Kıbergıgıena — Internettegi qaýipten qalaı qutylamyz

ASTANA. KAZINFORM — Sońǵy jyldary ınternettegi alaıaqtyq ózekti máselege aınaldy. Sarapshylar buǵan ǵalamtordy jıi qoldanatyn azamattardyń salǵyrttyǵy sebep deıdi. Kıbergıgıenany qalaı saqtaý kerek? Balalardy ınternetti qoldaný mádenıetine qalaı úıretemiz? IT mamany, sarapshy Ǵasyr Quralbaıuly Kazinform tilshisine pikir bildirdi.

— Qazir ınternette aqparat kóp. Balalar óz betimen ınternetke kirse, alaıaqtarǵa nemese neshe túrli zııandy kontentterge jolyǵýy múmkin. Sondyqtan ata-analar men muǵalimder birigip, balanyń smartfonyna belgili bir súzgi, qaýipsizdik parametrlerin engizip otyrýymyz kerek. Bala eń áýeli kıbergıgıena mádenıetin úırenýi kerek. Bul týraly dastarqan basynda da jıi aıtyp otyrǵan jón. Kıbergıgıena degenimiz ne? Ol — ınternetti qoldaný ádetteriniń jıyntyǵy. ıAǵnı, qupııa sóziń kúrdeli bolsyn, belgisiz nemese kúdikti siltemelerdi baspa, odan bólek kúdikti qosymshalardy júkteme, óziń jaıly aqparatty — aty-jónińdi, mekenjaıyńdy nemese mektep ataýyn ashyq túrde jarııalama degen sekildi aqyl-keńesterdi aıtyp otyrý mańyzdy, — deıdi sarapshy.

Maman balalar oınaıtyn túrli baǵdarlamalardyń da qaýipti ekenin aıtady.

— Qazirgi balalar smartfon arqyly túrli oıyndar oınaıdy. Kóptegen ata-ana buǵan qarsylyq bildirmeıdi. Sondaı baǵdarlamalardyń ishinde aqsha salsań — utasyń degen sekildi jarnamalar bolady. Osyndaı jaǵdaıda da oıynǵa aqsha salmaý keregin aıtyp otyrýymyz qajet. Ekinshi jaǵynan, ata-analar da óz telefonyna bank kartasynyń derekterin engizbeýi kerek. Sebebi keıbir ata-ana balasyna telefonyn berip qoıady. Ata-anasynyń telefonymen oıyn oınaıtyn bala oıynǵa aqsha salyp jiberýi múmkin. Bank kartasy baılanǵan soń, odan aqshany sheship alý ońaı. Bala qandaı qosymshalardy qoldanatynyn jáne qandaı oıyn oınap jatqanyn qadaǵalaý mańyzdy, — deıdi IT mamany.

Ǵasyr Quralbaıuly balalardy 2-3 jasynan bastap kıbergıgıenaǵa úıretý kerek degen pikirde.

— Qazir jasyratyny joq, balalarymyz 2-3 jasynan bastap smartfondy jaqsy paıdalana alady. Balany múmkindiginshe kishkentaı kezinen barynsha tárbıeleýimiz kerek. Eń birinshi bala oıynnan bastaıdy ǵoı. Sol oıynnyń erejesinen bastap, ary qaraı ol ne nársege tirkelip jatyr — bárin qadaǵalap, balaǵa túsindire berý kerek sekildi. Negizi mektepterde aptasyna bir ret nemese fakýltatıv retinde «Kıbergıgıena» sabaǵyn engizse, artyqtyq etpes edi. Nemese synyp jetekshisi arnaıy kúndi belgilep, dáris berse, balalar óz derekterin durys qorǵaı alar edi, — deıdi ol.

Sarapshy kıbergıgıenany úlkender de kóp eskere bermeıtinin aıtady. Ol eresekterdiń dál osy máselede eń jıi jiberetin qatelikterine toqtaldy.

— Mysaly, telefonmen habarlasqan «bank qyzmetkerine» jeke derekterin berip qoıý — jıi kezdesetin qatelik. Ásirese WhatsApp, Facebook nemese email arqyly kelgen kúmándi siltemelerge basyp, fıshıngke túsip qalatyn jaǵdaı jıi kezdesedi. Sizdiń jaqyn «týysyńyz» bolyp WhatsApp-qa silteme jiberedi. Ary qaraı alaıaq óz paıdasyna asyrady. Sonymen qatar, Wi-Fi qaýipsizdigin eskermeý de qatelik. Ashyq Wi-Fi-ǵa qosylsańyz, alaıaqtar banktik operatsııalar jasaýy múmkin. Bul — jeke derekterdiń urlanýyna sebep bolady. Taǵy bir jıi qatelik — bir paroldi birneshe jerde qoldaný. Mundaı jaǵdaıda bireýi buzylsa, barlyq akkaýntyńyz qaýipke ushyraıdy, — deıdi Ǵasyr Quralbaıuly.

Maman ınternet alaıaqtaryna aldanbas úshin kıbergıgıena men qarjylyq saýattylyq qatar júrýi kerektigin túsindirdi.

— Eger týysyńyz nemese dosyńyz WhatsApp arqyly qaryz surasa, erinbeı qońyraý shalyńyz. Alaıaqtar nómirdi, avatardy almastyryp habarlasýy múmkin. Ekinshi kóp aldanatyn jaǵdaı — adamdar «at basyndaı altyn beremin» nemese 40-50% paıda beretin joba degen siltemege kirip, aldanyp qalyp jatyr. Bul jerde kıbergıgıena men qarjylyq saýattylyq birge júrý kerek. Eshqandaı qarjy quraly sizge 100% kepilmen paıda bere almaıdy. Sony uǵynyp alý kerek, — deıdi sarapshy.

IT mamany túrli akkaýnttardy buzý úshin ózine jıi usynys túsetinin de jasyrmady.

— Ózge adamnyń akkaýntyn buzyp ber dep habarlasatyndar óte kóp. Olar munyń quqyqbuzýshylyqpen qatar, zań aldynda qatań jaýap beretin tarmaqtary bar ekenin bile bermeıdi. Keıde hakerler akkaýntty qoldy qylsa, habarlasyp qalpyna keltirip ber dep ótinedi. Munda da qarapaıym eki faktorly avtorızatsııa bolmaǵandyqtan, kóp adam óz akkaýntynan aıyrylyp jatady. Statıstıka boıynsha, 30 paıyzynda ǵana tehnıkalyq qoldaý qyzmetimen qalpyna keltirip bere alamyz. Al qalǵan akkaýnttar, ókinishke qaraı, sol ózge adamnyń enshisinde qalyp ketedi, — deıdi ol.

Aıta keteıik, buǵan deıin Almatyda kıberalaıaqtardan 5 myńnan asa SIM-karta tárkilengen edi.

Odan bólek Petropavlda er adamnan ınternet-alaıaqtar qoldanatyn qurylǵy tárkilendi.