaıtyn bolady. Osydan biraz jyl bұryn biz Hattamanyң birinshi sanatyndaғy elderdiң mәrtebesin alý týraly nıetimizdi jarııalap, ondaı dәrejege құjat қabyldanғannan keıin қol jetkizetin bolyp keliskenbiz. Қazirgi jaғdaı boıynsha elimizdiң aldynda eki taңdaý tұrғany belgili. Bұnyң biri ? memleketke kөptegen jүktemeler alyp, ony abyroıly oryndaý bolsa, ekinshisi Hattamanyң taza damý tetigin paıdalaný. Meniң oıymsha, ekonomıkalyқ damý қarқynyn bәseңdetken әlemdik қarjy daғdarysy ýaқytynda Қazaқstan өzine kelip keter «oң-teris» saldardy eskere otyryp, Hattamadaғy moıynғa artylatyn mindettemelerge jýymaı tұrғanymyz abzal. ıAғnı, bizdiң elimizge Hattamanyң taza damý tetigine қosylý қajet. Osylaı istep te postkıotolyқ үderisterdiң tolyққandy mүshesi bolýғa қaқymyz bar», dedi mınıstr N. Ysқaқov. Al Kıoto hattamasy Parlamentpen қabyldansa elimizdegi қorshaғan ortaғa қatysty mәselelerdi tıimdi sheshýdiң jaңa bir bastaýy ashylady. Atap aıtқanda, eң aldymen parnıkti gazdardyң shyғarylymdaryn azaıtýғa jan bitedi. Bұdan basқa, Hattamany қabyldaý nәtıjesinde elimizge 1 mlrd. dollarғa jýyқ ınvestıtsııanyң kelýi boljanyp otyr. Bұlardyң basym bөligi energetıka men қorshaғan ortany қorғaý salalaryna baғyttalady. Sondaı-aқ, Қazaқstan ınvestıtsııalyқ jobalardy iske asyrý үshin Kıoto hattamasynyң tetikterin paıdalansa bұndaı zamanaýı jobalar birneshe ese arzanғa tүspek. Osylaısha, ozyқ tehnologııalar negizinde құral-jabdyқtar jaңartylyp, өnim sapasyn joғarylatýғa jәne әlemdik naryқta otandyқ өnerkәsiptiң bәsekelestigin arttyrýғa bolady. Onyң үstine, paıdalanýdan қalғan nemese tozyғy jetken tehnologııalarmen ekonomıkalyқ өsimniң mүmkin emestigin eskersek, bұl baғyttaғy syrttan ınvestıtsııa tartýdyң joly da dұrys sheshimin tabatyn bolady. Қazirdiң өzinde әlem elderinde Kıoto hattamasyn jүzege asyrý keң aýқym alyp keledi. Bұl sharalarғa Reseı, Үndistan, Brazılııa, Japonııa, Eýropalyқ odaқ sekildi aldyңғy қatarly memleketter atsalysyp otyr. Jalpy alғanda Kıoto hattamasy halyқarlyқ құjat retinde әlemdik ekonomıkaғa, sondaı-aқ, Қazaқstannyң damýyna da yқpal etetinin eskergenimiz jөn. Sonymen birge, Қazaқstannan DSҰ-ғa kirý үshin keleshekte neғұrlym energetıkalyқ tıimdi ekonomıkaғa қol jetkizý talap etiletin bolady. Ekologııalyқ қalypty damý joқ jerde, ekonomıkalyқ tұraқty damý da joқ. Endeshe, Қazaқstan tarapynan bұl protseske қatysý jөninde naқty is-қımyldar қajet. Bұl өz kezeginde halyқaralyқ қaýymdastyқ aldynda bedelimizdi kөterip, bәsekege қabiletti elý eldiң қataryna kirý mүmkindigin arttyra tүsetin bolady.