Keıbireýler eki ómir súrse de erligin qaıtalaı almas edi: Hıýaz Dospanova jaıly týystary ne deıdi
ALMATY. KAZINFORM — Qazaqtan shyqqan tuńǵysh ushqysh qyz, Halyq qaharmany Hıýaz Dospanovanyń uly Erbolat Ámirov pen nemere inisi Baqytjan Dospanov batyr jaıly estelikterin bólisti.
Hıýaz Dospanova 1922 jyly 15 mamyrda qazirgi Atyraý oblysynda dúnıege kelgen. 1940 jyly Oral qalasyndaǵy № 1 mektepti altyn medalmen úzdik támamdaǵan. Qabiletti qyz mektep qabyrǵasynda júrgende-aq aeroklýbtan zapastaǵy ushqysh kýáligin alǵan.
Arman qýyp, ushqysh bolýdy maqsat etken Hıýaz Máskeýge baryp, Jýkovskıı atyndaǵy Áskerı áýe akademııasyna oqýǵa túspek bolady.
Alaıda onda ótpeı qalǵan soń Máskeýdiń birinshi medıtsınalyq ınstıtýtyna qujat tapsyryp, úzdik oqýshy retinde emtıhansyz qabyldanady.
Biraq oqýyn aıaqtamaı, birinshi kýrstan keıin maıdanǵa óz erkimen attanady. Ony 588-shi túngi bombalaýshy avıatsııa polkine shtýrman-atqysh retinde qabyldady.
Hıýaz Dospanova jaýyngerlik tapsyrmalardy Ońtústik maıdanda, Soltústik Kavkazda, Ýkraına men Belarýs jerlerinde oryndaǵan.
Batyrdyń uly Erbolat Ámirov anasymen soǵys jaıly kóp sóılespegenin atap ótti.
— Shyndyǵynda men odan soǵys jaıly kóp suramaıtynmyn. Tek bala kúnimde aıtqan birneshe shýmaq óleń men ánderi ǵana esimde qalypty. Sonyń biri — lend-lız arqyly jetkizilgen amerıkalyq «Aerokobra» ushaǵy jaıly shýmaq edi, — deıdi Erbolat Ámirov.
Hıýaz Dospanovanyń ózi PO-2 oqý-jattyǵý ushaqtarynda ushqan. Erbolat Ámirovtyń aıtýynsha, bul jeńil, eki oryndy ushaq bolatyn: ushqysh alda, shtýrman artta otyrǵan.
Shtýrman qyzdar negizinen Máskeýden kelgen stýdentter — bolashaq matematıkter, fızıkter, dárigerler edi.
Aıtylǵan ushaqtyń jyldamdyǵy saǵatyna 130 shaqyrymǵa deıin jetken. Qanattaryna bomba ilinetin, al shtýrman kabınasynda tutandyrǵysh bombalar bolǵan.
Ushqysh áýe kemesin basqaryp otyrǵanda, shtýrman nysanaǵa bombalardy tastaıtyn.
Olar kóbine túnde ushyp, temirjol toraptaryn jáne maıdanǵa qajetti mańyzdy nysandardy bombalaǵan.
Túngi shabýyldarda ushqyshtar kartaǵa qarap, juldyzdar arqyly baǵdar alǵan, óıtkeni ratsııa qoldanylmaǵan. Ol iske qosylsa, dushpan ushaqty radardan taýyp alýy múmkin edi.
— Bir suhbatymda «olarda ne ratsııa, ne dıspetcher bolmaǵan» dep aıtyp edim. Keıin ǵana ratsııa bolsa, jaý olardy taýyp alatynyn túsindim. Onyń ústine ratsııanyń ózi de artyq salmaq, al PO-2 ushaǵy tek 300 kelige deıin ǵana júk kótere alatyn, — deıdi Erbolat Ámirov.
Qys kezinde Hıýaz bastaǵan ushqyshtar túnde 10 ret ushyp tapsyrma oryndaǵan — qonǵan soń tez janarmaı quıyp, sol baǵytpen qaıta kókke kóterilgen. Ádette, jazda 5-6 ret ushatyn bolǵan.
Qaharmannyń marapattaý paraǵynda:
«Joldas Dospanova 102 túngi jaýyngerlik shabýyldy oryndap, 15 902 keli ártúrli kalıbrdegi bombany jaýǵa tastaǵan» dep jazylǵan.
Soǵys kezinde Hıýaz Dospanova eki ret apatqa ushyraǵan. Birinshisinde ushaǵy aerodromdaǵy kedergige soǵylǵan.
Ekinshi ret 1943 jyldyń sáýirinde ózge ushaqpen soqtyǵysyp, aýyr jaralanǵan. Zardap shekken ushqyshtar tabylǵan kezde tórteýi de mert boldy dep sanaǵan.
Tek keıin onyń biri Hıýazdyń denesi jyly ekenin, ózi tiri qalǵanyn baıqaǵan. Qazaq qyzy bıikten qulaǵan kezde kabınadan ushyp ketken, saldarynan omyrtqasy men aıaǵyna aýyr zaqym kelgen.
— Sol apatta aıaǵy, jambas súıegi syndy, basynan jaraqat aldy, mıy shaıqaldy. Keıin súıekteri durys bitpeı, qaıta túzetken. Ushqyshtardyń biri óz estelikterde «Dospanova beldigin taqpaı ushatyn» dep jazǵan. Bul týraly ózi de túsindirmedi, men de suramadym. Biraq menińshe, ushaqty atyp túsirse nemese onda ot shyqsa, tez sekirý úshin solaı istegen sekildi, — deıdi Erbolat Ámirov.
Emhanadan shyqqannan keıin Hıýaz ushýdy jalǵastyrǵan. Ýaqyt óte shtabta baılanys bastyǵy qyzmetine taǵaıyndalady.
Maıdandaǵy erligi úshin Hıýaz Dospanovaǵa Qyzyl Juldyz, II dárejeli Otan soǵysy, Qyzyl Tý ordenderi, «Kavkazdy qorǵaǵany úshin», «Varshavany azat etkeni úshin», «Germanııany jeńgeni úshin» medaldary tabystalǵan.
Soǵystan keıin Hıýaz Dospanova partııa organdarynda eńbek etip, komsomol qyzmetine belsendi aralasqan. Keńes Odaǵy Kommýnıstik partııasynyń Ortalyq Komıteti janyndaǵy Joǵary partııa mektebin támamdaǵan.
1951 jyly Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesine depýtat bolyp saılanyp, Prezıdıým hatshysy qyzmetin atqarǵan. Keıin Almaty qalalyq partııa komıtetiniń hatshysy, Qazaqstan komsomolynyń birinshi hatshysy qyzmetterin de abyroımen atqardy.
— Almatyǵa partııanyń kýrstaryna kelgende ákem Shaký Ámirovpen tanysypty. Ol kýrs 2 jyldyq bolatyn. Ekeýi 1948 jyly úılengen. Keıin birge Máskeýge baryp, oqýyn jalǵastyrǵan. Ony aıaqtaǵan soń anam jumysyn jalǵastyrdy. 1959 jyly, nebári 37 jasynda densaýlyǵyna baılanysty zeınetke shyqty, — deıdi Hıýaz Dospanovanyń uly.
Onyń aıtýynsha, zeınetke shyqsa da qaısar tulǵa belsendiligin joǵaltpaı, as pisirip, úı sharýasyn dóńgeletken.
Halyq qaharmanynyń nemere inisi Baqytjan Dospanov ony bylaı dep eske alady:
— Soǵys týraly kóp tis jaryp aıtpaıtyn. Men de tikeleı suramaǵan shyǵarmyn. Tek qysqa qaıyryp «ıá, soǵystyq, ıá, solaı boldy» deıtin. Óte tárbıeli, kishipeıil kisi edi. Eshkimnen eshteńe suramaıtyn, eshkimniń aldynda maqtanbaıtyn. Qazaqstan komsomolynyń birinshi hatshysy, Joǵarǵy Keńes Prezıdıýmynyń hatshysy sekildi laýazymdy qyzmetter atqarsa da, qarapaıym qalpynan tanbady. Árdaıym «adal ómir súrińder» dep otyratyn.
Baqytjan Dospanovtyń aıtýynsha, 1954 jyly 1,5 jarym jasynda otbasymen birge Almatyǵa kóship kelgen.
1956 jylǵa deıin eki otbasy Hıýaz Dospanova 1951 jyly alǵan úsh bólmeli páterde birge ómir súrgen. Bul páterde uly tulǵa ómiriniń sońyna deıin turǵan.
— Ákem tiri kezinde jıi baryp turatynbyz. Balasy Erbolatpen birge ordendermen oınaıtynbyz. Úıinen keterde maǵan 1 rýbl beretin. Sol aqshaǵa dúkennen qalam, dápter satyp alatynmyn. Qyzmetine baılanysty jıi issaparǵa shyǵatyn, Máskeýge barǵan saıyn bizge syılyq ákeletin. Ákem ómirden ótkennen keıin de oǵan ár apta saıyn baryp turdym. Ol maǵan óte jaqyn jan edi. Úıine kirgenimde mańdaıymnan súıip, qushaqtap: «Baqytjan, qalaısyń?» dep amandasatyn. Tamasha adam bolatyn. 37 jylda bitirgen isin kóp adam eki ómir súrse isteı almas edi, — deıdi Baqytjan Dospanov.
Aıtýynsha, Jeńis kúni ardagerler Hıýaz Dospanovanyń úıine jınalyp, soǵys jyldaryn eske alyp, maıdan ánderin shyrqaıtyn.
2004 jyly Hıýaz Dospanovaǵa elimizdiń eń joǵary marapaty — «Halyq qaharmany» ataǵy berilip, «Altyn juldyz» belgisi tabystaldy.
Hıýaz Dospanova 2008 jyly 20 mamyrda Almatyda ómirden ozdy.
Batyr ananyń jalǵyz uly Erbolattyń Baıan esimdi qyzy AQSh-ta turady, al uly Qanat Almatyda IT salasynda qyzmet etedi. Al jıeni Baqytjannyń egiz uldary jáne nemere-shóbereleri bar.
Eske salaıyq, 2020 jyly Atyraý halyqaralyq áýejaıyna Hıýaz Dospanovanyń esimi berildi.
Keıin Atyraý áýejaıynda Hıýaz Dospanovaǵa memorıaldy taqta ornatyldy.
Sol jyly Oralda Halyq qaharmany atyndaǵy kóshe ashyldy.
Air Astana áýe kompanııasyna tıesili Embraer 190 laınerine Hıýaz esimi berilgen.
2022 jyly qazaqtan shyqqan tuńǵysh ushqysh qyz Hıýaz Dospanovanyń týǵanyna 100 jyl toldy.
