Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna 2 ret usynylǵandar arasynda 6 qazaq bolǵan
ATYRAÝ. KAZINFORM — Byltyr Prezıdent Ulttyq quryltaıdyń Atyraýda ótken úshinshi jıynynda «Qazaqstannyń qaharman maıdangerleri» jobasyna nazar aýdardy. Atyraýlyq áskerı tarıhshy, Jazýshylar odaǵynyń múshesi Jumabaı Dospanov bul jobanyń maqsaty men iske asyrý barysyn áńgimelep berdi.
— Jumabaı Orynǵalıuly, bul jobany iske asyrýdy qashan bastadyńyz?
— Burynǵy keńes dáýirinde kóp málimetke qolymyz jetpedi. Ásirese, Ekinshi dúnıejúzilik soǵysqa qatysqan, túrli marapatqa usynylǵanymen, erligi eskerýsiz qalǵan qazaq maıdangerleri týraly ashyq aıtylmady. Mundaı qaharmandarymyz az emes. Osy sebepke baılanysty 1994 jyly sol kezdegi «QazaqTúrikMunaı» birlesken kompanııasynyń bas dırektory Baqtyqoja Іzmuhambetov, Qazaqstan Jazýshylar Odaǵy Atyraý oblystyq fılıalynyń dırektory, Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri Qoıshyǵul Jylqyshıev úsheýmiz arnaıy jospar jasaqtadyq.
Maqsatymyz — surapyl soǵysta qan keshken qazaqstandyq maıdangerlerdiń erlik jolyn tereń zertteý. Sóıtip, Jeńistiń 80 jyldyǵyna deıin 80 tomdyq kitap shyǵarýdy oılastyrdyq. Osy kezge deıin árqaısysy 7 kitapty turatyn 56 tom jaryqqa shyǵardyq. Endi aldaǵy maýsym aıynda taǵy 24 tomdy jaryqqa shyǵarýdy josparlap otyrmyz.
— Qolǵa alǵan jobańyz aýqymdy eken. Qandaı derekterge nazar aýdardyńyz?
— Bul — uzaq zertteýdi qajet etetin joba. Sebebi, arhıvtegi derekterdi zertteý, júıeleý sekildi jumys biraz ýaqyt aldy. Máselen, 2015 jyly Jeńistiń 70 jyldyǵyna oraı «Ekinshi dúnıejúzilik soǵystaǵy qazaq ofıtserleri» dep atalatyn 10 tomdyq kitapty baspadan shyǵardyq. Sol kezde elimizde buryn dál osyndaı derekter qamtylǵan kitap shyqpaǵan edi. Bul kitaptarǵa 8400-den astam qazaq ofıtseri týraly málimetti qujatymen engizildi. Qazaq ofıtserleriniń keıbiri Qazaqstanda, tipti ózge respýblıkalarda dúnıege kelgenin anyqtadyq.
Olardyń arasynda 120 ofıtser batalon basqarǵan. Artıllerııa dıvızıonyna 20, avıatsııa eskadrılıasyna 2, partızan otrıadyna 7 qazaq ofıtseri basshylyq jasaǵan ǵoı. Podpolkovnık shenine saı komandırlerdiń sany — 149. Al, atalǵan áskerı qurylymdardaǵy aǵa ofıtser-maıor shenindegi qyzmetti atqarǵan da bar. Máselen, komıssar mindetin 55 ofıtser atqarypty. Munyń syrtynda 162 qazaq ofıtseriniń komandırdiń saıası orynbasary, 145-i sap jónindegi orynbasary, al, 79 qandas shtab bastyǵy bolǵany týraly derekti taptyq.
El táýelsizdiginiń 25 jyldyǵy qarsańynda 25 tomdy daıyndadyq. Oǵan 12 056 qazaq ofıtseri engizildi. Qandas ofıtserlerdiń 654-i ózge elde ómirge kelgen. Aldyńǵy tomdaǵy aǵa býyn laýazymyn atqarǵan 590 sardardyń sany endi 961-ge jetti. Onyń ishinde 185-i batalon, 39-y dıvızıon komandıri bolǵany naqtylandy.
Polk basshylyǵynda qyzmet atqarǵan qandastar týraly derekter te aıtýǵa turarlyq. Polk komandıri — 16, polk komıssary — 10, polk komandıriniń saıası orynbasary — 13, polk komandıriniń sap boıynsha orynbasary — 33, ózge orynbasarlar — 3, shtab bastyǵy — 20, avıapolk shtýrmany — 2, polk komıssarynyń orynbasary — 5, polk partııa bıýrosynyń sekretary — 66, polk qyzmetiniń bastyǵy — 143, polk komandıri men shtab bastyǵynyń kómekshileri — 73. Polktarda 384 qazaq aǵa ofıtser qyzmetin atqarǵan.
Brıgada basshylyǵynda aǵa ofıtser-maıordyń qyzmetin aıtpaǵanda, tek podpolkovnıktiń mindetin atqarǵan 32 qazaq ofıtseri de kezdesti. Máselen, partııa komıssııasynyń sekretary — 7, brıgada qyzmetiniń bastyǵy — 13, saıası bólim bastyǵynyń orynbasary — 6, shtab bólimshesiniń bastyǵy — 6.
Dıvızııa basshylyǵynda tek podpolkovnık sheni bar ofıtserlerge júkteletin laýazymdy atqarǵan 36 qandasymyz bar. Partııa komıssııasynyń sekretary — 7, dıvızııa qyzmetiniń bastyǵy — 14, saıası bólim bastyǵynyń orynbasary — 3, shtab bastyǵynyń orynbasary — 3, shtab bólimshesiniń bastyǵy — 9.
Korpýstaǵy podpolkovnık shenine laıyq laýazymda bolǵandar deregi mynadaı: saıası bólimniń aǵa nusqaýshysy — 5, áskerı trıbýnaldyń múshesi — 1, artıllerııa shtaby bastyǵynyń kómekshisi — 1, saıası bólimniń ınspektory — 2, saıası bólimniń úgitshisi — 1, shtab bólimi bastyǵynyń aǵa kómekshisi — 5, bólim bastyǵynyń kómekshisi — 6. Al «SMERSh» qarsy barlaýdyń polk, brıgada, dıvızııa, korpýs shtaby janyndaǵy jedel ókiletti laýazym 59 qazaqqa júktelgen.
— Soǵystaǵy erligi eskerilmegen qazaqtar jaıly derekter bar ma?
— Jeńistiń 75 jyldyǵy qarsańynda «Ne stavshıe Geroıamı Sovetskogo Soıýza» ataýymen 3 tomdyq kitap shyǵaryldy. Burynǵy 15 odaqtas respýblıkadan atalǵan ataqqa resmı usynylǵan, biraq berilmegen 8097 maıdanger baryn anyqtadyq. Osy oraıda aldyńǵy bestikke Reseı (5118), Ýkraına (1521), Qazaqstan (417), Belarýs (224), Ózbekstan (157) elderi kiredi. Reseıdegi 5 aımaqta Altaı ólkesi (227, bireýi — qazaq), Moskva oblysy (182), Orynbor oblysy (176, beseýi — qazaq), Tatarstan (176) men Saratov oblysy (176, úsheýi — qazaq) tur. Al 56 ulttyń birinshi ondyǵynda mynalar bar. Olar — orys (5304), ýkraın (1443), belorýs (214), tatar (179), qazaq (166), ózbek (102), armıan (85), grýzın (83), evreı (80) jáne ázerbaıjan (64).
Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna birneshe ret usynylsa da berilmegender arasyndaǵy qazaqtyń erjúrek uldary bar. Ózge ulttyń bir ókili 4, al, toǵyzy batyr ataǵyna 3 ret usynylypty. Soǵystaǵy erjúrektiligi úshin 207 maıdangerdi 2 ret usynǵan ǵoı. Dál osy topta 22 qazaqstandyq bolǵan. Onyń ishinde 6 qazaq bolǵanyn anyqtadyq.
Batyr ataǵyna usynylǵan 6 qazaq kimder edi? Olar — Zeıten Baıjanov, Qabysh Kóktaev (Pavlodar oblysy), Qudaıbergen Janserikov, Minaıqul Saǵyndyqov (Almaty oblysy), Saǵadat Nurmaǵambetov (Aqmola oblysy) pen Seıithan Temirbaev (Qostanaı oblysy). Al OOral qalasynyń týmasy Lıýbov Telejınskaıa da — batyr ataǵy berilmegen qazaqstandyq maıdangerdiń biri. Ol 301-shi atqyshtar dıvızııasynyń 1052-shi atqyshtar polkynda Saǵadat Nurmaǵambetovpen birge 2,5 jyl soǵysqan.
— Jeńistiń 80 jyldyǵy qarsańynda jaryq kórgen «Qarý men qalam» kitabyńyzǵa qansha qalamger endi?
— Prezıdent byltyr Jeńistiń 80 jyldyǵyn laıyqty atap ótý týraly tapsyrma berdi. Osyǵan oraı Mádenıet jáne aqparat mınıstri Aıda Balaevanyń jetekshiligimen «Qarý men qalam» atty maıdanger-qalamgerler haqyndaǵy kitapty shyǵarý úshin tek jeke qujat derekterin izdestirdim. Buryn maıdanda bolǵan 80-ge qalamgerdiń beregi belgili edi. Jaqynda jaryq kórgen 224 bettik tyń kitapqa 215 maıdanger-qalamgerdiń deregi endi.
— Soǵys jyldarynda qansha qazaqsha gazet shyqqan?
— Ekinshi dúnıejúzilik soǵys bastalǵan 1941 jyldyń 1 shildesinde Keńes Odaǵyndaǵy qazaqtardyń sany 3 mıllıon 220 myń bolǵan. Soǵysqa 18-60 jas aralyǵyndaǵy 575 myń qazaq alynǵan. Qyzyl Armııa quramyndaǵy 22 maıdannyń 15-iniń quramyndaǵy qazaqtar sany 30 myńnan asqan ǵoı. Soǵan baılanysty áskerı keńesterdegi maıdandyq gazetter janynan qazaq redaktsııalary ashyldy. Bylaısha aıtqanda, 15 maıdandyq gazet shyǵyp turǵan.
Máselen, 2-shi Qıyr Shyǵys maıdanynda jaryq kórgen «Dabyl» gazetiniń redaktory maıor J.Aımuratov bolsa, kapıtan R.Aıtjanov, uıymdastyrýshy-tilshi, aǵa leıtenant E.Qalıev, tilshi-uıymdastyrýshy, tilshi-uıymdastyrýshy aǵa leıtenant J.Tilekov jumys istegen. Brıansk maıdanynda «Jaýdy joıýǵa!» gazetinde aýdarmashy, aǵa leıtenant Á.Turymbetov, 1-Baltyq jaǵalaýy maıdandyq «Jaýǵa qarsy attan!» gazetiniń redaktorlary — maıor S. Mashaqov, maıor O.Nurseıitov, maıor J.Aımuratov, ádebı qyzmetkerler kapıtan A.Zakarın, aǵa leıtenant D.Ábilev, leıtenant Q.Kópishev, leıtenant S. Omarov, aýdarmashy kapıtan Á.Turymbetov, tilshi kapıtan E.Tasanbaev.
Al, «Qyzyl armııa» gazetin 1-shi Belorýs maıdanynda tilshi-uıymdastyrýshylar leıtenant T.Aqsholaqov, leıtenant Q.Ábdiqadyrov, kapıtan M.Dinishev shyǵaryp turǵan. «Qyzyl ásker aqıqaty» gazetinde kapıtan Ǵ.Ábishev ádebı qyzmetker, aǵa leıtenant H.Nurmuhamedov tilshi-uıymdastyrýshy daıyndap otyrǵan. «Maıdan pravdasy» Volhov maıdandyq gazetin shyǵarýǵa redaktor kapıtan N.Qýrabaev, 2-shi Belorýs maıdanynda gazet redaktory maıor A.Elshibekov, tilshi-uıymdastyrýshylar kapıtan J.Moldaǵalıev, kapıtan S. Esbatyrov, aýdarmashylar polıtrýk R.Aıtjanov, ákimshilik kapıtany S. Seıitov, leıtenant S. Máýlenov atsalysqan. «Otan namysy úshin» Voronej maıdandyq gazetiniń redaktory aǵa leıtenant S.Qulbabaev, redaktsııasynda aýdarmashy aǵa leıtenant K.Súgirbekov uıymdastyrǵan. 1-shi Ýkraın maıdandyq gazetine maıor S.Qulbabaev jetekshilik etse, aǵa leıtenant Sh. Káribaev tilshi-uıymdastyrýshy qyzmetin atqarǵan.
«Otan úshin!» Soltústik-Batys maıdandyq gazetiniń jaýapty redaktory kapıtan K.Ýsmanov, ákimshilik leıtenanty S. Seıitov qazaq redaktsııasynda aýdarmashy bolǵan. Keıin maıor K.Ýmanov 2-shi Belorýs maıdandyq gazetine jaýapty redaktory retinde qol qoıǵan. Al, «Otan úshin urysqa!» gazeti Karel maıdandyq gazeti bolǵan. Oǵan maıor N.Qýrabaev redaktor bolsa, tilshi-uıymdastyrýshylary kapıtan R.Aıtjanov, kapıtan T.Qorabaev, B.Jumaǵalıev, aýdarmashysy — aǵa leıtenant Á.Bektemisov.
«Otandy qorǵaýda» Lenıngrad maıdandyq gazetiniń jaýapty redaktory maıor K.Ýsmanov, leıtenant T.Áshimbaev aýdarmashy, redaktordyń orynbasary, aǵa leıtenant A.Syzdyqbekov tilshi-uıymdastyrýshy mindetin abyroımen atqardy. «Sovet jaýyngeri» gazeti Ońtústik-Batys maıdany, 3-shi Ýkraın maıdanynda shyǵyp, qazaq redaktsııasynyń redaktory maıor Y.Dúısenbaev, al, maıor Á.Sársenbaev ádebı qyzmetker, kapıtan N.Aıdarǵalıev tilshi-uıymdastyrýshy, leıtenant J.Seıitqazıev korrektor bolǵan. Ózbek redaktsııasynyń redaktory — maıor F.Kamalov.
«Stalın týy» gazeti Ońtústik maıdanynda, keıin 4-shi Ýkraın maıdanynda shyǵarylyp, gazet redaktory retinde maıor Á.Ipmaǵambetov, leıtenant Q.Ábdiqadyrov ádebı qyzmetker bolǵan. «Stalındik jaýynger» gazetinde aǵa leıtenant Á.Bektemisovke aýdarmashylyq mindet júktelipti. Zabaıkale maıdanynda «Sývorovskıı natısk» gazetin maıor S. Elagın maıdan ómiri bóliminiń meńgerýshisi, leıtenant Q.Kópishev tilshi-uıymdastyrýshy retinde daıyndaǵan. Al «Sývorovets» basylymy 2-shi Baltyq jaǵalaýy maıdanynda keń taralyp, onyń qazaq redaktsııasy boıynsha tilshi-uıymdastyrýshysy kapıtan Q.Súleımenov bolǵan.
— Maıdanda bolǵan qalamgerler qandaı marapatqa ıe bolǵan?
— Qazaqstannan soǵysqa barǵan qalamgerler az emes. Kópshiligi soǵystan keıin tanymal boldy. Olardyń arasynda Keńes Odaǵynyń Batyrlary Málik Ǵabdýllın, Ivan Voronın, keıin Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berilgen Baýyrjan Momyshuly bar. Bir tańdanarlyǵy, Ivan Voronın 1945 jyly eki ret — aqpan jáne naýryz aıynda Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynylǵan eken. Alǵashqyda oǵan Aleksandr Nevskıı ordenin beripti. Al mamyr aıynyń sońǵy kúninde ǵana batyr atandy.
Taǵy bir derekke toqtalsam, Vladımır Zıatkovty alǵashqyda 1944 jyly, keıin 1945 jyly Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵyna usynǵan ǵoı. Biraq, batyr ataǵy berilmegen. Onyń erligin «Jaýyngerlik Qyzyl Tý», «Lenın» ordenimen baǵalaýmen shektelgen. Al, Egemqul Tasanbaevqa 1957 jyly eńbektegi jetistigi úshin Sotsıalıstik Eńbek Eri ataǵy berildi. Batyr ataǵyna usynylǵanymen, erligi elenbegen qalamgerler arasynda Mıhaıl Vasılchenko, Anatolıı Gaıdın, Vasılıı ıÝrov pen Vasılıı ıAvrov bar. Olardy tek «Lenın», «Jaýyngerlik Qyzyl Tý», úshinshi dárejeli Sývorov ordenderimen marapattady.
Keńes dáýiri kezinde aqyn Juban Moldaǵalıev pen jazýshy Ábdijámil Nurpeıisovke KSRO Memlekettik syılyǵy berildi. Alaıda, áıgili «Kóshpendiler» trılologııasynyń avtory, jazýshy Іlııas Esenberlın Leındik syılyqqa usynylǵanymen, bul ataq berilgen joq.
Elimiz táýelsizdigin alǵan soń qazaq qalamgerleri arasynan Qasym Qaısenov Qazaqstannyń Halyq Qaharmany, Ábdijámil Nurpeıisov Qazaqstannyń Eńbek Eri atandy. Biraq, Keńes Odaǵynyń Batyry ataǵy berilmese de, surapyl soǵysta batyldyǵymen tanylǵan ár maıdangerdiń erligi eshqashan umytylmaýy qajet. Óıtkeni, olar — búgingi beıbit ómirdi syılaǵan qaharmandar.
Eske sala ketelik, budan buryn Partızan kúndeligi: Qasym Qaısenovtiń jaý tylyna joryqtary — ańyzǵa aınalǵan erligi jaıly jazlyǵan edi.