Ken oryndaryn qaıta ashý: sırek metaldarǵa nege suranys artty
Álemdik naryqta munaıdyń, baǵaly metall sanalatyn altynnyń, ýrannyń yqpaly erekshe ekeni belgili. Tipti, olardy tirshilik kózi retinde adamzat qundylyqtarynyń qataryna jatqyzýǵa bolatyndaı. Degenmen dúnıejúzinde qymbatqa baǵalanatyn qazbalar bunymen shektelmeıdi, kópshilik atyn bile bermeıtin júzdegen metall bar. Osy tusta Kazinform tilshisi Qazaqstanda sırek kezdesetin metaldardyń qansha qory baryn, álemde onyń róli nesimen mańyzdy ekenin zerdelep shyqty.
Keıingi aılarda álemdik saıasat arenalarynda sırek kezdesetin metaldar jaıly tym kóp aıtylyp ketti. Máselen, AQSh Ýkraınanyń ken oryndaryn ıgerýge múddeli, ortaq qor quryp, tabysyn bóliske salǵysy keledi. Degenmen Aq úıde ótken kezdesýde V.Zelenskıı men D.Tramp kelisimge kele almady. Aldaǵy ýaqytta da talqylaýlar uzaqqa sozylýy múmkin.
Tipti, Reseıde de sırek kezdesetin metaldardyń kóptigi tilge tıek bolýda. Al bul tusta Eýropa Odaǵy elderi Ýkraınamen burynnan sırek kezdesetin metaldar týraly kelisimderi baryn eske salyp qoıdy. Barlyq oqıǵany baǵamdaıtyn bolsaq, keleshekte dúnıejúzinde sırek kezdesetin metaldardyń quny joǵarylap, mańyzy arta beretinin túsine alamyz.
Degenmen qazir álemdegi sırek kezdesetin metaldar naryǵyndaǵy kóshbasshylar qatarynda Ýkraına da, Reseı de joǵyn baıqadyq. MetalResearch málimetinshe, 2024 jyldyń ekinshi jartysyndaǵy jaǵdaı boıynsha Qytaı, Malaızııa jáne AQSh alda tur.
Qazaqstanda da baǵaly qazbalardyń qory jeterlik. 2024 jylǵy jaǵdaı boıynsha, Ónerkásip jáne qurylys mınıstrliginiń geologııa komıteti elde 6 túrli metaldyń bazasy kóp ekenin jarııalaǵan, olar – volfram (2,4 mln tonna), molıbden (1,1 mln tonna), lıtıı (75,6 myń tonna), tantal (4,6 myń tonna), nıobıı (28,1 myń tonna) jáne berıllıı (68,8 myń tonna).
Alaıda bul sandar respýblıka aýmaǵyndaǵy sırek metaldar qorynyń shegin bildirmeıdi. Áli de zerttelip jatqan, ashylyp jatqan ken oryndary óte kóp. Mysaly, byltyr mamyrda geologııa komıteti eń negizgi 15 qor Túrkistan (8), Mańǵystaý (5), Qostanaı (2) oblysynda ekenin jarııalaǵan.
Al kóp uzamaı 2024 jyldyń qazanynda Ónerkásip jáne qurylys mınıstrligi sırek metall, sonyń ishinde volfram, molıbden jáne lıtıı qory bar 100-den astam ken orny anyqtalǵanyn habarlady. Aldaǵy ýaqytta lıtıı men basqa da sırek metaldarǵa suranys eki ese artady dep boljanýda. ıAǵnı, baǵasy da ósedi. Ásirese, kobalt metaly 70%-ǵa qymbattaýy múmkin.
Baǵa degennen shyǵady, sırek kezdesetin metaldardyń bárin altynnan qymbat dep oılaýǵa bolmaıdy. Tym baǵalylary sanaýly, máselen, ashyq derekkózderde Osmıı-187 metalynyń 1 gramy 10 myńnan 200 myń dollarǵa deıin, al kalıfornıı-282-niń 1 gramy 27 mln dollarǵa saýdalanatyny jazylǵan.
Ónerkásip mınıstrligi 2026 jylǵa deıin 2 mln sharshy shaqyrymnan astam aýmaqqa barlaý júrgizbek. Ázirge Qazaqstan álemdik ekonomıka úshin eń mańyzdy 34 metaldyń 19-yn óndirip jatyr eken.
2024 jyldyń jeltoqsanynda atalǵan vedomstvo taǵy 12 ýchaskede memlekettik geologııalyq izdeý jumystary júrgizilip jatqanyn, sonyń ishinde Kúırektikól ýchaskesiniń qorynda lantanıdterdi qosa alǵanda 800 myń tonnadaı sırek kezdesetin metaldar baryn jarııa etti. Osylaısha, jalpy elimizdiń mıneraldyq-shıkizat bazasynda 987 qatty paıdaly qazbalardyń ken orny esepke alyndy. Aldaǵy ýaqytta ken oryndary men anyqtalatyn sırek metall qory kóbeıe bereri daýsyz.
Ken oryndaryna sheteldikterdi aralastyrǵan durys pa?
Ekonomıkada qoldaný baǵyttary boıynsha metaldar qara, tústi jáne baǵaly bolyp úshke bólinedi. Tehnıka ǵylymdarynyń doktory, akademık Marat Bitimbaevtyń aıtýynsha, «sırek metaldar» termıni tek HH ǵasyrdyń 20-jyldarynan bastap qoldanylǵan.
– Jalpy, baǵaly metaldardy sırek metaldar jáne sırek jer metaldary dep ekige bólip qarastyrady. Shetelde sırek metaldardy «az taralǵan metaldar» (Less Common Metals) dep te ataıdy. Sebebi olardyń deni sırek kezdesedi ári kóbinese jer qyrtysynda shashyrańqy, orta eseppen 16 shaqyrym tereńdikte ornalasady. Sondyqtan ony shıkizattan bólip alý, taza kúıinde alýdyń tehnologııalyq qıyndyqtary bar, – deıdi ǵalym.
Taý-ken salasy mamanynyń túsindirýinshe, sırek metaldardyń tehnıkalyq klastarǵa jiktelýi fızıkalyq-hımııalyq qasıetteriniń jaqyndyǵyna, óndiris tehnologııasynyń uqsastyǵyna oraı jasalady. Máselen, jeńil sırek metaldar tobyna lıtıı, tsırkonıı, gafnıı, vanadıı, nıobıı, tantal, molıbden, volfram jatsa, shashyrańqy topqa – gallıı, ındıı, tallıı, germanıı, selen, tellýr, renıı kiredi. Al sırek jer metaldary tobyna jatatyndar – skandıı, ıttrıı, lantan, karıı, neodım, prometıı, eýropıı, gadolınıı, terbıı, dısprozıı, golmıı, erbıı, týlıı, ıtterbıı, lıýtetsıı dep bólinse, radıoaktıvti topqa – fraktsıı, radıı, aktınıı, torıı, protaktınıı, ýran, plýtonıı jáne zerthanalarda adam jasandy túrde jasaǵan basqa transýran elementteri, polonıı jáne tehnetsıı degen túrleri jatady.
Ǵalym eldegi sırek metaldar qoryna baılanysty statıstıkany naqty kórsetkishke balamaıdy. Sebebi ken oryndaryndaǵy úıindilerde metaldar quramy men ózge paıdaly qazbalardan ilespe jolmen alynatyn sırek metaldar kóleminiń esebi tolyq túgendelmegen. Geologter lıtıı men ózge de sırek elementterdiń edáýir qorlary Ortalyq jáne Ońtústik Qazaqstannyń baıytý fabrıkalary men ken oryndarynyń jáne Shyǵys Qazaqstannyń sırek kezdesetin metall ken oryndarynyń úıindileri (otval) men «úıindi qumdarynda» shoǵyrlanǵanyn aıtyp otyr. ıAǵnı, metaldy alý protsesi tereńdep júrgizilmeı jatyr.
– Birinshiden, baǵaly metaldardy barlaý úshin elimizde áli de perspektıvasy joǵary aýmaqtar bar. Barlaý prıntsıpine oraı, ol jerlerge jappaı sheteldik kompanııalardy tartýdyń qajeti joq, ondaı jaǵdaıda kóp nárseni joǵaltýymyz múmkin. Ekinshiden, sheteldik geologter keletin ken ornynan jańa ken kózderi tabylsa, ol kompanııalar menshik quqyǵyn ıelenetin bolady. Al biz bolashaq dıvıdendterden aıyrylamyz.
Úshinshiden, Qazaqstan geologteriniń qorynda baǵaly metaldy arzanyraq jolmen ári tezirek alýǵa kómektesetin kóptegen qyzyqty aqparat bar. Muny barlap, zerdeleý sheteldikterdiń kóp ýaqytyn alady jáne olardyń jumysy memleketke áldeqaıda qymbatqa túsýi múmkin. Tórtinshiden, eger alǵashqy izdestirý men barlaýdy qazaqstandyqtar júrgizetin bolsa, eski kadrlardy da, joǵary oqý oryndarynyń túlekterin de jumysqa ornalastyrýǵa bolady, – deıdi Marat Bitimbaev.
Ǵalym aıtyp otyrǵandaı, sırek metaldar qoryn barlaýǵa sheteldik kompanııalar az tartylyp otyrǵan joq. Mysaly, 2024 jyldyń jeltoqsanynda ǵana Ónerkásip mınıstrligi geologııalyq barlaýǵa iri halyqaralyq kompanııalar tartylǵanyn, sheteldik 10 kompanııanyń ınvestıtsııasynyń jalpy kólemi 41 mlrd teńgeni quraǵanyn málimdegen.
Byltyr qarashada Parıjde Qazaqstan men Frantsııa arasyndaǵy 2024-2026 jyldarǵa arnalǵan syndarly resýrstar men materıaldar salasyndaǵy strategııalyq áriptestiktiń Jol kartasyna qol qoıyldy. Bıyl Frantsııanyń QR-daǵy elshisi Sılvan Gıogeniń aıtýynsha, frantsýz kompanııalary Qazaqstannyń geologııalyq naryǵyna shyqpaq.
Sondaı-aq HMS Bergbau AG nemis kompanııasy qazaqstandyq Qazaq Lithium-men birlesip ShQO-da lıtıı ken oryndaryn ıgerý boıynsha birlesken jobany iske asyrýda. Buǵan deıin Koreıanyń KIGAM geologııalyq zertteýler jáne mıneraldyq resýrstar ınstıtýty ShQO-daǵy «Bakennoe» lıtıı ken ornynda barlaý jumystaryn júrgizgen. Eki el arasynda metaldar boıynsha yntymaqtastyq memorandýmy bar.
Barlaý protsesinen geologtar shektelip otyr
Geologııa jáne mıneralogııa ǵylymynyń kandıdaty Aqylbek Júnisovtiń aıtýynsha, jer qyrtysynda klarki 0,03 paıyzdan tómen taǵy 50 element bar, olardyń qataryna biz biletin qorǵasyn, myrysh, mys, qalaıy da qosylǵan. Tek adamzat bul metaldarmen erteden tanys, al sırek metaldar degen ataý alǵan lıtıı sııaqty elementter ótken ǵasyrda ǵana anyqtalǵan soń baǵaly sanalyp otyr.
– Qazirgi ónerkásip jańa tehnologııalar shyǵarýdy qajet etip otyr. Kompıýter, smartfon jasaýǵa keıin tabylǵan sırek metaldar, asa berik qorytpalar qajet. Osy faktor sırek metaldar kenin izdeýge, óndirýge, baǵasyn joǵarylatýǵa sebep bolyp otyr. Al bul metaldar Qazaqstan aýmaǵynda burynnan bar, mysaly, Shyǵys Qazaqstandaǵy «ıÝbıleınoe», «Bakennoe», Ortalyqtaǵy Qaraoba, Aqshataý, Batystaǵy Yrǵyz, Ońtústiktegi Qaraǵaıly, Aqtas ken oryndary sırek metaldardy qajetti mólsherde bere alady, – deıdi ol.
Professordyń sózinshe, Qazaqstan bıligi bul kenderdi qaıtadan barlaı bastady. Degenmen Júnisov geolog retinde kóńili tolmaıtyn tustar baryn jasyrmady. Barlaý jumystary bir ortalyqtan basqarylmaıdy.
– Buryn altynǵa baı ken ornyn barlaý kerek bolsa, arnaýly ekspedıtsııa shyǵatyn. Qazir qalaı? Lıtııge baı ken ornyn barlaý kerek bolsa, bul óndiriske qatysy joq kez kelgen kompanııa kelip, jumysyn bastaıdy, tek qarjysy bolsa jetti. Negizi bul - geologııa ǵylymynyń isi. Qazir kompanııalar geologtardy úshinshi nemese tórtinshi orynǵa qoıyp, kómekshi-jumysshy retinde paıdalanady. ıAǵnı, naǵyz ǵylymnyń qolynda qarjy joq, aqshasy barlar basqara beredi, – dep qosty Aqylbek Júnisov.
Qoryta aıtqanda, álemde sırek metaldarǵa suranys artty, suranys bolǵan jerde baǵasy kóteriletini túsinikti. Áıtse de biz pikirlesken eki sarapshy da sırek metaldardyń ken ornyn barlaýǵa jappaı ınvestıtsııa tartyp, sheteldikterdiń qatysýymen óndirýdi quptamaıdy. Memleket paıdasyn kórý úshin ózi óndirip, shıkizat kúıinde emes, daıyn qorytpa retinde saýdalaýdy durys nusqa kóredi.