Kıno - ulttyq patrıotızmdi damytý quraly - T. Temenov
Keıin ol tipti basqa salaǵa bet bursa da, erte me kesh pe, bala kezden boıyna sińgen qudyretti óner, eger qalasa, ony kezdeısoq joldarmen alyp kelip, óz arnasyna qaıta salatyndaı. Bizdiń keıipkerimizdiń taǵdyry da osy ispettes. Ol taıaýda 12 serııaly fılm túsirdi. Ol ne týraly? Halyqqa bereri qandaı? Jalǵasy bola ma? Jalpy qazaq kınosynyń búgingi ahýaly neshik? Osy jáne ózge de suraqtarǵa jaýap izdegen QazAqparat tilshisi belgili kınorejısser, stsenarıst Talǵat Temenovty áńgimege tartqan edi.
Kitaptyń qudyreti
- Talǵat aǵa, ataqty «Mahabbat beketi» fılminiń rejısseri qandaı ortadan, qandaı otbasynan shyqty eken, sony bilgimiz keledi...
- Meniń ákem muǵalim kisi boldy. Tarıh páninen dáris beretin. Sheshem fılolog edi. Ol da muǵalim boldy. Ákem soǵysqa qatysqan. Máskeý túbinde Volokolamskini qorǵaǵan. Soǵystan múgedek bolyp oraldy. Biraq kózi ashyq kisi edi. Oryssha da qazaqsha da erkin jazatyn. Aýyldastary ákeme kelip hat, aryzdar jazdyryp alatyn. Sosyn, bertin kele ákem aýylda kitaphanashy bolyp istedi. Sheshem qazaq tili men ádebıetinen sabaq berdi. Men ózim mektepke alty jasymda bardym. Áripterdi erte úırendim. Bir joly ózimnen úlken balalarǵa Tolstoıdyń «Kavkazskıı plennıgin» oqyp bergenim esimde. Sheshem aqynjandy kisi edi. Úsh-tórt óleń kitaptary bolǵan. Úıimiz kitaphananyń qasynda bolǵandyqtan, aýylǵa keletin gazet-jýrnaldardyń barlyǵy birinshi ákemniń qolyna túsetin. Árıne, úıimiz tolǵan kitap. Kitaphanadan jaqsy kitap kórsek boldy, úıge alyp kelip oqımyz. Men bala kezimnen batyrlar jyryn jata-jastanyp oqyp óstim. Onyń ústine anam sol batyrlar jyryn jatqa oqıtyn.
- Úıde kitapqa degen qurmet joǵary bolǵan eken ǵoı
- Iá, úlken aǵamnyń jýrnalıst bolyp ketýi de osydan dep oılaımyn. Sosyn anamnyń ánshilik óneri de boldy, toı-tomalaqtarda án shyrqaıtyn. Ákem de qara jaıaý emes edi, ol da qýanyshty basqosýlarda «áý» dep qoıatyn. Úıge qonaqtar kelgende, dastarhan basynda ylǵı án shyrqalatyn nemese óleń oqylatyn. Esimde, úıde syrnaı boldy. Akkardeon. Men sony úırenip aldym. Úlken aǵam dombyra tartty. Men ony da úırenip aldym. Bizdiń mektep-ınternatta úrmeli orkestr boldy. Sol orkestrde bes-alty jyl kerneıde oınadym. Degenmen, sabaqty jaqsy oqydym. Barlyǵy tórt pen bes bolatyn.
- Talǵat aǵa, mektepte oqyp júrgen kezińizde «Aqyn bala» da atanypsyz. Neshinshi synyptap bastap óleń jaza bastadyńyz? - Besinshi synyptap bolýy kerek shamasy. Sol jyly alǵashqy óleńim aýdandyq gazetke shyqty. Bir kúni ádebıet pániniń muǵalimi Dárish degen aǵaıymyz synypqa kirip: Talǵat, óleńiń gazetke shyqty, - dedi. Barlyǵymyz údere túregelip dálizge shyqsaq, gazetti habarlandyrý taqtasyna ilip qoıypty. Sonda synyptastarymnyń, muǵalimderdiń qolymdy qysyp, maqtaǵany, qoldaý kórsetkeni men úshin úlken qýanysh boldy. Budan keıin de týǵan jer, mektep jaıly kishigirim óleńder jazyp júrdim. Sodan, joǵary synypta oqyp júrgen kezim. Maıra Amantaeva degen matematık apaıymyz bar edi. Keıin ol kisi KSRO Joǵary Keńesiniń depýtaty da boldy. Sol Maıra apaı meniń matematıkadan qabilet-qarymymdy baıqap, apta saıyn maǵan qosymsha 100 esep berip, shyǵartyp júrdi. «Sen Máskeý ýnıversıtetiniń fızmatyna barasyń» - deıtin. Al meniń áli mamandyq tańdaı qoımaǵan kezim. Bar yntam - kitap oqý. Sóıtip kitaptardy birinen soń-birin oqyp júrip, bir kúni qolyma fılosofııa oqýlyǵy tússe bola ma!? Qatty ańsarym aýdy. Fılosofııa boıynsha qolyma túsken kitaptardyń barlyǵyn oqyp shyqtym. Olardyń ishinde joǵary oqý ornynyń stýdentteri oqıtyn Markstik-Lenındik fılosofııa oqýlyqtary da bar. Sodan ne kerek, birjola fılosof bolam dep sheshtim.
Almatynyń jańbyry
- Osy mamandyq boıynsha joǵary oqý ornyna túsýge áreket jasadyńyz ba?
- Iá, men sol fılosof bolýdy armandap, sol fılosofııaǵa barǵan adammyn. Mektepti jaqsy bitirdim de, qujattarymdy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń fılosofııa fakýltetine tapsyrdym. Biraq, tarıh páninen emtıhan alǵan Baqtajar Mekishov deıtin aǵaı maǵan úsh qoıdy da men aıaq astynan ótpeı qaldym. Ol kezde ýnıversıtet qazirgi Júrgenov atyndaǵy óner akademııasynda ornalasqan bolatyn. Unjyrǵam túsip, ishim álem-jálem bolyp syrtqa shyqtym. Ýaqytsha jaldaǵan páterim qazirgi Naýryzbaı men Qabanbaı batyr kósheleriniń qıylysynda bolatyn. Sodan syrtqa shyqsam, aýa túnerip, jańbyr quıyp tur eken. Konservatorııanyń korpýsy arqyly aıaldamaǵa qaraı júgire basyp kelemin. Qazirgi Abylaı han dańǵyly boıyndaǵy aıaldamanyń qalqanshasynyń astyna ózim sekildi jastar úımeleı qalypty. Men de júgire basyp, qastaryna baryp tura qaldym. Jastar dabyrlap áńgimelesip tur. Konservatorııa jaıynda aıtyp jatqandaryn estidim. Sonyń teatr fakýltetine oqýǵa túsýge kelgen jastar eken. Áńgimelerin tyńdap turmyn. «Men de barsam» degen oı keldi. Sodan ne kerek, jańbyr basylǵan soń, álgi jastarmen ilesip, men de konservatorııaǵa kirdim. Sóıtsem, Asqar Toqpanov aǵamyz akterlik fakýltetke talapkerlerdi qabyldap jatyr eken. Qaraımyn, jastardyń biri óleń oqyp jatyr, endi biri qara sóz oqıdy. Tyńdadym. Keıin bir jigitten óleńdi bul jerde qalaı oqý kerektigi jaıynda surap aldym da syrtqa bettedim. Sóıtip, ózimshe daıyndalyp, erteńine konseratorııaǵa qaıta keldim.
- Al úıdegilerge eshteńe aıtqan joqsyz ba?
- Jo-joq. Áke-sheshem Shelekte, Malybaı aýylynda turady. Baryp kele qoıatyn jaqyn jer emes. Sodan kelesi kúni keldim. Komıssııa aldyna eń sońynan shyqtym. - Al qandaı daıyndyqpen keldiń?, - dedi Asqar Toqpanov. Men: Óleń oqımyn, - dedim. - Kimniń óleńi? - Sáken Seıfýllınniń óleńi. - Al jaraıdy, basta! Men ózimniń jazǵan óleńimdi mánerlep, barymdy salyp oqyp berdim. Qandaı óleń oqyǵanym qazir esimde joq. Asqan Toqpanov aǵaı: - Bul Seıfýllınniń óleńine uqsamaıdy ǵoı, qane durystap aıt, bul kimniń óleńi? - dep maǵan qadala qarady. Men kúmiljip, jáı ǵana: Aǵaı, men... óz óleńimdi oqyp edim, - dedim. Asqar aǵa jymıdy da: Qane, basyńdy kóter, mańdaıyńdy ash, erteń ana shashyńdy qıdyryp qaıta keletin bol, - dedi. Shashym uzyn bolatyn, ıyǵyma túsip turatyn. Sodan, ertesine qınalyp, amalsyzdan, áıteýir yrymyn jasap, qaıtyp keldim. Sodan oqýǵa qabyldanyp kettim.
- Apyraı, óner jolyna baıqaýsyzda kelgen ekensiz ǵoı.
- Iá, men óner jolyna baıqaýsyzda keldim. Degenmen, jańa aıtyp óttim, mektepte oqyp júrgende mýzyka úıirmesine, ádebıet úıirmesine jáne basqa da pándik úıirmelerge qatysyp júrdim. Men ózi úıirmelerden qalmaıtynmyn. Tipti synyptastarym: «Osy Talǵattyń qatyspaıtyn úıirmesi joq, úıirmeden qoly bosamaıdy», - dep mazaqtaıtyn. Bul jerde meniń ónerge senimdi túrde kelýime birinshiden mýzykaǵa, ádebıetke degen yntyzarlyǵym sebep bolsa, ekinshiden jańaǵy kezdeısoqtyq jaǵdaı. Eger jańbyr jaýmaı, men aıaldamada úıirilip turǵan jastardyń arasyna baryp turmaǵanda, kim biledi taǵdyrym basqasha bolar ma edi...
- Talǵat aǵa, akterlik fakýltetti bitirgen soń qaı teatrda jumys istedińiz?
- Men akterlik fakýltetti 1976 jyly bitirdim. Sodan, Taldyqorǵan qalasyndaǵy oblystyq teatrda 4 jyl akter bolyp eńbek ettim. Sonymen qatar, men fotograf bolyp ta jumys istedim. Men bala kezimnen fotoǵa túsirýge áýes boldym. Fotograf bolý - bul endi ol kezde óz aldyna bir úlken óner edi ǵoı! Teatrda, mektepterde, mereke kezderinde balalardy fotoǵa túsirip, ony túnimen shyǵaryp, tańerteń taratatynbyz. Bul da bir óz aldyna erekshe qýanyshty kezeń edi. Sodan, spektakalderdi fotoǵa túsirip júrdim. Olarǵa retsenzııalar jaza bastadym.
Uıqysyz túnder
- Talǵat aǵa, retsenzııa demekshi siz birneshe áńgime, povest jazǵan adamsyz. Osy akter bolyp jumys istep júrgen kezińizden bastap jaza bastadyńyz ba?
- Meniń alǵashqy áńgimelerim, konservatorııada oqyp júrgen kezde jazyla bastady. Ol kezde men 50 som ozyq shákirtaqy alamyn. Jaqsy oqydym. Abaı dańǵylynyń boıyndaǵy jataqhanada turamyn. Sóıtip júrip, qasymyzdaǵy 54-shi mektepke qaraýyl bolyp jumysqa turdym. Kún ara keshke baryp mektepti qabyldap alamyn, tańerteń tapsyramyn. Sodan túnimen ne isteısiń? Men túnimen otyryp jazatynmyn. Osylaısha qalamymdy shyńdadym. Mektepten 60 som aılyq alamyn. Barlyǵy 110 som. Bul, ol kezde úlken aqsha bolatyn. Sodan birtindep povest jazýǵa kiristim. Sóıtip júrgende alǵashqy tyrnaqaldy áńgimelerimdi Áshirbek Syǵaıǵa kórsete bastadym. Ol kezde Áshekeń konservatorııaǵa jańadan kelgen jas muǵalim bolatyn. Maǵan jazý ónerine qatysty aqyl-keńesin aıtyp, baǵyt-baǵdar siltedi. Bul men úshin óte úlken demeý boldy! Keıin Taldyqorǵan qalasyna barǵan kezde áńgimelerim oblystyq «Eńbek týy» jáne «Lenınshil Jas» gazetterine shyǵa bastady. «Gúlnaz» povesimdi sol, Taldyqorǵanda júrgende jazdym. Ol keıin «Jalyn» jýrnalynda jaryq kórdi.
- Bul neshinshi jyly edi aǵa?
- Bul 1981 jyldar edi.
- Basqa qandaı áńgimelerińiz jaryq kórdi?
- «Aıǵaǵym bolshy, Aqsáýle», «Brıgantına - eń úlken tońazytqysh» atty áńgimelerim oblystyq gazette basyldy. Sonymen qatar, osy kezde spektaklderge qatysty retsenzııalar da jaryq kóre bastady.
Elikteý
- Týyndylaryńyzdyń negizgi taqyryp jelisi qandaı edi?
- Taqyryp jelisine kelsek, árıne negizinen mahabbat jaıly, alǵashqy sezim jaıly boldy ǵoı. Aıtpaqshy osy tusta gazette «Kókebala» deıtin áńgimem de basylyp shyqty. Sóıtip júrip, orys ádebıetine den qoıa bastadym. Ol kezde Shýkshınniń ataǵy dúrkirep turǵan kez. Ol ári rejısser ári akter bolatyn. Qysqa áńgimelerdi kóp jazǵan kisi. Men sol kisige qatty eliktedim! Ol akter bolsa men de aktermin. Ol stsenarıst bolsa, men de stsenarıı jazamyn. Sol Vasılıı Shýkshın, Raspýtın, Astafev, klassıkterden Pýshkın, Chehovty, Gorkııdi , Jorj Amadý, Tereza Batısta, Borhestiń, Markestiń shyǵarmalaryn oqyp júrip, birjola rejıssýraǵa ketýge bel býdym. Sodan Máskeýge baryp oqýǵa tústim.
- Al bul neshinshi jyl edi?
- Men sol 1982 jyly Sergeı Solovevtiń kýrsyna oqýǵa qabyldandym. Qazaqstannan otyzdan astam adam qujat jiberdik. Sodan onshaqty adamdy shaqyrdy. Sol onshaqty adamnyń ishinen men ǵana tústim. Solovevtiń sheberhanasynda oqydym. Sóıtip júrip, orys tilinde de birtindep stsenarıı jaza bastadym. Oqýǵa túserge deıin men «Qazaqfılm» kınostýdııasynda kishi redaktor bolyp jumys isteıtinmin. Sonda osy «Qazaqfılmde» túsirilgen barlyq fılmniń stsenarıılerin oqyp shyqtym dese de bolady. Bul men úshin úlken mektep boldy. Máskeýge oqýǵa túskende solardyń kómegi tıdi. Sodan oqýdy 1986 jyly «Toromen» bitirdim. Óte jaqsy degen baǵa aldym. Bul alǵashqy fılmimdi artynsha Molodost-86 festıvaline alyp bardym. Fılm «Eń úzdik fılm», «Eń úzdik rejıssýra» jáne «Eń úzdik mýzyka» atalymdary boıynsha úsh syılyqty qatar jeńip aldy.
- «Toro» fılmi sizdiń dıplomdyq jumysyńyz ba edi?
- Dıplomdyq jumysym.
Rollan Bykov
- Sol dıplomdyq jumysyńyzdyń festıvalde joǵary baǵaǵa ıe bolýy sizge ózińizge degen senimdiligińizdi arttyrǵan bolar?
- Endi men sahnaǵa shyǵyp akterlik ónerdiń dámin tatyp, fılmder túsirip, kórermenderdiń ystyq yqylasyna bólengen janmyn. Bul úshin kórermenderime dán rızamyn! Sol turǵydan kelgende fılminiń júlde alyp, oza shapqany - úlken abyroı boldy. Sol jyly, ıaǵnı 1986 jyly jeltoqsanda Búkilodaqtyq jas rejısserlardyń baıqaý festıvali boldy da, sońy «Toro» fılmimen jabyldy. Sol kezde zal qol shapalaqtap turyp alǵan kezde, árıne bul jas rejısser úshin, ásirese dıplomdyq jumysy úshin úlken mártebe edi, jaýapkershilik edi. Soǵan qarap qolyńnan birdeńe keletinine kóziń jete bastaıdy. Sodan ári qaraı iske kiristim. «Qazaqfılmde» istep júrgen kezim. Kınostýdııanyń jataqhanasynda turam. Bir kúni keshke jataqhanada jatsam, vahtadaǵy apaı júgirip kelip: - Seni shuǵyl túrde telefonǵa shaqyryp jatyr, tez tómen tús» - dedi. «Kim eken» - dep, apyl-ǵupyl kıinip, besinshi qabattan tómen tústim. Telefonnyń tutqasyn qulaǵyma aparyp: «Allo» degenim sol edi:
- Bul Talǵat Temenov pe? Men sizdi Rollan Bykovqa jalǵaımyn!- degen áıeldiń daýys estildi. Rollan Bykov?! Osynyń aldynda ǵana «Chýchelo» fılmin túsirgen rejısser, al onyń aldynda «Álı baba jáne qyryq qaraqshy» fılminde eki roldy qatar somdaǵan ataqty akter! Biz úshin ol kezde kınonyń qudaıy! Qatty tolqyp turmyn. Sálemdestik. Rollan Bykov: - Qymbattym, men fılmiń jaıly jaqsy pikirler estidim. Men sony kórgim keledi. Erteń maǵan kelshi, - dese bola ma?! Men sasqanymnan: Rollan Bykovıch! - deppin. Ol kisi: Bykovıch emes, Antonovıch. Erteń kel. Meken-jaıdy bilesiń ǵoı, qyzdar telefon nómirimdi aıtady, - dedi de tutqany qoıa saldy! Men ne isterimdi bilmeı, sol jerde ańyrap turyp qaldym. Qaltamda kók tıyn aqsha joq. Endi ne isteımin? Máskeýge qalaı jetem? Ol kezde bılet tabý qııamettiń qııameti. Baǵasy 62 som turady. Sodan ne kerek, jigerimdi janyp, eki ókpemdi qolyma ustap, túnimen tamyr-tanystardy aralap, júgirip júrip qaryzǵa aqsha taýyp, tańerteń «Toronyń» kóshirmesin qoltyǵyma qystym da áýejaıǵa jettim. Oı, nesin aıtasyń, jalynyp, jalbarynyp, ólerdegi sózimdi aıtyp, tipti Rollan Bykovtyń shaqyrǵanyn da aıtyp júrip, qoıshy áıteýir zorǵa degende bılet alyp, ushaqqa otyrdym-aý. Máskeýge jete salysymmen taksıge otyryp, alyp-ushyp Mosfılmge keldim. Kelsem, Bykov Máskeý túbindegi Bolyshevaǵa ketip qalypty. Kınematografısterdiń shyǵarmashylyq úıi sonda bolatyn. Qudaı-aý, álem jer eken. Elektrıchkamen eki saǵat pa, úsh saǵat pa júrip áreń jettim. Sóıtsem, rejısserlar aty-shýly besinshi sezge daıyndalyp jatyr eken. Bir saǵattaı tosyp otyryp qaldym. Bir ýaqytta úziliske shyqqan Rollan Bykov: Qazir kóremiz, - dedi. Sodan óńkeı yǵaı men syǵaılar, Keńes odaǵynyń Pavel Chýhraı, Aleksandr Mıtta, Nıkıta Mıhalkov, Georgıı Danelııa, Eldar Rıazanov syndy betke ustar rejısserlary, kınosynshylar , kınozertteýshiler jınalyp fılmdi kórdi. Kórip bolǵan soń rıza bolyp qol shapalaqtady. Keıin Rollan Antonovıch maǵan burylyp:
- Men Mosfılmde jańa birlestik quryp jatyrmyn. ıÝnost dep atalady. Qysqasy, men seniń Máskeýge kelgenińdi qalaımyn, - dedi. Men kelistim. Sóıtip, sol jyly Máskeýge keldim. Rollan Antonovıch jataqhanadan eki bólmelik sektsııa alyp berdi. Men sol jańa birlestikte bir jaǵynan stsenarıı jazdym, ekinshi jaǵynan kıno túsirý úshin stsenarııler qarastyrdym. Bir kúni qolyma Makarenko týraly stsenarıı tústi. Sodan Rollan Antonovıchke kelip, osy fılmdi túsirgim keletinin aıttym. Ol kisi biraz oılanyp otyrdy da: - Joq. Bul orys materıaly. Mıhalkov, Grammatıkov, Panfılov, Rıazanovtar orys materıalyn báribir senen jaqsy biledi. Biraq olar qazaqsha materıaldy bilmeıdi. Sondyqtan sen ulttyq kıno túsirýiń kerek. Seniń utymdy jeriń osy - dedi. Sodan Máskeýde stsenarıst oqýyn bitireıin dep jatqan Baıan Saraǵulov deıtin qyrǵyz dramatýrgy ekeýmiz «Adamdar arasyndaǵy bóltirik» - fılminiń stsenarıin jazyp shyqtyq.
- Siz Mosfılmde kıno túsirgen tuńǵysh qazaq rejısserisiz ǵoı...
- Iá jáne sońǵysy. Men sol Mosfılmde «Adamdar arasyndaǵy bóltirikti» túsirdim.
Tótenshe jaǵdaı
- Aǵa, sizdiń «Mahabbat beketi» fılmińiz áli kúnge deıin jastardyń súıip tamashalaıtyn kınosy. Onda adamdy baýrap alar bir erekshe qasıet bar. Osynyń syry nede?
- «Gúlnáz» povesi «Jalyn» jýrnalyna shyqqan soń, ol týraly jaqsy pikirler aıtyldy. Keıin Tutqabaı Imanbekov aǵamyz marqum «Talǵattyń gúli men názi» dep taqyryp qoıyp, retsenzııa jazdy. Povest keıin óz aldyna jeke kitap bolyp ta shyqty. Men alǵashqy kezde stsenarııler jazyp júrgenimmen, óz povesime kelýge júreksinip júrdim. Keıin Jeltoqsan oqıǵasy boldy. Men ol kezde Máskeýde edim. Keıin elge kelgen soń kóp jáıtke qanyqtym. Biraq sol kezde bul oqıǵa týraly shyndyqtyń aıtylmaǵany, oǵan jol berilmeýi, ásirese bul oqıǵa týraly shet memleketterdiń habarsyz bolýy zyǵyrdanymdy qaınatty. Bir jaǵy qazaq jastarynyń jasqanbaı alańǵa shyqqandyǵy kóńilimde maqtanysh sezimin týdyrdy. Osyndaı alaı-dúleı kúıde júrgenimde osy jaǵdaıdy qalaı da kórsetsem degen oı mazalady meni. Sodan máskeýlik dramatýrg Oleg Manjıev ekeýmiz «Qyzǵysh qusty» jazyp shyqtyq. Kınony túsirip boldyq. Oryssha nusqasyn bitirip, qazaqsha nusqasyn jasap jatqan kezim. Fılmdi sol kúni keshki saǵat jetide Máskeýge ushaq arqyly jónelteýimiz kerek. Tústen keıin saǵat tórt-bester shamasy bolatyn. Plenkalar tıelgen «rafık» mashınasy «Qazaqfılm» kınostýdııasynyń aldynda tosyp tur. Bir ýaqytta mashınany aıaq astynan órt shaldy! Іshindegi kınomaterıaldardyń barlyǵy órtke orandy! Olardyń ishinde «Qyzǵysh qusty» túsirgen negatıvterdiń barlyǵy ketti. Imanǵalı (red. Imanǵalı Tasmaǵambetov) kezinde Memlekettik qaýipsizdik qyzmetine habarlasyp, Krıýchkovtyń (red. MQK tóraǵasy) ruqsatymen Jeltoqsanǵa qatysty kóptegen derekti kadrlardy alyp bergen bolatyn. Kóbisi órtenip ketti. Sodan aman qalǵandaryn jóndep, retke keltirip, qaıta montajdap «Qyzǵysh qusty» báribir shyǵardym ǵoı. Sonda «Mashınanyń órtenýi kezdeısoq jaǵdaı shyǵar» dep ózimdi qansha jubatsam da, keıde: «Bul sol aty-shýly komıtettiń isi me» - dep te oılanamyn. Óıtkeni sol mashınanyń jumysqa kirgenine bir jeti ǵana bolǵan júrgizýshisi bir jetiden keıin jumystan shyǵyp ketti. Myna búginde Jeltoqsanǵa qatysty kórsetilip júrgen beınekórinisterdiń barlyǵy meniń fılmimnen alynǵan beınekadrlar. Osy fılmnen keıin, kóptegen kezdesýlerde jastar: «Mahabbat jaıly, jastar jaıly nege túsirmeısiz?» - degen sekildi usynystar aıtyp júrdi. Sóıtip beldi býyp, «Gúlnaz» povesine qaıta oraldym da, sol kınony túsirip shyqtym. 1993 jyly 25 mamyrda fılm 75 kóshirmesimen bir mezette barlyq oblysta kórsetildi. Bul kıno el ishinde shyn máninde úlken jańalyq bolǵany ras. Mýzykasy kúni búginge deıin radıolardan, tipti uıaly telefondardan estilip turady. Onyń ústine sol bir shaq, osy «Mahabbat beketiniń», «Qyzǵysh qustyń» jáne «Adamdar arasyndaǵy bóltiriktiń» mýzykasyn jazǵan meniń dosym, talantty kompozıtor Tólegen Muhamedjanovtyń keremet babyndaǵy kezi bolatyn. Bul fılmde shyn máninde bir tazalyq, balalyq, ańǵaldyq, adamgershilik, dostyq, ıaǵnı bir sózben aıtqanda gýmanıstik qundylyqtar boldy. Fılmniń ereksheligi de sonda dep bilem.
Fılmniń ózegi
- Siz fılmderińizdiń stsenarıılerin ózińiz jazasyz. Fılmniń sátti shyǵýyna munyń áseri qandaı?
- Eger fılmniń ózegi - stsenarıı, ıaǵnı dramatýrgııa bolyp esepteletin bolsa, óziń jazǵan soń, buǵan árıne kóp mán beresiń. Mysaly, basqa bireýdiń stsenarıi boıynsha kıno túsirgende, oǵan ózgeris engizer bolsań, stsenarıst munymen múldem kelispeýi múmkin. Sonda ony túsirý qıyn bolady. Sol turǵydan kelgende álemdik kıno salasynda kóptegen rejısserlar stsenarıdi stsenarıstermen birlesip jazady nemese ózderi jazady. Dramatýrgııa jáı áńgime emes, ol roman da, povest de emes. Onyń óz zańdylyqtary bar. Sondyqtan bizdiń keıbir dramatýrgtarymyz kınostsenarıılerdi jaza almaıdy. Men mysaly stsenarıı jazyp otyrǵanda osy jazyp jatqan dúnıemdi qandaı kórinispen túsirem, qalaı túsirem, kamera qalaı qozǵalýy kerek, kran qalaı jumys isteýi kerek, osylardyń barlyǵyn qatar eskerip otyramyn. Úlken kórinis, ortasha kórinis, jalpy kórinis degen uǵymdar bar. Kınony túsirip jatqan kezde obektıv te ózgerip otyrady. Mysaly jalpy kórinisti 16-20-25-shi obevtıvpen túsirseń, úlken kórinisti 75-80, keıde 100, keıde tipti 125, 150-shi obektıvpen túsiresiń, ıaǵnı obektıvti aýystyryp otyrasyń. Mine osylardy o basta eskerip otyrýǵa bolady. Mine, munyń qudyreti de paıdasy da sonda. (Osy jerde Talǵat aǵa jótkirinip, qurǵaǵan tamaǵyn jibitý úshin qolyna bir shynyaıaq shaı aldy. Balkonnan syrtqa, samsaǵan qaraǵaılarǵa kóz tastap otyryp áńgimesin ári qaraı jalǵastyrdy). - Men osy 1980 jyly birinshi ret Máskeýge oqýǵa baratyn boldym. Sonda Asanáli Áshimov aǵamyz birde joly túsip, meniń teatrda oınaǵan rolderimdi kórgen eken. Bir talqylaýda jyly lebiz de bildiripti. Sodan qasymdaǵy dostarym: «Asakeń saǵan qoldaý hat jazyp bersin. Máskeýde kómegi tıedi ǵoı» - degendeı aqyl aıtty. Sodan Asanáli aǵany izdep tuńǵysh ret osy «Almaty shıpajaıyna» kelgenim bar. Kelsem, Asekeń Ǵabıt Músirepov aǵamyz ekeýi osynda demalyp jatyr eken. Dál sol kezde Seriktiń (red. Serik Qonaqbaev) fınalǵa shyqqan kezi. Barlyǵymyz otyryp kórdik. Sonda Ǵabeń Seriktiń jeńilisine qatyp nalyp, "Áttegen-aı, áttegen-aı" - dep basyn shaıqap, biraz ýaqytqa deıin ózin basa almaı, kúıingeni esimde.
- Talǵat aǵa, sizdiń túsirgen árbir týyndyńyz eldi eleń etkizer jańalyq bolatyny haq. Biraq kórermender sońǵy kezderi sizdi úlken kıno maıdanynan kóre almaı júr. Qazirgi shyǵarmashylyq jumystaryńyzǵa toqtalsańyz.
- Men osy jaqynda ǵana «Sýdaǵy iz» dep atalatyn 12 serııaly fılm túsirdim. Qazir tek dybystaý jumystary qaldy. Soǵan 7 mıllıon teńge tappaı, qınalyp otyrǵan jaıym bar. Bul kıno 1991 jyly tamyz aıynyń onynda «GKChP» bastalǵan kúnnen bastap, kúni búginge deıingi aralyqty qamtıdy. Úsh jigit bir qyzdyń taǵdyry jaıynda. Solar arqyly memlekettiń ósý, órkendeý joldary kórsetiledi. Men osy fılmdi bitirgen soń, ony biraz kınogerlerge kórsettim. Satybaldy Narymbetov, Smaǵul Elýbaı, Murat Áýezov, Ardaq Ámirqulov, Amanjol Aıtýarov, Igor Vovnıanko, Nurtileý Imanǵalı, Ulyqbek Esdáýlet barlyǵy da jyly lebizderin bildirdi!
- Fılm kórermen nazaryna qashan usynylady?
- Osy aldaǵy qyrkúıek nemese qazan aıynda shyǵyp qalýy tıis.
- Qansha ýaqyt túsirdińiz?
- Men muny byltyr jazda bir jarym aı túsirdim. Qysta bir aıǵa jýyq ýaqyt túsirdim. Biraq men bul fılmge Ózbekstannan Rıfkat Ibragımov deıtin talantty operatordy, al montajyna Gollıvýdtan Krıstofer Bell deıtin montajerdi shaqyrdym. Árıne 12 serııa bolǵannan keıin, montajyna kóp ýaqyt ketti. Men sońǵy úsh aıdyń ishinde jumysqa tańerteń saǵat 10-da baryp, úıge ertesine tańǵy saǵat bes-altylarda kelip júrdim. Bir kún demalǵanym joq. Biraq montajerlarym aýysyp otyrdy. Úlken jumys boldy. Bul fılm endi el arasynda eleýli jańalyq bolar degen úmittemin.
Kıno jáne ıdeologııa
- Bul fılmniń bıýdjeti qalaı boldy? Jalpy serıaldarǵa kózqarasyńyz.
- Serıal - bul búkil álemdik dúnıe. Serıaldy barlyq elder túsiredi. Al bizdiń telearnalarǵa qarasań, kóp jaǵdaıda birese káris, birese túrik, birese úndi fılmderi birinen soń biri kórsetiledi. Reseıdiń kınolary ǵoı bolsa da. Bir ájemiz aıtqan eken: «Ózimizdiń qaıǵymyz azdaı, endi Márııanyń qaıǵysy qosyldy» - dep. Sol aıtqandaı, telearnalarda shet eldik fılmder óte kóp kórsetiledi. Al ózimizdiń ulttyq fılmderimiz, serıaldarymyz óte az túsiriledi. Nege? Óıtkeni serıalǵa bólinetin aqsha keıde kúlki shaqyrady. Bizde bir serııaǵa 35 myńdaı ǵana dollar bólinedi. Al Reseıde mysaly túsirilip jatqan kınolardyń árbir serııasyna 400 000 dollarǵa deıin bólinedi. Bizde 30-35 aq myń dollar. Bul baryp turǵan kúná! Men «Sýdaǵy iz» boıynsha 550 bet stsenarıı jazdym. Alty aı. Tań atqannan kún batqanǵa deıin. Áli de jazylady. Buǵan qanshama kúsh-jiger jumsaldy. Degenmen úlken dúnıe bolyp shyqty. Al jalpy, bizde serıaldar az túsiriledi jáne bir jaǵynan mardymsyz qarjyǵa túsirilgen soń, ókinishke qaraı, kóp jaǵdaıda halyqtyń kóńilinen shyqpaı jatady. Óıtkeni stsenarıi álsiz jazylǵan. Sol úshin de akterlar alańda epızodtardy jandandyrý úshin, jıi ımprovızatsııa jasap oınaıdy. «Qalyń qalaımen» bastalyp, sol, «jaǵdaı surasýmen» aıaqtalatyn dıalogtar kimge kerek? Kıno kóringenniń ermegi emes. Halyqtyń janyna jol tabý úshin, baryńdy salyp eńbek etý qajet. Kınoǵa memleket tarapynan qoldaý kerek. Óıtkeni kıno - ol ıdeologııa. Ol Ulttyq ıdeologııa! Kıno ulttyq patrıotızmdi damytý quraly! Myna, aqparattyq qaýipsizdik degen bolady. Memleket bolǵan soń, memlekettiń shekarasy bolǵan soń, aqparat kózin, ıdeologııa kózin qorǵamasa bolmaıdy. Sonda ǵana kıno ulttyq sıpatqa kóshedi. Sonda ǵana ulttyq ıdeologııa damıdy. Sondyqtan kıno, serıaldarymyzdy qalpyna keltirmesek, aqparattyq qaýipsizdigimzge orasan zor nuqsan keledi. Óıtkeni, munyń arǵy jaǵynda qazaqtyń rýhanı álemi, rýhanı ereksheligi, dúnıetanymy jatyr. Ol memlekettiń shekarasynan da qundy! Ulttyq kınomyzdy kórgen árbir jasóspirim óziniń qazaq ekendigin maqtan tutatyn bolýy kerek.
- Jańa ózińiz aıtyp óttińiz kıno - ol ıdeologııalyq qural dep. Ulttyq ıdeologııanyń bir tamyry mádenıet pen ádebıette jatyr ǵoı. Osy qazir qazaq kınosy men qazaq ádebıetiniń ara-qatynasy qandaı?
- Ókinishke qaraı, qazir qazaq kınosy men ádebıeti Amýdarııa men Syrdarııa sekildi eki bólek dúnıe. Qazir qazaq ádebıeti óz aldyna, kıno óz aldyna, serıal óz aldyna. Bir-birine esh qatysy joq taram-taram úsh dúnıe. Óte ókinishti jaǵdaı. Bul qazaq úshin úlken sor! Kezinde Dımekeń aıtqan eken bir kezdesýde: «Meni eki nárse qatty mazalaıdy. Ol - «Qaırat» pen «Qazaqfılmniń» aıaqalysy», - dep. Munyń arǵy jaǵynda úlken fılosofııa, pálsapa jatyr! Óıtkeni sport ta eldiń, halyqtyń atyn shyǵaratyn, aıdaı álemge tanytatyn óner! Jaqynda ǵana Kosta-Rıka fýtboldan álem chempıonatynda aıdy aspanǵa shyǵardy emes pe! Olarda tórt-aq mıllıon halyq turady eken. Al bizde 17 mıllıon. Biz segizdik, tórttik fınalǵa shyqpaq túgili, sol chempıonattyń mańyna da jolaı almaı júrmiz. Sport ta, kıno da halyqty biriktire túsetin ıdeologııalyq maıdan! Kıno da, kıno festıvalderi de úlken ıdeologııalyq doda! Osy turǵydan kelgende ulttyq kıno bolýy úshin halyq bolyp, memleket bolyp kınoǵa kúsh salý qajet. Ulttyq úlken qundy dúnıe bolmaı, ult úlken bıikke kóterile almaıdy. Biz áli kúnge deıin Áýezovpen, Abaımen maqtanamyz. Olardyń rýhy áli kúnge deıin halyqqa rýhanı nár berip keledi. Biraq bizge endi búgingi kúnniń Áýezovtary, Aımanovtary kerek! Bir Aımanovpen, bir Áýezovpen, bir Sátbaevpen birneshe ǵasyr ómir súrýge bolmaıdy ǵoı! Olar óz zamandarynyń alyptary boldy. Al ult alǵa damýy úshin, urpaq damýy úshin ár zamannyń óz klassıkteri bolýy shart. Al bul úshin memleket tarapynan ulttyq qamqorlyq qajet!
Aǵa, alda qandaı josparlaryńyz bar?
- Qazir meniń qolymda ózim jazǵan Tomırıs jáne Zarına patshaıymdar týraly stsenarııler bar. Bular da úlken patrıottyq dúnıeler. Biraq bulardy túsirý úshin taǵy da aıtamyn, memleket turǵysynan kómek kerek. Árıne, endi shúkirshilik jasaısyń ǵoı. Degenmen, ásirese óner adamdary úshin ýaqyt óte qundy dúnıe. Kúshińniń, qudyretińniń, múmkindigińniń, densaýlyǵyńnyń barynda biraz dúnıeler jasap, elge syılaǵyń keledi. Biraq qolyńda qarajatyń bolmaǵan soń, barmaǵyńdy tisteısiń de júresiń. Qynjylasyń. Sheraǵań aıtqandaı bir kem dúnıe. Biraq, báribir memleketke úmit artamyz.
- Aǵa, áńgimeńizge rahmet.
