Kerqulan qazaq dalasyna qalaı jersindiriledi
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqstanda Kerqulandy jersindirýge baǵyttalǵan jospary júzege asyryla bastady. Bastapqyda elimizge Kerqulanyń 8 darasynyń 3-eýi Arqalyq qalasyna jetkizilse, qalǵan janýarlar 6 maýsymda ákelinedi. Osy jańalyqqa oraı agenttik tilshisi «Qostanaı oblystyq orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi aýmaqtyq ınspektsııasy» RMK janýarlar dúnıesi jáne ańshylyq sharýashylyǵy mamandarymen jylqylardyń jaı-kúıi jaıynda áńgimelesken bolatyn.
Atalǵan bólimniń bas mamany Rústem Bıdebaevtyń aıtýynsha, ushaqpen jetkizilgen janýarlardyń jaǵdaıy jaqsy. Qazirgi ýaqytta olar jergilikti jerge jersindirilip jatyr.
Erteń Kerqulannyń taǵy 5 darasy jetkiziledi. Olardyń bárin bir mezette ákelý tehnıkalyq sebepterge baılanysty múmkin bolmady. Jalpy, Amangeldi men Jangeldın aýdandarynda osynaý joǵalyp bara jatqan janýardyń 40 darasyn jersindirý josparlanyp otyr. Búginde elimizdiń haıýanattar baǵynda, atap aıtqanda Almaty, Shymkent jáne Qaraǵandy haıýanattar baǵynda Kerqulannyń 7 darasy bar.
Tarıhı mekenine qaıtarý
Prjevalskıı jylqysyn 1879 jyly Jońǵarııadan – Mońǵolııa men Qytaıdyń shalǵaı aımaǵynan kórnekti saıahatshy Nıkolaı Mıhaılovıch Prjevalskıı taýyp, 1881 jyly Imperator zoologııalyq mýzeıi sútqorektiler bólimshesiniń kýratory, zoologııa ǵylymynyń magıstri Ivan Polıakov sıpattaǵan. Biraz ýaqyt ol qolǵa úıretilgen jylqynyń arǵy atasy sanaldy. Biraq genetıkalyq zertteýler jańsaq tujyrym ekenin kórsetti. Prjevalskıı jylqysynyń jasýshalarynda 66 hromosoma, al úı jylqylarynda 64 hromosoma bolady.
Kerqulan IUCN Qyzyl tiziminde jáne Quryp ketý qaýpi tóngen jabaıy faýna men flora túrlerimen halyqaralyq saýda týraly konventsııanyń (CITES) I qosymshasynda «Qaýip tóný» sanatyna engizilgen. Sońǵy tirshilik aımaǵy Mońǵolııa (jylqylar 1970 jylǵa deıin kezdesken) boldy. Qazirgi ýaqytta janýarlar haıýanattar baǵy men pıtomnıkterde, asyldandyrý ortalyqtarynda ósirilip, birneshe eldiń keı aımaqtarynda qaıta jersindirilgen. Erterekte jylqynyń bul túri Qazaqstannan Tıan-Shan men Mońǵolııa Altaıynyń etegine deıingi Azııa dalalarynyń aýmaǵyn mekendegen.
Prjevalskıı jylqysynyń joıylýyna 40-jyldardaǵy atý, qatal qys, jaıylymdyqtar men sýattardy aýyl sharýashylyǵynda paıdalaný áser etkeni aıtylyp júr. Degenmen, mamandar basty sebep retinde adamı faktordy ataıdy. Adamdar jylqynyń bul túrin daladan shóleıtti aımaqqa yǵystyryp jibergen. Sol sebepti Qazaqstanda jabaıy jylqylar qulandarǵa qaraǵanda tutas bir ǵasyr boıy birtindep joıyldy.
Kerqulandardy saqtap qalý maqsatynda janýarlar Eýropadaǵy haıýanattar baǵyna jetkizile bastady. Ustalǵan janýarlardyń jartysynan astamy jolda óldi. Sondyqtan kóp uzamaı haıýanattar baǵy qolǵa túskennen týǵan jylqylardyń qulyndaryn satyp ala bastady. Bul Mońǵolııaǵa agent jiberip, tasymaldaý aqysyn tóleýden áldeqaıda arzanǵa túsetin. Barlyǵy 1899 jyldan bastap 1903 jylǵa deıin Mońǵolııadan Eýropaǵa 52 asyl tuqymdy Prjevalskıı jylqysy jáne úı jylqysymen 2 býdany jetkizildi.
Nátıjesinde júzge jýyq qulyn týdy. Biraq jabaıy jylqylardyń kóbeıýi ótken ǵasyrdyń 30-jyldary sońyna qaraı azaıyp, qolda ustaǵan jylqynyń barlyǵy derlik joıylyp ketti. Qalalyq haıýanattar baǵynyń erkindikke úırengen jylqylarǵa jaqsy kútim kórsete almaýy, haıýanattar baǵynyń kommertsııalyq maqsattary men jylqylardyń genofondynyń ártúrliligin saqtaý maqsattarynyń sáıkes kelmeýi atalǵan janýarlardyń ólimine ákep soqtyrǵan.
Nelikten tańdaý Qostanaı oblysyna tústi
Kerqulandardy qazaq jerine jersindirý máselesi alǵash ret kóterilgen kezde eń ońtaıly jer retinde qazirgi «Altyn Emel» memlekettik ulttyq tabıǵı parkiniń aýmaǵy usynylǵan bolatyn. Sonaý 90-shy jyldary osynaý jabaıy janýarlardy jersindirý úshin atalǵan park aýmaǵyna Kerqulannyń alǵashqy eksperımentti úıirin jiberý kózdelgen edi. Al, jabaıy jylqylardy Ýkraınanyń Askanııa-Nova qoryǵyna jetkizý josparlanǵan. Ǵalymdar usynǵan ekinshi eń qolaıly jer – Mańyraq dala qoryǵy. Bul jerde Tarbaǵataı qoryqshasyn qurý máselesi de kún tártibine shyǵaryldy. Alaıda Halyqaralyq tabıǵatty qorǵaý odaǵynyń usynymdarynan keıin bastapqy eki jerdiń de jaramsyzdyǵy anyqtaldy.
Odaq usynymdary mynadaı: kúzettiń bolýy, brokonerlerdiń barýyna aýmaqtyń qolaısyzdyǵy, fızıkalyq-geografııalyq jaǵdaıdyń, jaıylym-sýattyń, qorǵanys jaǵdaıynyń saı bolýy, sonymen qatar sanıtarlyq-epıdemıologııalyq ahýaldyń turaqtylyǵy. Osy usynymdar negiziginde kelesi aýmaqtar aıqyndaldy: «Altyn dala» MTR (Qostanaı oblysy), «Altyn emes» MUTP (Almaty oblysy), Qarabas taýy (ShQO, Tarbaǵataı MUTP) jáne Soltústik Zaısan mańy (ShQO).
Bul rette alǵashqy eki aýmaq jabaıy jylqylardy jersindirýge óte qolaıly bolatyn. Osydan keıin Kerqulandardy jersindirý úshin «Altyn dala» rezervaty men Altybaı ańshy sharýashylyǵy arasyndaǵy Uly Jylanshyq ózeniniń boıy bastapqy núkte retinde tańdap alyndy. Uly Jylanshyq núktesi Qostanaı oblysynyń Jangeldi aýdanynda ornalasqan.
Jersindirý úshin qandaı jylqylar iriktep alynady
Jylqylardy irikteý barysynda mańyzdy sharttar eskerilgen. Eń aldymen densaýlyǵy myqty bolýy, tolyqtaı vantsınatsııalanýy jáne kúıli bolýy tıis.
Qytaılyq qazaq ǵalymy M. Qalıasqarulynyń «Qazaqtyń jylqy sharýashylyǵynyń shejiresi» degen kitabynda Kerqulanǵa mynadaı sıpattama bergen: «Turqy –2 metr, bıiktigi – 1,5-1,3 metr, moıny qysqa, ári jýan, jaly – tik, qysqa ári sırek, qaıratty keledi. Basy úlken, keńsirigi jalpaq. Tanaýyna, astyńǵy erni men ıegine soıaýsha túk ósedi. Qulaǵy qysqa, qalyń, ushynda jarty aı tárizdi oıyǵy bolady...».
Kerqulan – óte qaǵylez saq janýar. 10-20-dan toptanyp úıir qurady. Qys mezgilinde shaǵyn úıirler birigip qos quraıdy. Olar betege, aqshóp, terisken, ıtsıgek, sekseýil, ermen, jyńǵyl, tasbúrgen, seleý, dúzgen syndy shópterdi súısinip jeıdi.
Bolashaqqa jospar
Aldyn ala málimetterge qaraǵanda, qarjylandyrý molynan bolyp, jumystar tabysty júrgizilse jáne jut bolmasa, onda 2029 jylǵa qaraı Kerqulannyń elimizdegi sany 150-200 jylqyǵa deıin jetip qalýy yqtımal. Bul Kerqulandy qazaq jerine jersindirý baǵdaralmasyn odan ary sátti júzege asyrýǵa jáne shetelden jabaıy jylqyny tasymaldaýdy toqtatýǵa múmkindik beredi. Sonymen qatar baǵdarlama qunyn da birshama arzandatady.
Aıta keteıik, QR Ekologııa jáne tabıǵı resýrstar mınıstrliginiń Orman sharýashylyǵy jáne janýarlar dúnıesi komıteti Qazaqstandaǵy Prejevalskıı jylqysynyń tarıhı ataýy máselesi boıynsha konferentsııa ótkizdi. Oǵan Zoologııa ınstıtýty, Shoqan Ýálıhanov atyndaǵy Tarıh jáne etnologııa ınstıtýty, ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıteti, A.Baıtursynuly atyndaǵy Til bilimi ınstıtýty, Qazaqstandyq bıosanalýandyqty saqtaý qaýymdastyǵy qatysty. Jınalystyń qorytyndysy boıynsha «Prjevalskıı jylqysynyń» qazaq tilindegi ataýy «Kerqulan, kertaǵy» dep atalyp, tıisti qujattarǵa ózgeris engizý jóninde sheshim qabyldandy.
Aıta keteıik, Prjeval jylqysy qazaqsha Kerqulan, Kertaǵy dep atalady.
