Kıik sanyn qalaı retteýge bolady – ǵalym pikiri
ORAL. KAZINFORM — Qazaqstanda kıik máselesi kópshiliktiń nazaryn aýdaryp kele jatqany málim. Muny sheshýdiń joldary qandaı? Osy oraıda Kazinform Agrarlyq ınnovatsııalyq-tehnologııalyq parkiniń dırektory, PhD, Ulttyq agrarlyq ǵylym akademııasynyń korrespondent-múshesi Darhan Smaǵulovpen suhbattasqan edi.
— Darhan Baqytbekuly, sońǵy jyldary Batys Qazaqstan oblysynda kıikterdiń sany shekten tys óskeni belgili. Sizdiń oıyńyzsha, osyny retteý joldary qandaı?
— Kıik (latynsha — saiga tatarica) — sonaý mamonttar men júndi múıiztumsyqtardyń faýnasy jer betinde mekendegen dáýirinen beri kúlli Eýrazııa qurlyǵyna taralǵan sútqorektiler klasynyń juptuıaqtylar otrıadyndaǵy kúıis qaıyratyndar tarmaǵyna jatatyn qýysmúıizdiler tuqymdasynyń ejelgi ókili.
Qazaqstanda, Ózbekstanda (Qaraqalpaqstan aýmaǵy), jyldyń keıbir mezgilinde Túrkimenstanda, Reseıde (Qalmaqııa men Astrahan oblysynda) jáne Mońǵolııanyń batys bóliginde, ıaǵnı shóleıt, qumaıt, qurǵaq dala ekojúıelerin mıgratsııalaý arqyly mekendeıdi.
Qazaqstanda kıiktiń jeke úsh popýlıatsııasy (Betpaqdala, Oral, Ústirt) bolsa, onyń basym bóligi Batys Qazaqstan oblysynda shoǵyrlanǵan. Sondyqtan Edil-Jaıyq aralyǵyn aqbókenderdiń tarıhı otany deýge bolady, al onyń sany belgili bir tabıǵı-klımattyq, ıá bolmasa basqa da paratıptik faktorlarǵa baılanysty birde kóbeıip, keıde azaıyp ta otyrýy ábden múmkin.
Sońǵy 15 jyldaǵy málimetterdi eskeretin bolsaq, 2010 jyly kıiktiń sany aıtarlyqtaı azaıyp, nebári 39 myń bas bolǵan, onyń ózi bir jyl ishinde 120 paıyzǵa deıin tómendep, shamamen 17,7 myń bas qana qalǵan. Sol ýaqyttan bastap úkimet tarapynan jáne bul máselede belsendilik tanytyp júrgen basqa mekemelerdiń qoldaýymen saqtaý sharalary qolǵa alyndy. Bastysy, jalpy jer kólemi 343 040 ga «Bókeıorda» tabıǵı rezervaty men 314 504 ga aýmaqqa ornalasqan «Aşyózek» tabıǵı qoryqshasy uıymdastyrylyp, kıikterdiń tabıǵı jaýy sanalatyn qasqyrlardy aýlap atý men brakonerlikpen kúres sharalary aıtarlyqtaı nátıje berdi.
Keıinnen jyl saıyn ortasha eseppen 35 paıyzǵa deıin ósim baıqalǵan, ol, árıne, janýarlardyń bıologııalyq erekshelikterine, ıaǵnı qalypty kóbeıý kórsetkishine de baılanysty. Biraq 2019 jylǵy áýe sanaǵy qorytyndysy boıynsha 217 myń bas tirkelse, 2021 jyly birden 1,5 esege kóbeıip, jyl sońynda 545 myń daraqqa jetken. Resmı aqparattarǵa súıensek — shamaly túsiniksiz jaǵdaı, biraq keıbir derekter boıynsha, ol áskerı polıgonǵa tıesili jerlerde shoǵyrlanyp, esepsiz júrgen daraqtardyń qosyndysy, sebebi sanaq júrgizgen kezderde ondaı aımaqtar baqylaýǵa kirmeıdi.
Sońǵy jyldardaǵy sý tapshylyǵynyń saldarynan aqbókenniń Oral popýlıatsııasynyń Bókeı Ordasyndaǵy Naryn qumynda, Jańǵala aýdanyndaǵy Qamys-Samar jaıylmasynda jáne Kapýstın ıAr áskerı synaq alańyna qarasty jerlerde mekendeıtin tarmaqtary ózenderdiń aǵysymen joǵarylap, oblysymyzdyń soltústigine qaraı, onymen qosa kórshiles Atyraý (Qurmanǵazy aýdany), tipti Reseı Federatsııasynyń Saratov, Volgograd, Astrahan oblystaryna qaraı mıgratsııalaýǵa májbúrli.
Eger de Oral popýlıatsııasynyń aqbókenderin turaqty retteıtin bolsaq, onda eń aldymen osy jaǵdaıdy eskerý qajet, ıaǵnı tarıhı arealy bolyp tabylatyn aımaqtardaǵy sý tapshylyǵyn ári sonyń saldarynan týyndaıtyn qurǵaqshylyqty boldyrtpaý. Jánibek sýarý-sýlandyrý júıesin rekonstrýktsııalaý jáne kıikterdiń Bókeıdegi arealynda ornalasqan sý qoımalaryn sol arqyly toltyrý. Osy oraıda Muqyr, Kóshim, Qaraózen men Saryózenniń atyraýlary men saǵalary bolyp tabylatyn Jańaqala aýdanyndaǵy Qamys-Samar jaıylmasyn qamtamasyz etetin Jaıyq-Kóshim sýarý-sýlandyrý júıesin tolyqqandy iske qosý qajet. Bul degenimiz, kıik sanyn birtindep, tipti myńdap ta emes, qajet etse, júz myńdap nemese odan da kóptep retteýge múmkindik beredi.
Degenmen, jyl saıyn jalpy kıik basynyń belgili bir mólsherin ár túrli ádis-tásilder arqyly da azaıtyp otyrǵan abzal. Ony, eń bastysy, jergilikti halyqtyń áleýmettik-ekonomıkalyq jaǵdaıyn jaqsartý maqsatynda júrgizý qajet. Bul shara adam qolymen jasalmaǵan kúnniń ózinde tabıǵı jolmen de amalsyz rettelýi múmkin. Muny da eskermeı bolmaıdy.
«Jabaıy faýna men floranyń quryp ketý qaýpi tóngen túrlerimen halyqaralyq saýda týraly» konventsııa — CITES sarapshylary tarapynan aqbókenniń ár popýlıatsııasyn basqaratyn jeke keńes ashý usynylǵan. Keńestiń quramyna Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń, Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń, jergilikti atqarýshy organdardyń ókilderi, sonymen qatar azamattyq qoǵam belsendileri mindetti túrde kirýi qajet. Oral popýlıatsııasyn basqarý keńesiniń qurylymynda kommýnaldyq qazynalyq kásiporyn (KQK) men «Aqbókendi saqtaý jáne jergilikti damý» qoryn ashý josparlanǵan.
Ondaı keńester popýlıatsııaǵa qatysty barlyq sheshimderdi qabyldaýǵa quzyretti. Sondyqtan jyl saıyn júıeli túrde jalpy kıik popýlıatsııasynyń 10-15 paıyzyn koral torlaryna qorshaý arqyly ustap, etti óndirýge, al teriler men múıizderdi óńdeýge jiberý qajet.
Kıik sanyn retteýdiń budan bólek te joldary bar, ıntýrologııalyq, sondaı-aq otandyq jáne halyqaralyq sporttyq, áýesqoılyq jáne trofeılik aýlaýdy uıymdastyrýǵa bolady. Sonymen qatar, atalǵan sharalardan bólek, kıikterdiń negizgi mekendeıtin jerlerinde ornalasqan qojalyqtarǵa sharýashylyq júrgizý quqyǵy negizinde tálimbaq jelilerin ashýǵa ruqsat berilýi tıis. Zańdy túrde belgilengen erejelerge saı ustalǵan kıikterdiń basyn rettep, olardy jartylaı erkin jaǵdaıda ósirý nátıjesinde ónimderin óndirý, shıkizatyn óńdeý kólemin anyqtaý osy qurylǵan 3 mekemeniń, ıaǵnı «keńes — QQK — qor» ózara úılesimdi is-qımylynyń arqasynda júzege asyrylady.
— Budan eki jyl buryn kıikti koral ádisimen jáne atý arqyly azaıtý qolǵa alyndy. Alaıda bul nátıje bermedi. Nelikten dep esepteısiz?
— Kıiktiń sanyn retteý maqsatynda atýǵa múldem qarsymyn. Sebebi ol adamgershilik tásiline jatpaıdy. Ony byltyrlar uıymdastyra almaǵanymyz belgili boldy. Durys ata bilý de sheberlikti qajet etedi. Tipti úılesip ketkenniń ózinde, kóptep atylǵandardy der kezinde baýyzdap, sonshama dala boıy shashylǵan ishek-qaryndy arshyp, etin buzyp almaı, óńdeıtin kombınattarǵa ushalaýǵa jiberý úshin tájirıbe jetkiliksiz ekeni anyq. Aýlaý sharalary tek torlardy qoldaný arqyly bolýy múmkin, al ol úshin barlyq jaǵdaıdy eskere otyryp, sharany neǵurlym tıimdi uıymdastyrý qajet.
— Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligi kıik sanyn retteýdiń jańa ádisterin usynbaqshy. Atap aıtqanda, spýtnık arqyly baqylaý jolymen kıik mıgratsııasy men shoǵyrlanýyn monıtorıngileý, sondaı-aq kıikti arnaıy qaýmalda ustaý úshin uzaqmerzimdi ǵylymı negizdelgen jospar ázirleý. Buǵan ǵalym retinde ne aıtar edińiz?
— Spýtnık arqyly aqbókenderdiń Oral popýlıatsııasyndaǵy keńistik qurylymyn, onyń ishinde qysqy jáne jazǵy mekendeý arealyn, kóptep shoǵyrlaný aımaqtaryn, tóldeý oryndaryn, kóktemgi jáne kúzgi qonys aýdarýdyń baǵyttary men ýaqytyn anyqtaý óte durys, onymen, árıne, tolyqtaı kelisemin.
Al arnaıy qamaý degen — tálimbaqty aıtyp otyrsańyz, onda onyń birneshe túri bolýy kerek. Negizgisi, «Bókeıorda» tabıǵı rezervaty men «Aşyózek» tabıǵı qoryqshasynda ornalasqan tikeleı memleketke qarasty ǵylymı uıymdardyń súıemeldeýimen jumys isteıtin zerdeleý tálimbaqtary. Ondaı ortalyqtarda aqbókenniń bıologııalyq erekshelikteri, quralaılarynyń ósip-jetilý qarqyndylyǵy, minez-qulyq sıpaty, juqpaly dertterge tózimdiligi, genetıkalyq qurylymy jáne taǵy sol sııaqty zertteý jumystary júrgiziledi.
Kıikten zardap shegip otyrǵan fermerler máselesine keletin bolsaq, úkimet tarapynan tólenetin sýbsıdııa bolsa, onda tıgizgen zalaldyń túrin, kólemin, qarajatyn anyqtaıtyn ádisteme kerek, degenmen bul osy kúnge deıin qolǵa alynbaı keldi. Bizdiń usynysymyz sál basqashatuǵyn, qysqasy, keńes janynan qurylatyn qor tek popýlıatsııany saqtaý ári jetildirýge ǵana emes, osyndaı jaǵdaılardy eskerip, sony óteý úshin qyzmet atqarýy kerek.
— Kıik máselesin túpkilikti sheshý úshin qandaı baǵdarlamany júzege asyrý qajet dep oılaısyz?
— Baǵdarlama joq emes, bar! 2022 jyly Qazaqstan Respýblıkasy Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń mamandary oblysymyzdaǵy Batys Qazaqstan ınnovatsııalyq-tehnologııalyq jáne agrarlyq-tehnıkalyq ýnıversıtetteriniń ǵalymdarymen birige otyryp, Oral kıikteriniń popýlıatsııasyn basqarýdyń kontseptsııasyn ázirlegen. Kontseptsııany CITES sarapshylary 2023 jyly talqylap, ózderiniń tıisinshe usynystaryn bergen edi. Sony jáne osyǵan baılanysty Memleket basshysynyń byltyrǵy jáne bıylǵy tapsyrmalaryn eskere otyryp, kontseptsııany tolyqtyryp, baǵdarlamany júzege asyrýǵa bolady.
— Bıyl Jánibek jáne Kaztalov aýdanyndaǵy fermerler kıiktiń jyldaǵydan erte kelgendigin, sondyqtan shóp shyqpaıtynyn aıtýda. Bul jónindegi pikirińiz?
— Bul — belgili jaǵdaı, aldyńǵy jyldary da baıqaldy, qaıta 2024 jyly sý kóp kelip, aqbókender kóktem-kúz aralyǵynda tarıhı arealynyń sheńberinde shoǵyrlandy. Eger de sý tapshylyǵy bolsa, onda tipti kóktemnen bastap qalaı ózen boıymen joǵarylasa, sol betten keri qaıtýy da shamaly bolýy múmkin. Al bıyl Qamys-Samar jaıylmasynda da, Ordanyń qumynda da qys jaıly bolyp, qar az tústi, al ózen-kólderde sýat joq, kıikter qarlaý úshin Bókeı ordasynan kóbinese Jánibekke, al Jańaqaladan negizinen Kaztalovqa bet burýy da sodan. Mal baqqan aǵaıynǵa málim, ol jerlerdegi ósetin shóptiń basyn kıik erte bastan topyrlap jep ótse, keıin sabaǵy da shyqpaı, tez qýraıdy. Endigi tek tileıtinimiz — jaýyn-shashyn, ol bolmasa, aýyl sharýashylyǵy taýaryn óndirýshi kásiporyndar men jurtshylyq sharýashylyqtarynyń jaǵdaıy tym qıyndap ketetini ábden anyq.
— Áńgimeńizge rahmet.
Eske sala keteıik, budan buryn Batys Qazaqstanda kıik máselesin qalaı sheshýge bolatynyn jazǵan edik.