Keńestik bıliktiń qoldan jasaǵan zulmaty umytylmaq emes
Ataýly kún Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti N.Nazarbaevtyń Jarlyǵymen 1997 jyldan bastap atap ótilip keledi. Bul data Qazaqstan úshin aıryqsha maǵynaǵa ıe. «Halyq jaýlaryn» anyqtaý boıynsha qatań saıasattyń saldarynan qýǵyn-súrginge ushyraǵandardyń ózderi ǵana emes, olardyń jaqyndary da zardap shekti. Qazaqstanda 103 myńnan astam adam qýǵyn-súrginge ushyrady, 25 myńnan astamy atý jazasyna kesildi. Olardyń arasynda qazaq zııalylary: ǵalymdar, mádenıet jáne saıasat salasynyń qaıratkerleri boldy.
Keńestik bılik jergilikti turǵyndardyń ulttyq erekshelikteri men múddelerin qorǵaýshylarǵa, ulttyq avtonomııa qurý ıdeıasyn qoldaýshylarǵa «tap jaýlary», «ultshyldar», «jat pikirdegiler», «áleýmettik qaýipti elementter» degen jala jabylyp, halyqtyń da olarǵa degen teris kózqarastaryn qalyptastyrýǵa jaǵdaı jasady. Halyqtyń qamyn jegen ult qaıratkerlerinen seskengen totalıtarlyq bılik ókilderi tyǵyryqtan shyǵar joldy izdedi. 1925 jyly qyrkúıekte Qazaqstanǵa basshylyq qyzmetke F.Goloşekınniń kelýi elde oryn alyp otyrǵan jaǵdaıdy odan beter ýshyqtyrdy. Ol Qazaqstandy keńestik ózgeristerden tys qalǵan dep sanap, onda «Kishi Qazan tóńkerisin júrgizý saıasatyn ustandy. Onyń júrgizgen saıasaty ult zııalylaryn jappaı qýǵyndaýǵa ulasty. Goloşekın ózine qarsy shyqqandardy qyzmetterinen alyp, respýblıkadan qýdy, olardyń kózin joıýdy qolǵa aldy.
Saıası qýǵyn-súrgin Qazaqstanda 1928 jyldyń ortasynan Alash qozǵalysy qatysqan qaıratkerlerdi tutqyndaýdan bastaldy. Olarǵa «býrjýazııashyl-ultshyl» degen aıyp taǵyldy. Olar ártúrli merzimge túrmege qamaldy, atý jazasyna kesildi, eriksiz jer aýdaryldy. Ult qaıratkerlerine negizinen KSRO-ny qulatý úshin jasyryn kontrrevolıýtsııalyq uıymdar qurdy degen zańsyz jala jabyldy. Sonymen qatar moldalar men dindarlardy «basqasha, bóten oılaıtyndar» dep aıyptady.
Tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty Quralaı Sarsembınanyń paıymynsha, Keńestik totalıtarlyq qoǵam ult múddesin aıaqqa basý, ult rýhyn álsiretý maqsatynda saıasat júrgizip, «keńes halqyn» qalyptastyrý isin qarqyndy qolǵa aldy. KSRO-da 1920-1930 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin sotsıalıstik qurylysty ornyqtyrýdaǵy sharýashylyq mehanızminiń ajyratylmas bóligine aınaldy. 1920 jyldan bastap VChK-GPÝ-NKVD halyq arasynan «keńesterge qarsy málimetterdi» júıeli túrde jınaǵan. Jak Rosıdiń aıtýynsha, 1920 jyldyń basynan bastap-aq «kontrrevolıýtsııalyq» nemese «antısovettik» is-áreketi úshin 6 aıdan joǵary merzimmen bas bostandyǵynan aıyrý jazasy belgilengen. «Al, 1930 jyly RKFSR Qylmystyq kodeksiniń 58-10 babymen 10 jylǵa sottalǵandar sany mıllıonǵa jetip, GÝLAG-taǵy tutqyndar 25 paıyzdy quraǵan. Osy bappen sottalǵandar túrmeler men eńbekpen túzetý lagerlerinde «agıtator» degen atty ıelengen», - dep jazady ol.
Jalpy, tarıhı derekterge qaraǵanda, 1921-1954 jyldary aralyǵynda KSRO-da «kontrrevolıýtsııalyq» nemese «antısovettik» degen jalamen 3 mıllıon 777 myń adam sottalsa, olardyń 642-si atý jazasyna kesilgen eken.
Aıta keterligi, dál osy kúni Qazaqstanda asharlyqta qaza tapqandardy da eske alý kúni retinde atalyp ótiledi. 1620 jyldyń sońynda jáne 1932-1933 jyldar aralyǵynda qasaqana uıymdastyrylǵan jasandy zaýaldan, ásirese Qazaq halqy qatty zardap shekti. Muny ótken jyly elordada «1932-1933 jyldardaǵy asharshylyq qurbandarynyń rýhyna taǵzym» monýmentaldy sáýletti kórkem kompozıtsııasynyń saltanatty ashylý rásiminde Elbasy Nursultan Nazarbaev basa aıtqan bolatyn. «Keńes Odaǵy aýmaǵyndaǵy 1932-1933 jyldary bolǵan asharshylyq adamzat tarıhyndaǵy eń qasiretti kezeńderdiń biri edi. Bıyl 32 jylǵy asharshylyqqa 80 jyl tolýyna baılanysty elordamyzda osyndaı eskertkish ornatý týraly men jyldyń basynda tapsyrma bergenmin. Sol kezderde Qazaqstanda ǵana emes Reseı, Ýkraına, Belarýs jerlerin qamtyǵan alapat asharshylyq 7 mln. adamnyń ómirin jalmady. Qazaq sondaǵy jasandy zaýaldan eń qatty zardap shekken halyqtyń biri edi», - degen edi Memleket basshysy.
QR Prezıdentiniń alǵa tartqan derekterge sáıkes, tek 1932-1933 jyldary eń kemi 1,5 mln. qazaq ashtyqtan ajal qushty. Degenmen bul derekterdi áli de tyńǵylyqty zertteý kerek. Óıtkeni, ol kezdegi esepterdi basshylar ózi paıdasyna oraı burmalap bergen. Al aman qalǵan qandastarymyzdyń taǵy da 200 myńy josyp, basqa memleketterge kóship ketti. Sol jyldary náýbetke sharpylmaǵan, ashtyq taýqymetin tartpaǵan qazaq qalǵan joq. Keıbir aýyldar túgelimen joq bolyp ketti. Munyń barlyǵy sol kezdegi keńestik bıliktiń totalıtarlyq saıasatynyń qoldan jasaǵan zulmaty edi. Asharshylyqtyń aldyndaǵy tirkelý, uıymdastyrý naýqandary talaı dáýirden beri qapysyz qalyptasqan kóshpeli qazaqtyń sharýashylyǵyn shaıqap, tirshilik qalybyn buzdy. Sonyń saldarynan qazaq halqy asharshylyqqa deıingi sanyna 1970 jyldary ǵana áreń qol jetkizdi.
