Kezinde Ahmettiń eńbegin paıdalanǵandar oǵan til biliminiń tórin bergisi kelmedi – Aıgúl Іsmaqova
- Aıúl Serikqyzy, Ahmet Baıtursynulynyń eńbekterine arnalǵan akademııalyq basylym qolǵa alynyp jatyr eken. Bul basylymda onyń buǵan deıin tabylmaı kelgen eńbekteri jaryqqa shyǵady dep aıta alamyz ba?
- Ókinishke qaraı, olaı aıtýǵa kelmeıdi. Ahmet Baıtursynulynyń tóte jazýmen basylǵan kitaptaryn bizdiń M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń qyzmetkeri bolǵan professor, ǵylym doktory Sársenbi Dáýitov Máskeýden ákelgen bolatyn. Sodan beri osy ınstıtýttyń qorynda tur. Ahmet Baıtursynuly shyǵarmalarynyń túpnusqasy degen joq. Bári – tóte jazýmen basylǵan birinshi basylymdary. Eń alǵash 1909 jyly «Qyryq mysaly» tóte jazýmen shyqqan ǵoı. Tiltaný eńbekterin tuńǵysh ret biz toptastyryp, shyǵaryp jatyrmyz.
1986 jyly men Máskeýden kandıdattyq dıssertatsııa qorǵap keldim. Eki jyldan keıin Ahmet Baıtursynuly aqtaldy. Biz Máskeýde tabynyp júrgen Bahtın sııaqty postmodernıst ǵalymdardyń eńbekterin on oraıtyn qundy murany Ahmet Baıtursynuly 100 jyl buryn «Ádebıet tanytqyshta» berip ketkenin kórip tańǵaldyq. 1928 jyly Ahmet Baıtursynuly Máskeýge sezge bara jatqan jerinen ustalyp, Belomorkanalǵa jiberiledi. Ol jerde eki jyl otyrady. Badrısafa apamyz Maksım Gorkıdiń áıeline hat jazyp, sol hattyń qozǵaýymen úsh jylǵa tolmaı Ahmet Baıtursynuly bostandyqqa shyǵady. Ol jaqtan Ahmet Baıtursynuly qur qol kelmegen edi. Qýǵynda júrip «Til tanytqyshtyń» qoljazbasyn jazyp ákeledi. Máskeýdegi túrkologtarmen ony talqylaıdy. Ókinishke qaraı, sol kitap áli joq. 1926 jyly «Ádebıet tanytqysh» shyqty ǵoı, al Belomorkanaldan alyp kelgen «Til tanytqysh» áli joq.
Biz ony nege izdep otyrmyz? 1911 jyldan bastalǵan «Álippe», «Til qural», «Saýat ashqysh», «Baıanshy» sııaqty eńbekteriniń bárin qorytyndylap, «Til tanytqysh» degen atpen búkil qazaq tili qalaı oqytylýy kerektigin nusqap shyǵarmaq bolǵan. Biraq qoljazbasy bar bolǵany anyq. Óıtkeni jetekshi túrkologtardyń talqylaýynan ótken. Ony zamandastary, Reseı ǵalymdary rastap, jazyp ketken.
Qazanmen birge kómilgen qazyna
- Bulardan basqa qandaı eńbekteri áli tabylmaı jatyr?
- «Til tanytqyshtan» bólek «Mádenıet tarıhy» tabylǵan joq. Tek birinshi taraýyn taýyp otyrmyz. Bizdiń tiltanýdaǵy jigitter biraz jyl buryn «Sharýashylyq ózgerisi» deıtin maqalasyn taýyp, «Mádenıet tarıhyn» taptyq dep súıinshilegen. Ol «Mádenıet tarıhynyń» kirispesi eken. 1915-16 jyldary «A.B» qoltańbasymen «Qazaq» gazetiniń 8 birdeı sanynda shyqqan bul maqalanyń ózi 107 bet bolsa, sonyń ishinde 147 ret «mádenıet» degen sóz kezdesedi. Soǵan súıenip, bul maqala «Mádenıet tarıhynyń» alǵy taraýy dep topshylap otyrmyz. Sondaı-aq, «Ádebıet tanytqyshtyń» sońǵy taraýy joq.
20 jyldaı bolyp qaldy. Ara-tura maǵan Qostanaıdan bir úlken aqsaqal habarlasady. «Biz «Mádenıet tarıhynyń» qaıda ekenin bilemiz. Túbi tabamyz» degen edi. Ahmet Baıtursynulynyń jary Bádrısafa Muhamedsadyqqyzy ómiriniń sońǵy jyldary Baıtursyn jurtyndaǵy bir qoranyń qasynan ketpeı, kúzetkendeı torýyldap ótkenin sol kisiler aıtyp otyr. Álgi qoranyń artynda kómbe bar kórinedi. Ahmet Baıtursynuly eki qazandy tóńkerip, ishine kitap jasyryp kómgen eken. Іshinde úlken atalary ustaǵan úlken quran kitaptar men óziniń búkil eńbegi bar desedi. Aıtyp kele jatqandaryna 20 jyl bolsa da, men senem soǵan. Qysqasy, Qostanaıdan bir habar kútip júrmin.
Jýyrda Orynaı Jubaeva bastaǵan birneshe ǵalym Tashkenttiń arhıvin aqtaryp qaıtty. Ol jaqta sırek qujattardy skanerleýge bolmaıtyndyqtan shamalary jetkenshe eń kerekti degen jerlerin qolmen konspektilepti. Al arhıvten qundy dúnıe tabý úshin bir rettik saparmen shektelmeı, aılap-jyldap otyrý kerek. Máskeý, Qazan, Orynbor, Sankt-Peterbýrg, arhıvterinde osyndaı tabandy jumys jasalýy kerek. Orynborda muraǵattyq derekter alý qıynǵa soǵyp barady. Bul másele úkimetter deńgeıinde sheshilgeni ońdy bolar edi.
- Sonda sizder daıyndap jatqan akademııalyq basylymnyń jańalyǵy qandaı bolmaq? Eń qundy degen birneshe eńbeginiń bas-aıaǵy túgel emes dep otyrsyz ǵoı...
- 1988 jyldyń qarasha aıynda alash ardaqtylarynyń alǵashqy legi aqtaldy. Al 1989 jyly Ahmet Baıtursynulynyń «Ádebıet tanytqyshy», «Qyryq mysal», «Masa» men «23 joqtaý» eńbekteri kırıll qarpinde jaryq kórdi. 1991 jyly Rymǵalı Nurǵalıdyń jetekshiligimen «Aqjol» degen kitap bolyp shyqty. 2003-2013 jyldar bes jáne alty tomdyq jınaqtary meniń jetekshiligimmen jınaqtalyp shyqty. Táýelsizdigimizge 31 jyl toldy ǵoı. Ahmet Baıtursynulynyń eńbekteri tolyq qamtylyp baspaǵa berilgen joq. Byltyr tamyz aıynda ǵana ruqsat berdi. Ótkende memlekettik komıssııanyń otyrysynda Erlan Qarın myrzaǵa akademııalyq basylymyn shyǵarý kerektigin aıtqanda tańǵaldy. «Osyǵan deıin shyqpaǵany qalaı?», - dep, qarjy máselesin sheship berdi.
Mundaı kitaptardyń taǵdyryn baspa uıymdary sheshetin bolǵan. Mádenıet mınıstrligi tapsyrys beredi, ony baspa uıymdary utyp alady. Bir tomy 20 baspa tabaqtan aspasyn dep talap qoıatyn solar. Odan bir sóılemiń asyp etse, sol jerden qıyp tastaıdy. Kitabyńnyń sońǵy sóılemi aıaqtalmaı jaryq kóre beredi. Osyndaı qasańdyqqa ushyrap otyrmyz. Tek Ahmet Baıtursynuly ǵana emes, Alash ardaqtylarynyń eńbekteri túgel osylaı julmalanyp basylyp júr.
Akademııalyq basylym degende 10 tomdyq shyǵarmalar jınaǵynyń elektrondyq nusqasy ázirlendi. Al kitapqa bes tom bolyp shyǵady. 10 tomdy túgel basyp shyǵarýǵa qarajat bermeı otyr. Áli kúnge deıin biz shetelge shyqqanda ǵalymdar Ahmet Baıtursynulynyń tóte jazýynyń faksımılesin kórsetińizshi dep ótinish aıtady. Bıyl sol faksımıle tuńǵysh ret baspa betin kórgeli otyr.
Al 10 tomdyq elektrondyq nusqasy M.Áýezov atyndaǵy ádebıet jáne óner ınstıtýtynyń resmı saıtyna salynady. Bul jańaǵy sheteldik ǵalymdardyń da Ahmet murasymen emin-erkin tanysýyna múmkindik týǵyzady. Elektrondyq nusqanyń keremeti sol, «Til quraldy» Ahmet Baıtursynuly 8 ret basyp shyǵarǵan. Biraq bir dúnıeni qaıtalap shyǵara bermegen. Jazýshylardan, muǵalimderden alǵan eskertpelerdiń negizinde tolyqtyryp otyrǵan. ıAǵnı, «Til qural» keri baılanystyń arqasynda jetildirilip otyrǵan.
Akademııalyq jınaqta búkil shyǵarmalary túpnusqa nemese alǵashqy basylym nusqasynda beriledi de, qasyna qazaq tilindegi aýdarmasy men kırıll qarpine kóshiriledi, ǵylymı túsindirmesi qosa jazylady. Mysaly «Til quraldyń» 8 nusqasy da beriledi. Ár nusqanyń qaı jyly basylǵanyn, aldyńǵysynan qandaı aıyrmashylyǵy bar ekenin túsindirip ketemiz. Qaztýǵan jyraýlardyń tolǵaýlary Ahmet Baıtursynulyna deıin eshqaıda jaryq kórmegen. 1926 jyly «Ádebıet tanytqyshta» alǵash ret úzindiler berildi. «Til quralda» Nysanbaı jyraýdyń «Kenesary-Naýryzbaıy», óziniń 23 joqtaýy júr. «Til qural» birinshi synyptyń oqýshysyna arnaldy ǵoı, sonyń ishinde siz ben bizge qajetti tarıhı amanat berilgen. Tildiń erejelerin kórkem ádebıet úzindilerin mysal etip berý arqyly bekitip otyrǵan. Qaztýǵannan bastap Buqar jyraýǵa deıin, odan keıingi Nysanbaı, Doskeıdiń tarıhı mátinderinen sóılemder júr. Óziniń «Qyryq mysalynan», Maǵjan men Іlııastyń óleńderinen, Júsipbektiń prozasynan, Álıhannyń maqalalarynan sóılemder mysalǵa keltirip otyrǵan.
Sonda ol kisi tildi oqyta otyryp, balanyń sanasyna ulttyq kodty sińirip, eseıtip otyrýdy kózdegen. Til arqyly búkil rýhanı qundylyqty darytýdy maqsat tutqan.
Túrki ǵalymdarynyń armany – Ahmet teorııasymen ortaq álipbı túzý
- Tóte jazýdyń faksımelesin suraýshylar kóp ekenin aıtyp otyrsyz. Qazirgi qazaq ony asa bir qajet etpeı jatqanda sheteldik ǵalymdar ne úshin qyzyǵyp otyr dep oılaısyz?
- Eýropa, Aýǵanstan, Túrkııa, Qytaı, Iran elderindegi qazaq dıasporasynyń tilin, dilin saqtap, osy kúnge jetkizgen qýatty quraldyń biri – Ahmet Baıtursynuly túzgen tóte jazý.
Tóte jazýdyń negizinde arab jazýy jatyr ǵoı. Al arab jazýynda daýysty dybystar tańbalanbaıdy. Álem túrkologtary sondaı kúrdeli álipbıdi qazaq tiline ıkemdep, tildiń búkil tabıǵı zańdylyqtaryna nuqsan kelmeıtindeı etip álipbı túzgenine tańǵalady. Sonyń teorııasyn túsingileri keledi.
Ahmet Baıtursynuly Bakýdegi túrkologııa sezine qatysqanda 5 bettik baıandama jasap, qazaq tilin qorǵap qalý – jalpy túrik tiliniń negizin, bolashaǵyn qorǵap qalý ekenin ǵylymı negizde dáleldep shyqqan. Búkil álemde álippeler bar. Sonyń bárin Ahmettiń álipbıimen salystyryp qarańyzshy. Álipbı birinde «ana» sózinen, birinde «aspan» degen sózden, birinde «otan» degen sózden bastalady. Ahmet Baıtursynulynyń álipbıi ǵana «AR» sózinen bastalady. Mektep qabyrǵasynda balaǵa úıretetin birinshi sóz «AR» bolǵan.
Ar túrki tektes halyqtardyń, onyń ishinde qazaqtardyń basty ulttyq kody ekenin aıtqan. «Bilim esigin «AR» degen sózben ashqan bala eshqashan bireýge qııanat jasamaıdy, eshqashan óz otanyn qorlamaıdy, naǵyz túrkiniń urpaǵy bolyp ósedi» degen ustanymy bolǵan.
Qazir túrik, ázerbaıjan álipbıinde «q», «ń», «ó» áripteri joq. Latynǵa kóshkende túsip qalǵan. Sony kórgen Ahmet Baıtursynuly eskertken, «Latynǵa kóship jatqandaryńyzǵa bereke bersin, biraq tól dybystaryńyzdan aıyrylasyzdar» dep naqty aıtqan. Sol aıtqany aınymaı kelgenin kórip otyrmyz.
«Qazaq tili – túrki tilderiniń ishindegi eń taza saqtalǵany» dep aıtyp júrýimiz syrtqa júnimizdi qompaıtyp kórsetý emes. Ahmet túzgen álipbıdiń arqasynda túrki tilderiniń aıtylymǵa negizdelgen zańdylyqtary saqtalyp qaldy. Ony qazirgi ǵalymdary tolyqtaı moıyndap otyr.
Túrik ǵalymdarynan birneshe ret ótinish estidik. «Sizder Baıtursyulyndaı ǵulamasy bar elsizder. Onyń eńbekterin túsinetin ǵalymdaryńyz bar. Baıtursynuly aıtqan negizde búkil túrki áleminiń tildik baılyǵyn saqtaıtyn jańa álipbı jasap berińizdershi» deıdi. Qazaq ǵalymdarynyń Ahmet Baıtursynulynyń qazaq tiliniń tabıǵatyn saqtaýdaǵy róli týraly maqalalaryn ǵalamtordan satyp alyp otyrady eken. Báriniń armany ázerbaıjan, túrki, ózbek, qazaq, qyrǵyz bir-birin erkin túsinip oqıtyn álipbı bolsa degenge saıady. Búkil túrki álemi osylaı tánti bolǵan Ahmettiń álipbı túzý ádistemesi qazirgi latyn álipbıin ázirleý isinde eskerilmeı jatyr. Eskerilmeı ketedi-aý degen de qaýpimiz bar.
Latyn álipbıi Ahmet Baıtursynulynyń teorııasy boıynsha túzilýi kerek
- Osy oıyńyzdy tarqatyp aıtyńyzshy?
- Óıtkeni ahmettanýshylar iske tartylmaı otyr. Ol istiń basy-qasyndaǵylardyń basty maqsaty qazaq tiliniń dybys júıesin pernetaqtaǵa baǵyndyryp berý bolyp otyrǵan sııaqty. Olaı bolmaıdy. Biz de túrik pen ázerbaıjandaı tól dybystarymyzdan aıyrylyp qalamyz. Pernetaqta ómirimizge dendep engennen beri qazirdiń ózinde tól dybystar shekteý kóre bastady. Qazirgi jastardyń kóbi «ń»-dy aıtpaıdy. Sebebi pernetaqtada yńǵaısyz ornalasqan. Gadjette jazý úshin qazaqsha klavısh júkteý kerek degen sııaqty. Áýeli jazýdan, odan keıin aıtýdan osylaı birtindep-birtindep ysyryla beredi. Pernetaqtany shyǵarǵan mamandar túrki tildi ortanyń ókilderi emes ekeni belgili. Sol sııaqty arab grafıkasyn da túrki tilderi tobyna jatpaıtyn halyqtyń ókilderi túzdi ǵoı. Al Ahmet Baıtursynuly qazaq álipbıin arab grafıkasyna ıkemdeýdiń ornyna, qıyn joldy tańdap, arab grafıkasyn qazaq tiliniń zańdylyqtaryna ıkemdedi. ıAǵnı, tildiń erteńi úshin qıyn, biraq durys joldy tańdaýdyń jarqyn mysaly, teorııalyq ádistemesi bizde daıyn tur. Pernetaqtany qazaq tiline ıkemdeý arab grafıkasyn qazaq tiline ıkemdeýden qıyn bolmasa kerek. Ońaıǵa emes, durys iske boı usynǵymyz kelse, qazirgi latyn álipbıin Ahmettiń tóte jazý túzý ádistemesin negiz etip alǵanymyz jón.
Ahmet atamyz tóte jazýdy túzgen kezde elmen aqyldasyp otyrǵan. Shákárim ne aıtady, Máshhúr Júsip ne aıtady, sonyń bárine qulaq asyp, eskerip otyrǵan. Qazirgideı «Biz aıttyq, boldy» demegen.
Ahmet kezinde latyn men kırıll qarpiniń engizilýine qarsy boldy. Kırıll qarpi ense, qazaq tiliniń tabıǵaty buzylady degen. Aıtqany aınymaı keldi. Parlamentte, Úkimette oqylatyn baıandamalardy qarańyzshy, orysshadan qazaqshaǵa aýdarady, ne aýdarǵanyn qazaq ózi túsinbeıdi.
Qazaq mektepteri qazaq tilin ózge ulttarǵa úıretý ádistemesin paıdalanyp júr
- Qazirgi qazaq tiliniń oqýlyǵy Ahmet Baıtursynulynyń ustanymdarymen neshe paıyz úndesedi? Qazaq tilin tanytqyshtyń irgetasy Ahmet Baıtursynulynyń «Til quraly» bolýy kerek emes pe? Álde til oqytý baǵdarlamasy qoldanystaǵy álipbı negizinde jasalýy kerek degen zań bar ma?
- Ondaı zań joq. Ókinishke qaraı, ahmettanýshylardyń ózi eki topqa bólinedi. Birinshisi – aldyńǵy býyn aǵalar. Solardyń ýaıymyn aıtaıyn.
«Siz Máskeýden oqyp kelgenińizge qaramaı, «Ahmet qazaq tiline kerektiń bárin jalǵyz ózi istep ketipti dep tańǵalasyz. Biraq biz akademıkpiz ǵoı. Bárin Ahmet Baıtursynuly daıyndap ketken bolsa, biz sonda ne istegenbiz? Sondyqtan aqyryn aıtyńyz» dep eskertý aıtady. Biraq biz aqyryn aıtqanmen tarıh kimniń ne istegenin kórsetip tur ǵoı. Qazaq tiliniń tabıǵatyn, zańdylyqtaryn biz sovet kezinde jete bilmedik. Al onyń bárin Ahmet qattap, bekitip ketken eken. Onyń eńbekterine sol úshin tyıym salynǵan. Zat esim, syn esim, etistik, shylaý, óleń qurylysy, tarmaq, shýmaq, býnaq bári Ahmet qoıǵan ataýlar ekenin atamyz aqtalǵan soń ǵana bildik. Sony únsiz paıdalanyp, ǵylymı ataq alǵan aǵa býynnyń keıbir ókilderi Ahmet Baıtursynulynda joǵary bilimi bolmaǵan dep tómendetkisi keledi, tórge shyǵarǵysy kelmeıdi.
Ony aıtpaı-aq qoıaıyq, biraq til oqytý arqyly memlekettiliktiń tarıhyn meńgertý ustanymyna qııanat jasalmaý kerek qoı. Muny bizge shyǵartpaǵan kúnniń ózinde keıingi urpaq báribir taýyp alyp, qajetine jaratar edi. Al ol kezde qanshama ýaqyt joǵaltar edik?!
Til ǵalymy Orynaı Jubaevanyń aıtýynsha, qazir bizde qazaq mektebine arnalǵan til oqytý ádistemesi ózge tilde oqıtyn synyptarǵa arnalǵan oqýlyq sııaqty bolyp jatyr. ıAǵnı, leksıka birinshi orynǵa shyqqan. Ol túbegeıli teris. Ǵylymı turǵyda Ahmet Baıtursynulynyń til oqytýdaǵy ustanymyn basshylyqqa alý kerektigi týraly túsinik bar bolǵanmen, mektep oqýlyqtaryna kelgende ol ustanymdar múldem shetqaqpaı kórip keledi. Biz tipti osy ýaqytqa deıin oqytylyp kelgen Aqanovtyń, Ysqaqovtyń oqýlyqtaryna zar bolyp otyrmyz. Jańartylǵan bilim baǵdarlamasy, Kembrıdjden kelip jatqan jańalyqtardyń bári qazaq tiliniń erekshelikterin eskermeı engizilip jatyr. Grammatıkany bilmegen adam tildiń zańdylyqtaryn bilmeıdi. Al zańdylyqtardy bilmegen adam «barlyqtaryńyzǵa rahmet», «kóbisi» dep sóılep tildi aramdaıdy. Álemde til oqytýdyń eń tanymal, ozyq ádistemesi «IELTS» pen «TOEFL» dep esepteledi. Bul eki ádisteme de grammatıkany oqytady. Al bizde 2010 jyldan beri grammatıka oqytylmaıdy.
Kerek deseńiz, búkil akademııalyq grammatıkamyzdy Ahmet Baıtursynulynyń ustanymdaryn basshylyqqa ala otyryp qaıta jazyp shyǵýymyz kerek. Stalın men Lenın zamanyndaǵy ustanym áli qoldanystan túspeı kele jatyr. Qudaıbergen Jubanovtarǵa «myltyq kezenip» jazǵyzǵan dúnıeden áli arylmaı júrmiz. Olardyń basqa amaly joq edi. Al biz táýelsizdik alǵanymyzǵa 30 jyldan assa da, erikten tys tańylǵan dúnıeden bas tartpaı otyrmyz. Álippeni Ahmet Baıtursynulynyń ustanymdarymen qaıta jasadyq dep aıtyp júrmiz. Shyn máninde arakidik qana eskerilgen.
Ahmet Baıtursynuly til oqytý ustanymdaryn jazyp ketkenine 100 jyl bolǵanyn, odan beri til damyp ketkendikten eskige jarmasa bermeý qajettigin aıtyp júrgender bar. Olar Ahmet Baıtursynulynyń raı men etistiń túrlerine qatysty ustanymdaryn alǵa tartady. Etistiń 10 túri, raıdyń 15 túri degen qazir shynymen de tompaqtaý bolyp kórinýi múmkin. Alaıda bul ǵalymnyń sońǵy ustanymy degen sóz emes. Arhangelskiden alyp kelgen «Til quraldyń» sońǵy nusqasyn tappaı otyrǵandyqtan, onyń bul máseledegi aqyrǵy ustanymy qandaı bolǵanyn dóp basyp aıta almaımyz.
Grammatıkadan attap ketkenniń kesirinen orys tilindegi septiktiń bárin qazaq tiline ákelip jatyrmyz. Bir tildiń tártibi ekinshi tilge júrmeıdi. Qazir eki tilde qatar sóılep jazýǵa, orysshadan qazaqshaǵa jyldam aýdarýǵa yńǵaıly bolsyn dep qazaq tiline orasan qorlyq jasap kele jatyrmyz. Onymen kúresýshiler bar. Biraq olar saldarymen kúresip júr. Sebebimen kúresýimiz kerek negizi.
Ahmet Baıtursynuly «El búginshil meniki erteń úshin» degende, keıin bir durys urpaqtyń keletinine, basyn báıgege tigip júrip jasaǵan eńbeginiń kádege jaraıtynyna batqan kúnniń qaıta ataryndaı sengen ǵoı. Biz sol senimdi aqtaı almaı otyrmyz. Múmkinshiligimiz bar. Instıtýttar qurylǵan. Memleket aqsha da berip otyr. Latynǵa 15 jyl aqsha berip keldi. Biraq, keıbir jaǵdaıda Ahmet Baıtursynuly aıtyp ketken zańdylyqtardy belden basyp otyrǵandardy da baıqaǵandaımyz. Ol Ahmet Baıtursynulynyń jeke qııalynan nemese ambtsııasynan týyndaǵan zańdylyq emes, tildiń zańdylyǵy ǵoı. Bir sózben aıtqanda, sovet saıasatynyń yńǵaıyna qaraı jasalǵan daıyn dúnıeni tez-tez usynyp, tez-tez qarjy alýdan asa almaı júrmiz. Osynyń aqyrynda úlken qarǵysqa ushyraıtynymyzdy oılap jatqan zamandastarym joq. Menińshe, qazir latynsha qazaq álipbıiniń basynda ústirt ǵalymdar júr. Qazaq til biliminiń basty qundylyqtaryn túzip bergen Ahmettiń nusqaǵan joly durys ekenin moıyndaý árýaqqa emes, bizge qajet. Maǵan bir aǵamyz «dıplomy bolmaǵan Ahmet nege men sııaqty akademıkke aqyl aıtyp, jón silteýi kerek» degen. Qazir sol adamnyń kózi tiri. Sheshýshi oryndarda sondaı túsiniktegi adamdardyń shákirtteri kóbirek otyrǵan bolýy kerek. Oqýlyq shyǵarý, álippe túzý isi de solardyń aıtqanymen ketip jatyr degen oı keledi.
Meni Anar Salqynbaeva, Orynaı Jubaeva sııaqty Ahmettiń baǵytyn ustanǵan tilshi-ǵalymdardyń latyn álipbıine kóshý isine tartylmaı otyrǵany qynjyltady. Ekeýiniń bilimine, ǵalymdyǵyna eshkim daý aıtpaıdy. Biraq is basyna jibermeıdi. Óıtkeni oqýlyq dese, grammatıkany joqtaıdy, túrki tilderiniń zańdylyqtaryn birinshi orynǵa qoıady degen sııaqty. Qazirgi feık úrdis ǵylymǵa da ornyǵyp jatyr. Jeńildiń ústimen, aýyrdyń astymen ketip bara jatyrmyz.
- Grammatıka oqytylmaı qaldy dep otyrsyz. Odan qarapaıym qazaqqa qandaı zııan keldi? Naqty mysal aıta alasyz ba?
- Men qazir Nazarbaev ýnıversıtetinde sabaq beremin. Aldyma kelgen stýdentter sózderdi bilgenimen bir-birimen baılanysý zańdylyǵyn bilmeıdi. Qurastyryp oqı alǵanymen, maǵynasyn túsinbeıdi. Nazarbaev zııatkerlik mektebin bitirip kelgen oqýshylar aýyzsha ózi týraly málimettiń ózin aıta almaıdy. Oqı alady, biraq sóıleý daǵdysy joq. Óıtkeni mektepte sózdi taqtaǵa jazyp kórsetedi. Ony bala fotografııalyq jady arqyly ǵana meńgeredi. Berilgen bilim aıtý, til syndyrý, estý fýnktsııalary arqyly bekitilmeı jatyr. Mektep muǵalimderine aıtsaq, aldymdaǵy 40 oqýshynyń qaısynyń aýzyna qarap otyram deıdi. Ondaı muǵalim tildiń aldynda kúnáhar ǵoı, biraq.
Ahmet pen Maǵjannyń pedagogıkalyq ádistemesindegi birinshi talap tildi dybystaý arqyly oqytýǵa negizdelgen. 1921 jyly Júsipbek Aımaýytuly aǵylshyn tilinen «Amerıkalyq kompleksti oqytý ádisi» degen kitapty aýdarady. Ol kezde atalǵan kitap tipti Máskeýde aýdarylmaǵan edi. Mektep balasy qaqqan qazyqtaı otyryp bilim almaýy kerek. Qozǵalysta bilim alǵany durys. Balanyń nazaryn bir zatqa 10 mınýttan artyq baılap ustaý múmkin emestigi de sol kitapta aıtylǵan. Ahmet Baıtursynuly «Til quraldy» jazǵanda sol prıntsıpterdi de basshylyqqa alǵan. Al álem pedagogıkasy ony qazir ǵana belsendi qoldanysqa engizip jatyr. Qazir fınderdiń, amerıkalyqtardyń mektebinde osyndaı júıe bar.
Bizdikiler amerıkalyq júıeni qazir tikeleı kóshirip ákelip jatyr. Al Júsipbek Aımaýytuly ony 100 jyl buryn qazaq tiline, diline beıimdep aýdaryp qoıǵan.
Ahmet Baıtursynuly: «qazaqtyń álippesi – ana tilimizdiń dybystarynyń jumaǵy» deıdi. Osyny oqyǵan álem túrkologtary tańǵalady. Dybystar tańbalanǵanda erkin turýy kerek. Babamyzdan qandaı kúıde jetti sol kúıinde jazylyp, aıtylyp, estilýi kerek.
Kembrıdj ýnıversıtetinde Ortalyq Azııany zertteý ortalyǵy bar. Solar qyrkúıekte kelip, osy sizge aıtyp otyrǵan áńgimeniń bárin aıtyp berińizshi dep shaqyryp otyr. «Ahmet Baıtursynuly lıngvıstıkada tóńkeris jasaǵan adam eken. Sol reformasyn túsindiretin adam joq» deıdi. ıAǵnı, baryp dáris oqımyn. Olar sony jazyp alyp, aýdaryp Eýropaǵa taratady. Endigi bir úmit osyndaı ǵylymǵa adal bastamalarda.
-Qazaq mektebine «Álippeniń» qaıta oralyp jatqanyn bilemiz. Osy betburysty paıdalanyp, álippeni qaıtadan ózińiz aıtqan «AR» sózinen bastaýǵa ne kedergi sonda? Ahmet Baıtursynulynyń 150 jyldyǵy ıÝNESKO kóleminde toılanyp jatqanyn paıdalanyp, nege saıası sheshimniń shyǵýyna yqpal etpeske?
- Keıbir aldyńǵy tolqynnyń Ahmet týraly ustanymy qandaı ekenin sizge aıttym. «Ol joǵary oqý ornyn bitirgen joq», «Biz sııaqty akademık emes», «Ondaı adamdy nege aýyzdaryńnan tastamaısyńdar» dep ursatyn. Qazir solardyń shákirtteri ustazdarynyń ustanymyna adaldyq tanytyp otyrǵan sııaqty.
Taǵy bir sebebi – jemqorlyq. 30 jylda korrýptsııa ǵylymǵa da ornyqty. Oqýlyq shyǵaratyn adamdar Ahmet Baıtursynulynyń kerektigin moıyndaǵan bola otyryp, odan beri ǵylym ózgerip ketti emes pe degen ýájdi alǵa ozdyrǵysy keledi. Ondaǵysy «Tapsyrysty memlekettiń aıtqan ýaqytynda, qalaýyna saı tyndyra qoısa, aqshasyn da jyldam beredi» degen qısynǵa saıady. Sondaı ustanymdaǵylar Ahmet Baıtursynulyn attap ótip, tyz etpe jeńiske umtylyp júr.
- Ahmet Baıtursynulynyń ǵylymı eńbekteri tóte jazýmen shyqqany anyq bolǵanymen bizge jetpegenin aıtyp otyrsyz ǵoı. Sonyń bárin repressııanyń otyn kóseýshiler typ-tıpyl qurtyp jiberdi degenge sený qıyn. El ishinde birdi-ekili kitaby saqtalýy kerek edi ǵoı. Bálkim álgi «Ahmettiń atyn aqyryn aıtyńdar» deıtin aǵa býyn ókilderi óz atynan paıdalanyp ketken shyǵar. Ondaı faktiler bar ma?
- Ondaı jaıttar bar. Julyp alyp, óz atynan jarııalaǵandar bar. Biraq olardyń famılııalaryn aıta almaımyn. «Ádebıet tanytqyshtyń» sońǵy taraýy joq, mysaly. Ol da urlanǵan. Sodan keıin Muhtar Áýezov «Mádenıet tarıhy» degen kitaby 1923 jyly shyqty dep jazady. Ol kitap kúni búginge deıin joq. Jaıyq Bekturovtyń deregi boıynsha, Álimhan Ermekov «Mádenıet tarıhynyń» kitap bolyp shyqqanyn kórgen. Onyń kózinshe bir danasyn Reseıdegi Álıhan Bókeıhanulyna jiberedi. Bir danasyn Bádrıssafa apamyzdyń saqtaýyna qaldyrady. Álıhannyń jeke kitaphanasy masondyq loja múshesi Oldenbýrgtiń ne Bonch Brýevıchtiń jeke muraǵatynda saqtalýy yqtımal degen deregimiz bar. Bul turǵyda izdenis jumystary jalǵasýda. Oldenbýrgtyń nemeresi Amerıkada turady. Men 3-4 ret hat jazdym. Lenıngradtyń túbinde Oldenbýrgtiń úlken kitaphanasy saqtaýly ekenin rastady. Biraq onyń ishinde Álıhannyń qandaı dúnıeleri bar ekenin bilmeıdi. Amerıkadan Reseıge barmaǵanyna 20 jyl bolyp ketken. 1929 jyly Reseı geografııalyq qoǵamyna joıqyn repressııa júrgen. Sonyń ishinde Oldenbýrg te bar. Endi AQSh-taǵy urpaǵy barmasa, Reseıde ol kitaphanany bizge eshkim ashyp bermeıdi. Al ol ázirge Reseıge barǵaly otyrǵan joq.
-Akademııalyq basylymda Ahmet Baıtursynulynyń mýzykalyq murasy qamtyldy ma?
- Abaıdyń úsh tomdyq akademııalyq basylymyn shyǵarǵanda ánderi de qamtylǵan bolatyn. Oryndaýshylar kelip, notaǵa túsirilgen. Ahmet Baıtursynulynyń da ánshilik dástúri bar. Ol týraly Adolf ıAnýshkevıch jazyp ketken. «Torǵaı óńiriniń, Batys Qazaqstan óńiriniń kúıleri men ánderin Ahmet Baıtursynulynyń ózi arnaıy ýaqyt taýyp oryndap berdi» dep jazady. Al Gúlnár Mirjaqypqyzy Dýlatova «Alashtyń sónbes juldyzdary» deıtin kitabynda Ahmet Baıtursynulynyń ánderi dep ataǵan 4-5 týyndy bar. Biraq búgin bizdiń konservatorııada otyrǵan zamannyń myqtylary onyń bári halyq ánderi degennen tanbaı otyr. Gúlnár Dýlatqyzy Ahmet Baıtursynulynyń tizesinde otyryp ósken. Ol kezde Álıhanda da, Ahmette de urpaq joq, Gúlnár apaıymyz ekeýin de ata dep ataǵan. Sol kisi Ahmet Baıtursynuly «Eki jırendi», «Іńkárdi», «Aqqumdy» ózimniń ánim dep oryndaıtynyn, onda da kózinen jas parlap otyryp oryndaıtynyn aıtyp ketken. Ol kezde Gúlnár apaıymyz es bilip qalǵan bala. Biraq bizdiń konservatorııadaǵy jigitter onyń bárin halyq áni dep bolmady. Sondyqtan ondaı daýly máselege barmadyq.
«Sizge suhbatqa kelerdiń aldynda ǵana Ahmet Baıtursynulynyń jalǵyz tikeleı urpaǵy Sholpan apanyń aman qalǵan jalǵyz qyzy Aıman apaıymmen sóılestim. Osy suhbatty paıdalanyp sol kisiniń basyndaǵy qıyndyqty aıtqym kelip otyr.
-Ol qandaı problema?
- Áńgime arasynda Torǵaıdaǵy babasynyń toıyna bara almaıtynyn aıtyp kóńili bosap ketti. Shaqyrtý alǵan ǵoı, biraq densaýlyǵy múmkindik bermeı otyr. Ókpesine qaıta sýyq tıip aýyryp qalypty. 12 jasynan bastap kórmegen qıyndyǵy joq. Aıman apa Almatyda sovet zamanynda salynǵan panel úıdiń 9 qabatynda turady. Qyzy Gúlnar men jıeni Áseldiń qolynda. Úıde er adam joq. Tóbeden qansha jyl aǵyp jatqan sýdan úıdi ylǵal jaılap, kók basyp ketken. Sonyń kesirinen qaıta-qaıta bronhıt bolady. Byltyr jambas jiligi synyp úıinen 6 aı dalaǵa shyǵa almaı qalǵan.
Ahmet Baıtursynulynyń mereıtoıyna úkimetten biraz qarjy shyqqan shyǵar. Biraq osyny Ult ustazynyń tikeleı urpaǵy jalǵyz nemeresi Aıman apam sezinbegeni ókinishti. «Amanat» partııasynan kóktemde ókilder kelip bastaryn shaıqap-shaıqap, keıin habarsyz ketipti.
Ahmet Baıtursynulynyń urpaǵy eshqashan qol jaıyp kómek suramaıdy. Biraq biz elmiz ǵoı! Bizde de adal jolmen júrgen namysy bar kásipkerler bar shyǵar? Alla qalasa Ult ustazynyń 150 jyldyq mereıtoıyn el bolyp atap ótemiz dep otyrmyz ult azattyq qozǵalystyń besigi - qasıetti Torǵaıda!!! Al Ult ustazynyń jalǵyz jıeni osyndaı kúı keship jatqanyn estigen namysy men ımany bar bir baýyrymyz qol úshin beretin shyǵar dep osyny elge qulaǵdar etip otyrmyn. Turǵan úıin mýzeıge jaqyn jerge aýystyryp berse de qanaǵat der edik. Aıman apamnyń bul jaǵdaıy - bárimizge úlken syn. Degenmen elshil, Otanshyl er azamattar bar dep sengim keledi!
- Mazmundy áńgimeńizge rahmet!