Keshegi zulmat qurbandaryn esten shyǵarmaý úshin, búginginiń zııaraty men nıet‑peıili qajet - R. Aıtmatova
Jazýshynyń ózi de qazaq aýylymen irgeles, qonystas jerde týyp-ósse, ákesi Tórequl Turar Rysqulov tyń tikeleı tárbıesin kórgen shákirti boldy. Tórequl Aıtmatovty qoldaı júrip, Tashkentke oqýǵa aparyp túsirgen de T. Rusqulov bolatyn. Keıinnen qyrǵyzdyń kórnekti qoǵam qaıratkeri deńgeıine kóterilgen, Qyrǵyz Respýblıkasy OK ekinshi hatshysy qyzmetin atqarǵan Tórequl Aıtmatov 1938 jyly «halyq jaýy» retinde ustalyp, atyldy.
Jaqynda Astanada ótken «Tarıhtan taǵylym ‑ ótkenge taǵzym» atty halyqaralyq forýmǵa Tórequl Aıtmatovtyń qyzy, álemge tanymal jazýshy Shyńǵys Aıtmatovtyń ápkesi Rozetta Aıtmatova arnaıy shaqyrylǵan eken. Osy halyqaralyq joba barysynda sonaý aqtańdaq jyldar týraly, ult arystarynyń jappaı qýǵyn-súrginge ushyraǵan eń qasiretti kezeńi týraly R. Aıtmatova da áńgimelegen bolatyn. Biz de keıingi urpaqqa sabaq bolýy úshin aıtylǵan Rozetta Tórequlqyzynyń esteligine nazar aýdarýdy jón sanadyq.
«Bizdiń ákemiz 1937 jyly tutqynǵa alynyp, 1938 jyly qarasha aıynyń 5-i kúni sol kezdegi Frýnze qalasynyń túrmesinde otyrǵan 137 adammen birge atyldy, dep bastady sózin Rozetta Aıtmatova. Árıne, túrmedegi 137 tutqynnyń barlyǵy bir kúnde atylmaǵan, bizge jetken derekter boıynsha qyzyldyń jendetteri qarashanyń 5‑6-sy, ıaǵnı eki kún boıy qamaýdaǵylarǵa bir-birlep úkim shyǵaryp, artynsha dereý atyp otyrǵan. Al qarashanyń 7-inde qandyqol qaraqshylar eshteńe bolmaǵandaı toı‑toılap, 8-shi qarasha kúni 137 ólikti eshkimge bildirmesten kómýdi júzege asyrǵan eken. Sol kúni múrdelerdi júk kólikterine tıep, onyń ústin qalyń brezentpen qaptap, túrmeden alyp shyǵyp Bishkektiń mańyndaǵy Shońtash atalatyn jerge alyp keledi. Bul Shońtashta sonaý jyldardyń ózinde úlken kirpish zaýyty bolǵan edi. Osy zaýyttyń ishinde tereń ári uqypty etip qazylǵan kirpishti kúıdirý qoımalary da bar bolatyn. Al jańaǵy atylǵan 137 adamnyń barlyǵy elge tanymal qaıratkerler, tekti otbasynyń azamattary, ulttyń júgin kótere biletin «qaımaqtary» edi. Sondyqtan da, bulardyń ólikterin aıdalaǵa tastap nemese ashyq-shashyq kóme salýdyń qaýpi de zor bolatynyn olar da biletin. Jurtqa bildirmeý úshin 137 múrde jasyryn túrde Shońtashqa jetkizilip, barlyǵy birdeı kirpish zaýyttyń ishindegi úlken kúıdirý qoımasyna tastalady. Sosyn zaýyt qıratylyp, onyń ornynda tek úlken tóbeshik qana qalady. Al atylǵandardyń otbasyna túrmedegilerdiń bárine birdeı qatynas‑habar quqyǵynsyz on jylǵa sottaý týraly úkim shyǵarylǵany jóninde aqparat beriledi.
Biz ákemizdi uzaq jyldar boıy kútýmen óttik. Aldymen jazaǵa kesilgen on jyldyń tezirek ótýin tilesek, keıinnen shyndyqty bilý, ákeıdiń sol jyldary-aq atylyp ketkenin estý úshin taǵy on jyl kerek boldy. Sheshemiz bizdiń ákemizdiń aman oralatynyna úlken senimmen qaraıtyn, ony Sibirdiń bir túkpirinde kesilgen merzimin ótep júr dep esepteıtin, balalaryna‑bizge de osylaı aıtyp, únemi úmittendirip otyrýshy edi. Alaıda, sol qarǵys atqyr 1938 jyldyń kúzinde-aq ákeıdiń atylyp ketkeni týraly shyndyqty jıyrma jyl ótken soń ǵana bildik. Sol kezde qolymyzǵa áke ólimi týraly jazylǵan anyqtamany ustatty. Bul málimetterdiń ishinde ákemizdiń atylǵan orny, atý jazasyna kesilý sebebi týraly eshteńe de jazylmapty, al úkimniń oryndalǵan merzimi qate jazylǵan edi. Tek, osyndaı shekteýli ǵana málimetterge arqa súıegen sheshemiz óziniń jarynyń súıegi qaı túkpirde jatqanyn myna ómirinde esh bile almaı-aq ketti», deıdi R. Tórequlqyzy.
Onyń aıtýynsha, Tórequl Aıtmatovtyń, sol sekildi qyrǵyz ultynyń betke ustar 137 adamynyń súıekteri jatqan oryn týraly shyndyq tek 53 jyl ótken soń ǵana ashylǵan. Qyrǵyzdyń shalǵaıdaǵy bir aýylynyń qarty bundaı «azaly-alasapyrandy jerleý» týraly áńgimeni biletinin, sol kún men sol oryndy esinde máńgi saqtaǵanyn, osy ýaqytqa deıin bul týraly tiri janǵa tis jarmaǵanyn, tek 1991 jyly óziniń de «tórinen kóri jaqyndaǵan» shaǵynda ǵana jarııalaýǵa bel býǵanyn jetkizgen eken. Osylaısha, 1991 jylǵa deıingi bar ǵumyryn úreımen ótkizgen kýáger qarııanyń kórsetýimen Shońtash mańyndaǵy burynǵy kirpish zaýytynyń ornyna qazba jumystary jasalady.
Árıne, KGB-nyń jendetteri sol kezderi de bundaı qazý jumystaryna barynsha qarsylyq bildirip baqty. Aqyr aıaǵynda olardyń tarapynan: «jaraıdy, osy jerden súıekterdi taptyq delik, biraq onda kimniń jerlengenin qalaı anyqtamaqsyńdar», degen jeleýler de bulǵaqtaı bastaıdy.
«Biraq, bizdiń baǵymyzǵa oraı, qazý jumystary kezinde birqatar qundy, aıǵaq qujattary, onyń ishinde tórt adamnyń aıyptaý qorytyndysy tabyldy. Bul tórt qujattyń biri bizdiń ákemizge tıesili bolatyn. Aıyptaý qorytyndysy úsh betke jazylypty. Ondaǵy qorytyndy boıynsha, úkim oryndalardan bir táýlik buryn ákemiz sol kezdegi áıgili 58-statıamen aıyptalǵan, aıyptaý úkiminiń kóshirmesin de qolyna bergen eken. Bundaı qorytyndyny sonda atylǵandardyń bireýleri alǵan da, endi bireýleri kerek etpegen de bolýy múmkin. Áıteýir, naqty fakti - bul qorytyndy ákemizdiń qolyna tıgen, ol ony tórtke búktep gımnastórkesiniń tós qaltasyna salǵan, bálkim ertesinde sotta óz‑ózin qorǵamaq boldy ma eken dep te oılaımyz. Biraq, sot isi 20 mınótke ǵana sozylypty, sodan keıin ákeıdiń moınyna eń aýyr jazany bir-aq kesken. Úkim shyǵarylǵan soń, dereý túrme aýlasyna shyǵaryp, jany tez shyqsyn degen bolýlary kerek dál júreginen taqap turyp atypty. Al sol oq ákeıdiń gımnasterkasynyń tós qaltasyndaǵy aıyptaý úkimi jazylǵan tórt búktelgen qaǵazdy da tesip ótken. Tórt búktelgen qaǵazdyń ortasynda oqtyń izi salǵan tesik pen sonyń aınalasy ǵana az taramdalyp búlinipti. Basqa barlyq jeri taza. Súıekti alý barysynda tabylǵan bul qaǵazdaǵy jazýlar da anyq edi, tipti esh qıyndyqsyz oqýǵa bolatyn. Onyń ústine kirpish kúıdiretin qoımaǵa súıekterdi laqtyrǵanda bizdiń ákemizdiń, sol kezde joǵary laýazymda bolǵandardyń denesin birinshi laqtyrǵanǵa uqsaıdy, al qalǵandary biriniń ústine biri, tóbeshik bolyp úıile bergen. Álgi kúıdiretin orynnyń tabanyndaǵy temperatýra joǵary, onyń ústine aınalasy taza qalypta bolǵandyqtan birinshi laqtyrylǵandardyń zattary, onyń ishinde ákemizdiń tós qaltasyndaǵy sońǵy úkim qorytyndysy jazylǵan qaǵaz tesilgen kúıi, biraq sol qalpynda búlinbesten saqtalypty. Buǵan sol súıekti ashý kezindegi kýágerlerdiń bári tańǵalǵan bolatyn. Osy aıyptaý qorytyndysynyń nátıjesinde ǵana KGB-nyń sol kezdegi protokoldary tabylyp, sol arqyly álgi tóbeshikte atylǵandardyń barlyǵynyń aty‑jónderi anyqtaldy. Olar arýlap, qaıta jerlendi. Al bul oryn keıinnen «Atabeıit» dep ataldy. Bul biz úshin ǵana emes, búkil Qyrǵyz halqy úshin kıeli orynǵa aınalyp otyr», deıdi R. Aıtmatova.
2008 jyldyń maýsymynda seksenge qaraǵan jasynda Germanııa jerinde ómirden ótken adamzattyń Aıtmatovy atanǵan jazýshy Shyńǵys Tóreqululynyń denesi de Bishkekke ákelinip, Qyrǵyz Alataýynyń belýarynda jatqan «Atabeıit» zıratynyń irgesine jerlengen edi. Ózi qaıtys bolarynyń aldynda sol jerge jerleýdi jazýshy da amanattaǵan eken. Osylaısha, óz shyǵarmalary arqyly totalıtarlyq júıeniń kúıreýine úlken soqqy bergen zamanymyzdyń zańǵar jazýshysy Sh. Aıtmatov ta óz ákesiniń irgesinde, basqa da qyrǵyz ultynyń arystarymen, bir kezderi ultynyń bolashaǵy úshin qyzmet atqarǵan, sol úshin «halyq jaýy» atanǵandarmen qatar jatyr. (Qyrǵyz elinde oryn alǵan bıylǵy oqıǵalar barysynda qaza bolǵan 16 adam «ádilettilik, bostandyq pen Qyrǵyz halqynyń bolashaǵy úshin kóz jumdy» delinip Bishkek osy «Atabeıit» memorıaldy keshenine jerlengen).
«Stalındik zulmat tek bir ultqa ǵana emes, búkil adamzatqa baǵyttalǵan qyrǵyn bolatyn. Bundaı óziniń halqyn basqa bir alystan kelgen jaý emes, óz basshylary qoǵadaı japyra qyrý degen adamzat tarıhynda boldy ma eken? Stalınniń quıyrshyqtary úshin kez-kelgen ultta bas kóterer adam qalmaýy kerek boldy. Halyqtar tozdy, ashtan qyryldy. Biz de shalǵaı aýyldardyń birinde Keńes odaǵynyń túkpir‑túkpirinen deportatsııalanyp kelgendermen birge turǵanbyz. Sol náýbet jyldaryndaǵy bir oqıǵa esimde saqtalypty. Bizdiń úıge bir kúni sheshenniń balasy kelip, tereze aldynda turyp, tamaq suraıtyn edi. Sol kezde sheshem qolyna ilingen eki‑úsh túıir kartop pen bir tilim asqabaqty álgi balaǵa ustatyp «mamańa aparyp ber, sosyn qaınatyp jersińder», degen edi. Biraq, ashtan kózi qaraýytqan bala ony estigen de joq, álgi qolyna túskenderdi apyl-ǵupyl shıkileı jeı bastady. Sonda baryp sheshem : «joq bulaı bolmas», dep álgini úıge kirgizip, tamaqtandyrdy. Sol kúnnen bastap sheshem as pisirgende, bir bóligin mindetti túrde «Israılǵa» dep ádeıi jeke alyp qoıatyn. Náýbet jyldary bizdiń elde de kóp adam ashtan qyryldy, Israıldyń týystary, sol kóshpen qýǵyndalyp kelgen sheshenderdiń basym bóligi «ólikterin kórsetpesten» joǵalyp ketti. Biraq, sheshemiz solardyń arasynan eń quryǵanda osy Israıldy tiri alyp qalǵanyna qýanatyn. Men bundaı adamzat basynan ótken zulmattyń endi qaıtalanbaıtynyna senimmen qaraımyn», deıdi R. Aıtmatova.
Sózin aıaqtaı kele Rozetta Tórequlqyzy zulmat kezindegi oqıǵalardy eske alý - sondaı náýbetten sabaq alyp, olardy urpaq jadynan shyǵarmaýy úshin qajet ekendigin aıtyp ótti. Uzaq jyldar boıy ult zııalylarynyń júregin jaralap kelgen saıası qýǵyn‑súrgin qurbandarynyń azaly beınesi esh umytylmaýy qajettigin eske aldy.
«Men sol stalındik zulmat jyldary adamzattyń basyna tóngen qater, qolmen uıymdastyrylǵan terrorlyq áreketter týraly keıingi urpaq kóbirek bile tússe eken dep oılanamyn. Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaevpen bolǵan kezdesýde, Elbasy Qazaqstannyń keń baıtaq ólkesindegi túkpirlerde qýǵyn‑súrgin qurbandary atylǵan, kómilgen oryndar, ortaq zırattar, qurbandardyń molalary kóp bolǵanyn, olardyń anyqtalyp, súıekteriniń ımantarazylanyp, ıshara‑izeti retke keltirilgenin aıtty. Rasynda da, mundaı qurban bolǵandardyń top-tobymen kómilgen ortaq molalary burynǵy KSRO aýmaǵynda óte kóp. Qyrǵyz elinde bundaı belgili oryn bar, ony jurt biledi. Biraq, kóńilge qaıaý túsiretin bir ókinish bundaı azaly jerlerge eshqandaı qazý‑zertteý jumystary júrgizilmeı keledi. Al sondaı sharalar atqarý, qurbandardy aza tutyp, olardyń bastan ótken qasiretin eske alý bolashaq úshin qajet. Keshegi zulmat qurbandaryn esten shyǵarmaý úshin, búgingi urpaqtyń zııaraty men nıet‑peıili asa qajet», dedi R. Tórequlqyzy.
