Kıeli janýardyń qyrylýynyń naqty sebebi endi anyqtaldy
Qazaq folklorynda aqbókenmen baılanysty ańyz-áfsanalar da jeterlik. Statıstıkalyq málimetterge súıensek, búginde osy kıeli janýardyń 85 paıyzy Qazaqstandy meken etedi eken. Ótken ǵasyrdyń 60-70 jyldary kıikter sany 1 mıllıonnan asty. Naqtyraq aıtqanda 1 mıllıon 200 myńdy quraǵan. Ókinishke qaraı, olardyń sany 2003 jyly 21,3 myń basqa deıin kúrt tómendedi. Bul kıiktiń múıizin emdik maqsatqa paıdalanýdyń saldary ekeni túsinikti. Jaǵdaıdyń bulaısha sıpat alýy ókimettiń osy ań túrin saqtap qalý jáne qorǵaý maqsatynda tıisti shara qoldanýyna túrtki boldy. Abyroı bolǵanda úkimet qoldanǵan sharalar nátıjesin berip, búginde kıikter sany elde 102 myń basty qurap otyr.
Statıstıkalyq málimetter qazirgi tańda kıikterdiń tek Qazaqstanda ǵana meken etip jatqandyǵyn kórsetedi. Kıikter Qytaı men Túrikmenstannan múldem joǵalyp ketken. Al 5 myńǵa jýyq kıik Qazaqstannan Ózbekstan aýmaǵyna kóshýmen bolady, 10 myńǵa jýyq kıik Qalmaqııanyń qoryǵynda meken etip jatyr, 3,5 myńǵa jýyq bas Mońǵolııada qalpyna keltirilýde. Al qazaq jerinde kıikterdiń 3 túri mekendeıdi. Olar: Oral, Batpaqdala jáne Ústirt kıikteri. Ókinishke qaraı, búginde Ústirt kıikteri, ıaǵnı Batys Qazaqstan oblysynyń Jánibek aýdanynda eki jyldan beri kıikterdiń jappaı qyrylý jaǵdaılary oryn alyp keledi. Este bolsa, ótken jyly qyrylǵan kıikter sany 12 myńnan asqan bolatyn. Al bıylǵy jyly ólgen ıkikterdiń qarasy 500-ge jetti. Osy rette aıta ketetin másele ólgen kıikterdiń 90 paıyzyn olardyń analyqtary men laqtary. Osyǵan baılanysty quzyrly organdar men mekeme ókilderi kıikter ólgen aımaqtardy zerttep-zerdeleı kele janýarlar pastorellez aýrýynyń saldarynan ólgen degen baılamǵa kelgen bolatyn. Alaıda bul kıeli janýardyń óliminiń naqty sebebi emes bolyp shyqty. Otandyq jáne halyqaralyq uıymdardyń sarapshy-mamandarymen birigip, kıikterdiń óliminiń sebebin zerttegen mamandar kıikter pasterellezben qosa shúıgin shópti shekten tys kóp jeýdi saldarynan ishi keýip, býynyp óldi degen baılam jasap otyr. Búgin osy máselege baılanysty arnaıy ótken májiliste veterınar-vırýsolog maman Ádilqasym Jaqypbaevtyń aıtýynsha, kıikterdiń ólý oqıǵalary oryn alysymen bul baǵytta kóp jumys jasalǵan. Kıikterdiń óliminiń sebepterin anyqtaýmen kóptegen dıagnostıkalyq laboratorııalar men ǵylymı-zertteý ınstıtýttary aınalysty. Aqyrynda halyqaralyq saraptaý komıssııa qurylyp, sonaý Londonnan arnaıy professor shaqyrylǵan. «Osy komıssııa kıikter óliminiń sebebin jan-jaqty barynsha tereń zertteı kele, kıikter shyryny kóp, ósimdikterdi shekten tys kóp jeýdiń saldarynan ishi keýip, sodan soń demi jetpeı tunshyǵyp ólgen degen baılamǵa keldik. Biz 14 mamyrda kıikter qyrylǵan aımaqta jańbyr jaýǵanyn bilemiz. Al 15 mamyr kúni kúshti tuman boldy. Aýa raıynyń osyndaı jaǵdaılarynan soń janýarlardyń qyrylýy bastaldy. Al zerthanada tabylǵan pasterellezben kıikter shyn máninde aýyrǵan»,-deıdi maman.
Onyń aıtýynsha, ádette janýarlar eki sebepten óledi. Birinshisi - júregi toqtaýy sebepti, ekinshisi - dem jetpeýdiń saldarynan. Osy joly dem jetpeýge tap osy shekten tys shóp jeýdiń saldarynan janýardyń ishi kebý jaǵdaıy áser etken. Oqıǵa oryn alǵan jerdi tekserý barysynda sonymen qatar Borsy jáne Aıdarly aýyldary sııaqty taǵy birqatar aımaqtarda qaýipti jerlerdiń bar ekendigi málim boldy. Shóptiń qaýiptiligi onyń shyrynynyń kóp bolýynda jáne shyq basýynda bolyp otyr. «Jalpy pasterellezdiń qozdyrǵyshy janýardyń organızminde bolady. Atalmysh aýrýdyń qozýy úshin oǵan zoryǵý (stres) faktileri áser etedi. Ol janýarlardyń uzaq jol júrýi, olardyń ózge aımaqtyń janýarlarymen birigýi, ashtyq pen onyń saldarynan zııandy shópterdi azyq etý sııaqty faktorlarǵa baılanysty. Sonymen qatar pasterellez organızmge ósimdik arqyly da keledi. Al mundaı faktorlar kıikter qyrylǵan aımaqta bar. Sondyqtan osy qaýipti aımaqtardy zalalsyzdandyrǵan jón. Ol úshin bizdiń jaǵdaıdaǵy eń qolaıly shara - kıikter kelgenshe olar jeıtin qaýipti aımaqtaǵy shópti oryp tastaý kerek. Al orylǵan shópti kıikter jemeıdi. Olar shabylǵan shópke qaraǵanda, ósip turǵan shúıgin shópti izdeıdi. Qaýiptiń aldyn alýdyń taǵy bir tásili - shópti gerbıtsıdtermen zalalsyzdandyryp, basqa shóp egý. Bul árıne memleketke qymbattaý túsýi múmkin. Al janýarlardy qaýipti aımaqqa jolatpaý, olardy ózge óńirlerge aıdaý sııaqty sharalardy júzege asyrý is júzinde múmkin emes»,-dedi maman.
Onyń sózine qaraǵanda, Jánibek aýdanyndaǵy jerlerdi áli zerttep, kartografııa júrgizý kerek. Qanshama jerdiń zalalsyzdandyrý kerek ekendigin anyqtap alǵan soń, jaǵdaıdy saýyqtyrý jónindegi daıyn jobamen úkimetke shyǵý kerek. «Biz kıikterdiń ólimine baılanysty júrgizilgen tekserý sharalyrymen tanystyq. Sondaǵy baıqaǵanymyz, onda talapqa saı júzege asyrylmaǵan sharalar bar», - dedi A,Jaqypbaev.
