Kıik taǵdyry talqyǵa túsip tur
Qazaqstandaǵy kıik sany qansha?
Elimizde kıiktiń úsh popýlıatsııasy mekendeıdi. Osy jyldyń kókteminde áýeden júrgizilgen sanaq qorytyndysyna qaraǵanda olardyń sany búginde 1 mln 318 myń basqa jetken. Onyń 801 myńy - Oral, 489 myńy - Betpaqdala jáne 28 myńy - Ústirt popýlıatsııasy. Aıta keterligi, jer betindegi kıikterdiń 95 paıyzy Qazaqstanda tirshilik etedi.
QR Ekologııa, geologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrligine qarasty Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıtetiniń tóraǵasy Nurlan Qylyshbaevtyń aıtýynsha, kıik sanynyń kúrt azaıyp ketýine baılanysty 1999 jyldan bastap olardy aýlaýǵa tyıym engizilgen.
Bul tyıym 2023 jylǵa deıin qoldanysta bolady. Degenmen, kıikti ǵylymı maqsatta ǵana aýlaýǵa ruqsat.
«Qabyldanǵan sharalardyń arqasynda kıik sany jyl saıyn ortasha eseppen 40 paıyzǵa kóbeıip keledi. Máselen, olardyń sany 2017 jyly 152 myń bas bolsa, bıyl 1 mln 300 myńǵa jetip otyr. Degenmen, kıik basynyń ósimine osy ýaqytqa deıin ınfektsııalyq aýrýlar men jut ta keri áserin tıgizip keldi. 1980 jyldan bergi kıik sany dınamıkasyna saraptama jasasaq, ortasha eseppen árbir 3,5 jyl saıyn kıiktiń qyrylyp qalǵanyn baıqaýǵa bolady. Ol kezderi shamamen barlyq popýlıatsııanyń 34 paıyzy nemese jalpy sanynyń 18 paıyzy qyrylyp qalǵan eken», – dedi komıtet tóraǵasy.
Osy ýaqytqa deıin kıik arasynda juqpaly aýrýdyń taralýyna ne túrtki bolǵandyǵy belgisiz bolyp tur. Aıtalyq, 2015 jabaıy ańnyń arasynda taraǵan pastrellez aýrýynan 150 myńnan astam kıik qyrylyp qaldy.
Nurlan Qylyshbaevtyń aıtýynsha, Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıteti kıik popýlıatsııasyn basqarýdyń birneshe nusqasyn qarastyryp otyr.
«Múddeli memlekettik organdarmen keńes júrgizilip, Zoologııa ınstıtýty ǵylymı mekemesimen ǵylymı zertteýge kelisimshart jasalǵan. Naqty sheshim ázirlengenge deıin «Ohotzooprom» RMKK jáne oblystardyń aýmaqtyq orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi ınspektsııasynyń ınspektorlaryna kıikterdi egistik alqaptarynan qýý úshin aýyl sharýashylyǵy taýarlaryn óndirýshilerge kómek kórsetý týraly tapsyrma berildi. Kıik basynyń artýyna baılanysty olardyń teris áserin qysqartý maqsatynda jabaı ań jappaı júretin jerlerdi aýyl sharýashylyǵy maqsatynda paıdalanýǵa moratorıı engizý, mıgratsııa joldaryna monıtorıngti kúsheıtý, ekologııalyq qorshaý salý máselesin zerdeleý qajet dep sanaımyz», - dedi ol.
Onyń atap ótýinshe, kıikterdiń aýyl sharýashylyǵyna tıgizer zalalyn qysqartý úshin bıyl Bókeı ordasy rezervaty men Aşyózek qoryǵynda jalpy aýmaǵy 657 504 gektar bolatyn arnaýly oryn ázirleý qajet.
Dál osy erekshe qorǵalatyn tabıǵı aýmaqta kıiktiń oral popýlıatsııasynyń negizgi bóligin ustaýǵa bolady.
Kıik sanyn retteý qashan bastalady?
«Zoologııa ınstıtýty 2022 jylǵa arnalǵan kıik sanyn retteýdiń bıologııalyq negizdemesin usyndy. Ǵylymı qorytyndyǵa sáıkes, kıiktiń oral popýlıatsııasy sanynyń kúrt ósýine baılanysty shóp pen sý úshin úı janýarlarymen básekelestiktiń artýyna, kıikterdiń aýyl sharýashalyǵy daqyldarynyń egistik alqaptaryna kirýine oraı olardyń artyq basyn retteý qajettigi týyndap otyr. Mundaı jaıttyń betpaqdala popýlıatsııasynda da baıqalatyndyǵyn atap ótken jón», - dedi Nurlan Qylyshbaev.
Komıtet tóraǵasynyń atap ótýinshe, bıologııalyq negizdemege sáıkes, usynylyp otyrǵan bıyl rettelýi tıis kıiktiń oral popýlıatsııasynyń basy onyń jalpy sanynyń 10 paıyzyna teń.
Onyń 5 paıyzy - atalyq kıik, 47,5 paıyzy - urǵashy kıik jáne 47,5 paıyzy - bıylǵy tól.
«Al Qostanaı men Aqmola oblystarynyń aýmaǵyndaǵy betpaqdala popýlııasy úshin 2022 jyly esepke alynǵan sannyń 2,5 paıyzyn aýlaý usynylyp otyr. Onyń 5 paıyzy atalyq kıik, 47,5 paıyzyn urǵashy kıik jáne 47,5 paıyzyn bıylǵy tóli quraıdy. Kıik sanyn bıologııalyq, sonymen qatar ekonomıkalyq turǵyda retteýtiń ońtaıly merzimi 15 qyrkúıekten bastap 30 qarasha aralyǵyna deıin», - dedi Nurlan Qylyshbaev.
Sonymen qatar ol kıik sanyn «Ohotzooprom» kásiporny arqyly retteýge bolatyndyǵyn alǵa tartady.
«Ǵylymı qorytyndyǵa sáıkes, kıik sanyn retteý onyń bıologııalyq erekshelikterin eskere otyryp, ókiletti organnyń mamandandyrylǵan uıymynyń kúshimen júrgizilýi tıis. Kıik sanyn retteý nátıjesinde alynǵan, tabıǵı jolmen ólgenderinen jınalǵan, brakonerlerden jáne kedende tárkilengen múıizderdi ókiletti organnyń mamandandyrylǵan uıymyna olardy mindetti túrde túgendeý jáne tańbalaı otyryp jınaýǵa múmkindik berý qajet», - dedi ol.
Onyń atap ótýinshe, komıtet kıik sanyn retteýdi bastaǵanǵa deıin olardy sany retteýge jatatyn jabaıy ań túrleri tizbesine qosýdy josparlap otyr.
«Biz kıikterdiń sanyn búginge deıin ańnyń osy túrin qorǵaý qyzmetin oryndap kelgen ókiletti organ – «Ohotzooprom» mamandandyrylǵan uıymnyń kúshimen retteýdi usynamyz. Olar - kıik daǵysy men mıgratsııa jolyn biletin joǵary deńgeıdegi mamandar. Sonymen qatar «Ohotzoopromnyń» ǵana emes, janýarlar dúnıesin qorǵaý jónindegi aýmaqtyq ınspektsııalardyń, tabıǵatty qorǵaý polıtsııasynyń da baqylaýynda bolýyn usynamyz», - dedi Nurlan Qylyshbaev.
Komıtet basshysy kıikterdi aýlaý protsesi men tetikteri ázirlenetindigin de aıtady.
«Búginde Zoologııa ınstıtýtynyń usynysyn eskere otyryp, kıik aýlaý tetikterin anyqtaý jónindegi jumys toby qurylyp jatyr. Halyqty kıik sanyn retteýge nemese sizder aıtqandaı atýǵa jiberý kózdelip otyrǵan joq. Bul brakonerliktiń, baqylaýsyz ańshylyqtyń artyp ketý táýekelin boldyrmaý úshin jasalady», - dedi ol.
Osy oraıda Zoologııa ınstıtýtynyń zerthana meńgerýshisi Alekseı Grachev kıikterdi aýlaýǵa qoldanystaǵy tyıymdy 2025 jylǵa deıin uzartýdy usyndy.
Degenmen, ol bıyl synaq retinde kıik sanyn retteýdi ókiletti organnyń mamandandyrylǵan uıymyna júkteý qajet ekendigin alǵa tartady.
Fermerler muńy
Astanaǵa óńirlerden at arytyp arnaıy jetken fermeler kıikten kórip otyrǵan shyǵyndarynyń kóp ekendigin aıtady.
Máselen, Aqmola oblysynan kelgen «AgroMarTrade» seriktestiginiń basshysy Magomel Dzeıtov ótken jyly 8,2 myń gektar alqabynyń kıik tuıaǵynyń astynda qalǵanyn, al bıyl onyń kólemi arta túsetindigin alǵa tartady.
Fermer bıyl eki myń gektar alqapqa eken maqsaryny qaıtadan sebýge májbúr bolǵan.
Al batysqazaqstandyq Baýyrjan Sabanov memleketke alaqan jaıyp aqsha suraıtyndyqtaryn aıta kele tek kıik máselesin sheship berse durys bolar edi degen oıyn jetkizdi.
Sonymen qatar ol atalǵan máseleni talqylaý barysynda egistik alqaptaryn qorshaýǵa sýbsıdııa berýdi usyndy.
«Búginde kıiktermen birge tirshilik etip jatyrmyn desem artyq aıtqanym emes. Menińshe, olardyń sany eki mıllıonǵa jýyqtap qalǵan. Egistik alqabymyz shamamen 500 gektardy quraıdy. Al 300 gektar jerimizde shamamen 15 myń kıik jaıylyp júr. Kıiktiń oral popýlıatsııasy Batys Qazaqstan oblysynyń alty aýdanyna taraǵan. Kıiktiń bárin atyp kózin qurtý kerek demeımiz. Biraq, shamadan tys kóp, egistik alqabymyzdy taptap, eńbegimizge zaıa qylyp jatyr. Ústirt popýlıatsııasy az eken. Tipti, bizdegi kıikterdi júk kólikterine tıep, sol jaqqa da jetkize bolar edi», - dedi Baýyrjan Sabanov.
