Kıbershabýyl: qazaqstandyqtardyń jeke deregi tarap ketýi neden
ASTANA. KAZINFORM – Jaqynda 16 mln qazaqstandyqtyń jeke deregi tarap ketkenin bilemiz. Jaýapty mınıstrlik aqparatty rastap, tergeý bastalǵanyn aıtqan. Kazinform agenttiginiń analıtıkalyq sholýshysy taqyrypqa qatysty sarapshylar pikirin bilip, jeke derekterdiń taralý sebebin taldaýǵa tyrysty.
Qaýip qalaı bastaldy?
Oqıǵa maýsymnyń bel ortasynda bolǵany este. Ǵalamtorda CSV-faılǵa salynǵan 16,3 mln tarmaqtan turatyn derek tabyldy. Bul aqparattardyń el azamattaryna qatysty málimet ekeni faıl ataýynan-aq ańǵarylatyn. Onda «2024 jyly Qazaqstan turǵyndarynyń málimetteri» dep kórsetilgen.
Іshinde adamdardyń aty-jóni, baılanys nómiri týraly málimetti baıqaýǵa bolady. JSN, jumys telefony, tipti turǵylyqty mekenjaıǵa qaı jyly qonystanǵanyna deıin kórsetilgen. Jalpy alǵanda jelige 15,8 mıllıon JSN, 16 mıllıon telefon nómiri taraǵan.
Alǵashqylardyń biri bolyp derekkózdi jarııalaǵan Telegram-daǵy SecuriXy.kz arnasy da, keıin olqylyqty moıyndaǵan jaýapty mınıstrlik te aqparattyń bizge qatysy baryn dáleldegen. Eń qorqynyshtysy, mundaǵy tarmaq – 16 mln, ıaǵnı derekqordaǵy málimettiń barlyǵy el azamattaryna tıesili dep sanasaq, halyqtyń 70 paıyzynyń málimeti qoldy boldy degen sóz.
Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligi Kazinform saýalyna joldaǵan jaýabynda málimetter memlekettik mekemeden emes, jeke sektor nemese kásipkerlik uıymdardan ketken dep túsindirdi.
- Jelide jarııalanǵan derekterdiń ózektiligin taldaýmen qosa, aqparattyq júıelerge jospardan tys tekserý júrgizildi. Tekserý qorytyndysy boıynsha memlekettik aqparattyq júıelerdi buzý faktileri anyqtalǵan joq. Internette keń taralǵan derekqorda 2022 jylǵa qatysty eskirgen derekter bar ekendigi anyqtaldy, – dedi mınıstrliktegiler.
«Aıyppuldy memleketke emes, azamattarǵa tóleý qajet»
Memlekettik qurylymda min bolmasa, olqylyq qaıdan shyǵyp otyr? Kıberqaýipsizdik salasyndaǵy sarapshy Abylaı Isın buǵan mıkroqarjy men bıznes uıymdarynyń qatysy bar dep sanaıdy. Onyń sózinshe, jeke sektor tutynýshylar týraly málimetterdi jınaqtaıdy ári ony ózderiniń derekkqorlaryna saqtaýǵa quqyly. Málimetterdiń taralýy osy arnalardan bolýy yqtımal.
Mysaly, siz mıkroqarjy uıymynan nesıe alarda nemese jeke medıtsınalyq klınıkaǵa qaralar sátte ózińiz týraly málimet usynýǵa mindettisiz. Ol – zańmen bekitilgen norma. Málimetti alǵan uıym aqparatty bazasyna jınaqtaıdy, qorǵaýdy mindetine alady. Alaıda ol mindet óz deńgeıinde oryndala bermeıdi.
– Bıyl 43-ten astam jeke derektiń taralýy baıqaldy. Árbirinde 5-10 myń adamnyń málimeti boldy degen boljam bar. Іri kompanııalarda kıbergıgıena deńgeıi óte tómen. Keıbiri aqparattarynyń urlanǵanyn bilmeıdi desek, artyq emes.
Qıyny, kompanııalar halyqqa derekterdiń urlanǵanyn aıta bermeıdi. Mundaı zańsyzdyq úshin belgilengen aıyppul kóleminiń azdyǵy iske selsoq qaraýǵa sebep bolyp otyr. Kásipkerlerge el aldyna shyǵyp moıyndaǵannan aıyppul tólegen ońaı. Bılik atalǵan baǵyttaǵy aıyppuldy 8 mln teńgege deıin ulǵaıtty. Endi nátıje bolatyn sekildi, – dedi sarapshy.
Moıyndaý kerek, iri kompanııalarǵa 7-8 mln teńge tóleý túk emes. Derekterdi qorǵaýǵa, jaýapkershilik alýǵa asyqpaýynyń syry osynda jatyr. Aqparattyq qaýipsizdik salasynyń mamany Erbolat Tursynqojanyń aıtýynsha, kompanııalarǵa aıyppuldy belgileýdiń ózge tetigin qaraıtyn kez keldi. Mysaly, aıyppuldy belgileý kezinde naqty somany emes, qarjy aınalymynyń belgili bir paıyzyn berýdi mindetteý mańyzdy. Sonda ǵana salada ózgeris bolmaq.
– Eýropada bul talap GDPR dep atalady. Kompanııalar derekterdi qorǵaı almasa, aıyppul retinde memleketke aınalymdaǵy qarjynyń belgili bir paıyzyn berýge tıis. Reseıde «aınalym aıyppuly» degen uǵymdy engizdi. Bizge de osy ádisti qoldaný qajet. Áıtpese, azyn-aýlaq shyǵyn isti alǵa súıremeıdi, – dedi spıker.
Keıingi jyldary aıyppul memleket pen kompanııa arasyndaǵy daýdy sheshý amalynan ári aspaı otyr. Halyqqa keler paıdasy shamaly. Erbolat Tursynqoja máseleniń sheshimi retinde ekinshi nusqany – azamattarǵa ótemaqy berýdi qarastyrýǵa bolady degen oıdy usyndy. Kompanııa aıyppuldy memleketke ǵana emes, jeke deregi taraǵan azamatqa da tóleýi kerek.
– Usynys burynnan aıtylyp keledi. Ideıanyń qoldaý tappaı otyrǵanyna birneshe sebep bar. Aldymen taraǵan derek úshin ortaq ótemaqy belgileý ońaı emes. Quqyqtyq sheńberde tyǵyryqqa tirelemiz. Shartty túrde túsindireıik, zardap shegýshi top jeke deregin qorǵaı almaǵany úshin belgili bir kompanııany sotqa berdi delik. Bireý ótemaqy retinde 100 myń teńge talap etse, endi biri 1 mln teńge suraýy múmkin ǵoı. Sondyqtan turaqsyz esep isti sozyp, jaǵdaıdy qıyndatady. Al ortaq ótemaqynyń mólsheri belgilense, oǵan halyq tolyq kelispeıtini kúmánsiz, – deıdi ol.
Ázirge derbes derekterdi qorǵaýdyń jalǵyz joly zańdy kúsheıtý bolyp otyr. Mysaly, qańtar aıynda ákimshilik-quqyqbýzylyq kodeksiniń 79-baby men 641-babyna ózgeris enip, belgilengen aıyppul kólemi ulǵaıtyldy. Buryn bireýdiń jeke deregine tıiskenderge 10-nan 1000 AEK deıin aıyppul salynsa, qazir kólem 30-dan 2000 AEK-ge deıin kóbeıdi.
Aıta keterligi, mınıstrlik keıingi úsh jylda derbes derekter salasyndaǵy zańnamaǵa qatysty 133 tekseris, elektrondyq tsıfrlyq qoltańbanyń qaýipsizdigin qamtamasyz etýge qatysty 53 tekseris júrgizipti. Kinálilerdi ákimshilik-quqyqbýzylyq kodeksiniń joǵaryda atalǵan eki babyna súıenip jaýapqa tartqan. Redaktsııaǵa joldaǵan resmı jaýapta jazalanǵandar sany men aıyppul somasy týraly derek aıtylmapty.
Memleket derekterdi qorǵaı ala ma?
Taǵy bir másele – kompanııalardaǵy derekterdi baqylaý bılik quzyrynda bolmaýy. Buǵan deıin Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi vıtse-mınıstri Rostıslav Konıashkınniń memleket jeke sektordaǵy aqparattyq bazalardy baqylaýdy kúsheıtý kerek degenin estidik. Sebebi qazir kompanııalar derekqorynyń ortaq júıesi joq.
– Jeke derekterdiń qoldy bolýyna kóp jaǵdaıda jeke aqparattyq júıelerdiń álsizdigi sebep. Oǵan qosa, keı memlekettik mekemeniń belgili bir baǵdarlamasyna arnalǵan aqparattyq júıe jeke sektorda saqtalýy múmkin. Qazir mınıstrlik mańyzdy derekterdi memlekettiń qaraýyna alýǵa qam jasap jatyr.
Túsinýimiz kerek, jeke derekter memleket baqylaýynda bolǵan kezde ǵana olardy qorǵaı alamyz. Mysaly, «Ulttyq aqparattyq tehnologııalar» AQ, «Elektrondyq qarjy ortalyǵy» AQ-da derekter saqtalsa, biz jaýaptymyz. Eger jeke derekter syrtqy júıede bolsa, olardy qorǵaý anaǵurlym qıyn, – deıdi vıtse-mınıstr.
Qazaqstan memlekettik aqparattyq bazalardy qorǵaýda Ortalyq Azııada kósh basynda tur. Árıne, 16 mln adamnyń deregi taraǵan tusta mundaı derekke sený qıyn, alaıda naqty memlekettik bazalardyń kıberqaýipsizdigi joǵary. Vıtse-mınıstrdiń jeke sektordaǵy aqparattyq bazalardy da memleket qorǵaýyna alý kerek degen oıynyń túp maqsaty osy derekten týyndap otyr.
Mysaly, búginde 570 nysannyń kıberqaýipsizdigi baqylaýǵa alynǵan:
- memlekettik qyzmet kórsetetý salasynda – 126;
- baılanys jáne aqparat salasynda – 247;
- transport salasynda – 50;
- qarjy salasynda – 70;
- energetıka salasynda – 16;
- densaýlyq saqtaý salasynda – 32;
- munaı-gaz, taý-ken salasynda – 29 nysan baqylaýda.
Jarty jylda 11 myń ınternet alaıaqtyq tirkelgen
Ǵalamtorda taraǵan jeke derekterden qandaı qaýip bar? Basty qaýip –málimetter alaıaqtyq maqsatta paıdalanylýy múmkin. Keıingi jyldary údegen ınternet alaıaqtyq qoldy bolǵan derekter arqyly jasalyp jatyr. Jaqynda Astana men Almatyda ornalasqan 5 call-ortalyqtyń alaıaqtyq áreketi áshkerelendi. Al alǵashqy 6 aıda 11 000-nan astam ınternet-alaıaqtyq deregi tirkelip, 74 sim-box qurylǵysy men 88 myńnan astam tirkelmegen SIM-karta tárkilengen. 870 adam kıberqylmystarǵa qatysqany úshin qylmystyq jaýapkershilikke tartylsa, 66,9 mln jalǵan nómirden jasalǵan qońyraý buǵattalypty. «Antıfrod-ortalyǵy» qazaqstandyqtardyń 2,6 mlrd teńgeden astam qarjysyn saqtap qalǵan.
Kıberqaýipsizdik salasyndaǵy sarapshy Abylaı Isınniń sózinshe, alaıaqtardyń jolyn kesý úshin qoǵam saqtyq tanytýy kerek.
– Kóbi alaıaqtardyń habarlamasyna, qońyraýyna mán bere bermeıdi. Tek aldanǵanyn bilgende quqyq qorǵaý organdaryna shaǵymdanady. Negizi kez kelgen kúmándi qońyraý men SMS-habarlama jeke derektiń taraǵanynan habar beredi. Qoǵam barlyq kúmándi áreketti habarlaýǵa daǵdylanýy qajet. Osy arqyly is aýqymyn bilýge jáne júıeli jumys isteýge jol ashylady, – dedi sarapshy.
Sonymen qatar sarapshylar saýda jasaýǵa arnalǵan qosymshaǵa saqtyqpen qaraýǵa shaqyrdy. Birinshiden, qosymshaǵa tirkelý kezinde poshta adresin, karta nómirin jazý úrdisi bar. Bul tólem jasaýdy jeńildetkenimen, qaýipsizdikti tómendetedi. Keıin kompanııa jabylyp, aqparattyq júıeleri qorǵaýsyz qalǵanda, ákki hakerlerge bazalardy buzyp kirý qıyn emes. Sol arqyly memlekettik derekter qoryna shabýyl jasaıtyndar bar.
Ekinshiden, keı mobıldi qosymshanyń derekter bazasy shetelde saqtalýy múmkin. Qazaqstan aýmaǵynda ornalaspaǵan bazanyń qaýipsizdigine memleket jaýap bere almaıdy. Onyń ústine, álemde qarjy uıymdary tarapynan tutynýshylarynyń deregin satý faktisi jıi kezdesedi. Sondyqtan belgisiz platformalarǵa tirkelýdi azaıtý oryndy.
Qazir elde jumys isteıtin sheteldik kompanııalardyń qansha paıyzy derekter bazasyn ózge memlekette saqtaıtyny týraly aqparat joq. Mınıstrlik «tıisti quzyrettiń bolmaýyna baılanysty osy másele boıynsha resmı statıstıka júrgizbeıtinin» aıtty.
Banktegi derbes derekti óshirýge bola ma?
Ókinishti jaıt, azamattar jeke deregin qorǵaýdyń qarapaıym erejelerinen beıhabar: elektrondy tsıfrly qoltańbany bógde adamǵa bermeý, kúmándi qońyraýǵa jaýap bermeý, bank kartasyndaǵy derekterdi aıtpaý. Aqparattyq qaýipsizdik salasynyń mamany Erbolat Tursynqoja bankten nesıe alýǵa ótinim bergennen keıingi qadam da eskerile bermeıtinine alańdaýly. Onyń sózinshe, bankke jeke deregin bergen azamat keıin nesıe alýdan aınyp qalsa nemese shot ashpasa, qarjy uıymyna óziniń derbes derekterin joıý týraly ótinish jazýyna bolady. Halyqtyń qarapaıym nusqaýǵa mán bermeıtini óz aldyna, mundaı múmkindiktiń baryn bilmeıdi.
Memleket bul ádisti jeńildetýdiń jolyn izdep jatyr. Aqparattyq qaýipsizdik komıteti derbes derekterdi qorǵaý basqarmasynyń basshysy Nurbol Muqashev jyl sońyna deıin eGov.kz portalyna ózgeris enedi dep otyr. Bastama júzege assa, úıden shyqpaı-aq kez kelgen uıymdaǵy jeke deregińizdi qaıtaryp alýǵa bolady.
– eGov.kz portalynda derbes derekterdi qaıtyp alýǵa múmkindik beretin tetik qosylady. Ár adam qaı mekemege derbes derekterin saqtaýǵa kelisim bergenin kóre alady. Qajet bolsa, qaıtaryp alýǵa jol ashyq. Sonda 15 kún ishinde derbes derekter joıylýy kerek. Sol sekildi qazir barlyq tsıfrlyq operatsııalar elektrondy qoltańba, ıaǵnı bárine belgili ETsQ kómegimen júzege asyrylady. Alaıda ony qoldaný erejelerine de kópshilik nemquraılyq tanytady, – dedi basqarma basshysy.
Degenmen, bul uıymdardaǵy jeke deregińiz túbegeıli joıylady degendi bildirmeıdi. Buǵan deıin Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi vıtse-mınıstri Rostıslav Konıashkın derekterdi saqtaýǵa qatysty normalardy jetkizgen bolatyn. Aıtalyq, jumys berýshi qyzmetkerler týraly derekti onshaqty jyl saqtaýǵa mindetti. Mundaı talap bankterde de qoldanylady. Qarjy uıymynda nesıeńiz bolsa, olar nesıe tolyq jabylǵansha jeke derekterdi saqtaýǵa quqyly. Sol sebepti ázirge fıshıngtik alaıaqtyqtan saqtaný ǵana qalǵan syńaıly.
BugBounty: 4 myńnan astam aqaý anyqtalǵan
2013 jyly «Jeke derekter jáne olardy qorǵaý» týraly zań qabyldandy. Sodan beri tsıfrlyq qaýipsizdikti qamtamasyz etýge arnalǵan jobalar, artynsha arnaıy mekemeler quryldy. Qazir solardyń arasynda belsendi jumys istep turǵany – BugBounty júıesi. Tsıfrlyq damý, ınnovatsııalar jáne aeroǵarysh ónerkásibi mınıstrligine qarasty baǵdarlama memlekettik jáne jeke sektordaǵy aqparattyq júıelerge monıtorıng jasaıdy. Platformada 2500-ge jýyq táýelsiz sarapshy bar, olar júıelerdegi aqaýlardy anyqtap, jaýapty organdarǵa jiberýmen aınalysady.
Oraıy kelgende mınıstrlikten júıeniń qazirgi nátıjesi týraly suraǵan bolatynbyz.
– BugBounty júıesi 4 137 aqaýdy anyqtap, onyń 2 368-i joıylǵan, bul – jalpy kólemniń shamamen 57 paıyzy. Qazir qalǵan aqaýlardy joıý jumysy júrgizilip jatyr. Qaýiptiń mańyzdy jáne joǵary qaýipti sanattaryna basymdyq beriledi. Protsestiń tıimdiligin arttyrý maqsatynda monıtorıngti kúsheıtý, sondaı-aq ıntsıdentterge den qoıý merzimderin jedeldetý kózdelgen, – dep jazylǵan jaýapta.
Aqparattyq qaýipsizdikti qorǵaý aýqymdy qarjyny talap etedi. Úzdiksiz baqylaý, tehnıkalyq qoldaý qajet. Shaǵyn uıymdar úshin mundaı shyǵyn aıtarlyqtaı salmaq túsiretinin de oılaǵan jón. Olarda iri kompanııalar sekildi «aq hakerlerdi» jaldap, ózderiniń kıberqaýipsizdigin tekserý múmkindigi joq. Sarapshylar shaǵyn uıymdardyń aqparattyq bazasyn qorǵaýǵa memleket qolǵabys etýi kerek dep sanaıdy.