Keń dalanyń kemeńgeri
* * *
ІZDENІMPAZDYQ PEN YJDAǴAT
shoqantanýdaǵy shoqtyǵy bıik eńbekti dúnıege keltirdi
N.Veselovskııdiń óte dál aıqyndap aıtqanyndaı, ǵylym kóginen quıryqty juldyzdaı aǵyp óte shyqqan Shoqan Ýálıhanovtyń jasyn taǵdyry, jarqyn ǵumyry óz zamandastaryn, ásirese, óziniń zııaly orys dostaryn qalaı qaıran qaldyra qyzyqtyrsa, keıingi zamandardyń da nesheme tolqyn urpaǵyn naq sondaı taǵylymdy hám tylsym nurly tartymdylyqpen baýraýdan jazbaı keledi der edik. Dál osy oraıda ótken ǵasyrdyń jetpisinshi jyldarynyń bel ortasy eske túsedi. 1975 jylǵy jaz aılarynda ǵoı deımin, sol kezdegi "Lenınshil jas" gazetiniń betterinde jýrnalıst Jarylqap Beısenbaevtyń toptama túrinde jarııalanǵan "Shoqan sapary izimen" atty máıekti maqalalar shoǵyry birinen soń biri shyǵa bastady. Sonda Shoqan esimin ózimizge bir taban bolsa da jaqyn sanap, aıryqsha qadir tutatyn kókshetaýlyq jas jýrnalıster sol jazbalardy keremet qyzyǵýshylyqpen qabyldap, japa-tarmaǵaı jarysa oqyǵanbyz. Solardyń jazylý úlgisindegi áldebir jańashyldyq, qazaqtyń tuńǵysh ǵalymy júrip ótken qııapatty joldardy júz nesheme jyldan keıin jolqapshyǵyn arqalaı shıyrlaǵan qushtar izdenimpazdyq kóńilimizdi tolqytqandaı, qalamgerdiń shalymdy sheberligine qyzyǵa qarap qalǵandaı bolǵanbyz. Bir ǵajaby, mundaǵy dáldik-derekterdiń qolmen qoıǵandaı nanymdy beriletindigi sonsha, bir sát aıaýly Shoqannyń asyl beınesin dál qasynan kórgendeı, ǵasyrlardy kókteı ótip til qatysqandaı áserge bólenetinbiz. Ystyqkól saparynyń izin qaıtalaǵan osynaý maqalalar sodan eki jyl ótkende "Shoqan izimen" atty kitapqa aınalýyn qýana súıinshilegenbiz.
Sodan beri arada biraz ýaqyt ótti. Táýelsizdik zamanynyń da talaı jyly paraqtalyp ketti. Jańa zamanda Shoqan jaıynda da jańa sózdiń dilgirligi arakidik baıqalyp qalǵanda baıaǵy kóztanys avtorymyzdy ózimsingen qalyppen óz taqyrybyna qaıta oralmady-aý dep ókinish etip te júrdik. Sóıtsek, ol qarap júrmepti. Minekı, Sh.Ýálıhanovtyń 175 jyldyq mereıtoıy qarsańynda qolymyzǵa Jarylqap Beısenbaıulynyń "Shoqan" atty jańa derekti ǵumyrnamalyq hıkaıaty tıdi. Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń áleýmettik mańyzdy ádebıet tizimine engizile otyryp, "Ǵıbratty ǵumyr" serııasy boıynsha "Qazaqstan" baspasynan 39 baspa tabaq kólemindegi osynaý kitaptyń shyǵýy zerdeli qaýymdy taǵy da eleń etkizgen aıtýly jańalyq boldy. Osy rette bir jarym ǵasyr buryn uly ǵalym arman etken, azattyqqa jetken jańa zamannyń Shoqan haqyndaǵy jańa sózin Jarylqap Beısenbaıuly aıtqan eken degen paıym-pikirge toqtaǵanymyz da ras.
Janryn "derekti hıkaıat" degennen góri "ǵumyrnamalyq roman-esse" dep anyqtasa, shyǵarmanyń kólemi de, mazmun-kórkemdigi de bul juǵymdy júkti ábden kótergendeı eken. Qalaı bolǵanda da, áý bastan kilti tabylǵan kitap alǵashqy betterinen-aq salǵan jerden úıirip áketedi. Týyndynyń kompozıtsııalyq turǵydan ádemi músindelip, arqaýy áste bosamaı, birden-birge shıryqqan shuraıly baıandaý jelisi óz áserin aqyryna deıin báseńdetpeıdi. Babalar rýhymen tynystap, "aıbaltasyn altynmenen býlatqan" alǵashqy buramdardaǵy álqıssasy hám odan keıingi bólimder Shoqannyń ulyq babasy Abylaıhan, atasy Ýálı, ájesi Aıǵanym, Abylaıdan taraǵan Kenesary han, ákesi Shyńǵystyń týǵan aǵasy Abaıdilda (Ǵubaıdolla) Ýálıuly sııaqty som tulǵalar taǵdyryn bir-birimen qısynyn keltire, qııýlastyra sabaqtastyryp, qazaqty san taraptan qýsyrǵan sol zobalań zamandar jaǵdaıatynan jan-jaqty habardar etedi. Shoqan dúnıege kelgen ortanyń arǵy-bergisin tilge tıek ete otyryp, uly ǵalym ómirine qatysty birqatar dáıekti jańalyqtardy ortaǵa tartady. Onyń súbelileriniń biri dep - avtordyń ana jyldary Shoqannyń týǵan jerin Kúntımes ordasy dep pysyqtaǵan boljamynyń, keıingi kezde "Mádenı mura" baǵdarlamasymen jaryq kórgen muraǵat derekteri arqyly odan ári aıǵaqtalǵanyn aıtar edik. Olarda Amanqaraǵaı (keıinnen Qusmuryn) okrýginiń aǵa sultany Shyńǵys Ýálıhanovqa qatysty 1842 jáne 1851 jyldary toltyrylǵan qujattarda onyń qystaýy Kúntımes dep taıǵa tańba basqandaı jazylyp qalypty.
Shoqannyń ájesi Aıǵanym, Ombydaǵy áskerı mektep tálimin kórgen ákesi Shyńǵys, qobyzshy aǵasy Qanǵojadan alǵan tárbıesi, aǵa sultan ordasyna at basyn tirep jatar el aǵalarynan, áıgili aqyndar men jyraýlardan, ánshiler men kúıshilerden, jeztańdaı sheshenderden qabyldaǵan ǵıbrat-ónegesi týraly da kóptegen maǵlumattarǵa qanyq bolamyz. Shyqqan tegi qazaqtyń Táýkeden keıingi aǵa hany bolǵan Qaıyptan taraıtyn - Orynbor qazaqtary Shyǵys bóliginiń bilimdi ákim-sultany Ahmet Jantórınniń dýandary qońsy qonǵan Shyńǵyspen aralas-quralastyǵy, tipti onyń kishkentaı qyzy Ǵazızany Shoqanǵa atastyryp, besik quda bolyp batalasqandary, áıgili Zilǵara, Jazy bıler, Sartaı, Tortaı tóreler, Shyńǵystan keıin Qusmurynǵa aǵa sultan bolǵan Eseneı Estemesuly, týǵan naǵashysy, Baıanaýyldyń aǵa sultany Musa Shormanuly, olardan basqa da sol dáýirdiń kóptegen belgili tulǵalarynyń ómirlerine qatysty tarıhı derekter qyzyqtyra tartady.
Shoqan kadet korpýsyn támamdaǵan soń general-gýbernator Gasforttyń erekshe tapsyrmalar jónindegi adıýtanty bolyp júrgen kezderinde de qazaqtyń sol zamandaǵy talaı el uıytqylarymen júzdesti. Aqmola dýanynyń aǵa sultany Ybyraı Jaıyqbaıulymen, Begaly tóre Qońyrquljaulymen, áıgili kúıshi Táttimbetpen, óziniń qurdasy, jas ánshi-kompozıtor Musa Baıjanulymen, Jetisýda babasy Abylaıdyń Ádil degen balasynan taraıtyn alban men dýlatty bılep otyrǵan Tezek, Hakim, Mamytbek, Áli tórelermen, Dıqanbaı, Baızaq bı, Suranshy, Sypataı, Baıseıit sııaqty batyrlarmen kezdesip, taǵdyrlary toqaılasty. Osynyń bárine avtor óziniń baıypty oı topshylaýlaryn qosyp, Shoqan ǵumyrnamasynyń qalyń qatparlaryna qunarly qalamyn batyra-batyra siltegen.
Otyz bes jylǵa taıaý zertteýshilik eńbektiń jemisi bolǵan bitimdi shyǵarmadaǵy bizdiń nazarymyzdy aýdarǵan bir tusy sol, Shoqan Qoqan handyǵyna qatysty maǵlumattarǵa den qoıady. Sóıtse, Qazaq dalasynan keıin Reseı shabýylynyń ótine ilikken Qoqan handyǵy alash jurty úshin sonshama bóten jurt emes eken. Kóshpeli túrkilerdiń myń taıpasynyń kósemi Shaqruq bı 1710 jyly qurǵan Qoqan handyǵynyń taǵynda sol Shaqruq áýletinen taraǵandar otyrǵanymen, negizgi bılik bul óńirge aqtaban-shubyryndy súrgini kezinde qazaq dalasynan kelgen qulan qypshaqtardyń kósemi Musylmanquldyń tóńiregine uıysqan qypshaqtardyń qolynda kórinedi. Sol sebepti de olardy orystyń qolastyna qaraǵan qazaq jurty qypshaqtar dep ataıdy. Qoqanǵa qaraıtyn Tashkent-Deshti Qypshaq dep atalatyn ýálaıattyń áskeri negizinen qazaqtyń shanyshqyly, qańly jáne basqa da qurama rýlarynan turady. Qazaqtardy Qoqan handyǵynyń ezgisinen azat etemiz dep jalǵan qamqorsynǵan orys otarshyldyǵynyń qıturqy pıǵylynyń ar jaǵynda jatqan shyndyqty bajaılaǵan kezde "Kim-kimdi azat etpek" degen oıdyń Shoqan basyna da kelmeýi múmkin emes.
Reseıdiń ortaazııalyq handyqtardy jaýlap alýdy tezdetýge umtylýynyń bir sebebi - Ulybrıtanııanyń Úndistandy tolyq jaýlap alǵannan keıin Aýǵan jeri arqyly Buhar, Qoqan, Hıýa handyqtaryna, Shyǵys Túrkistanǵa da kóz tige bastaǵan áreketine baılanysty edi. Jańa jerlerdi otarlaýǵa qunyǵa kirisken Reseı ózine tıesili dep esepteıtin quıqaly úlesinen aıyrylǵysy kelmeı, kúngeıdegi túrki halyqtarynyń ıelikterin basyp alýǵa baǵyttalǵan qandy joryqtaryn bastap ketti... Shoqan taǵdyrynyń eń bir toryǵýly kezeńine toqaılasqan, qanisher polkovnık Chernıaevpen kelispeýshiligin asqyndyra túsken osynaý bir tarıhı jaıdy J.Beısenbaıulynyń táptishteı sýrettep, zerdeleı baıandaýy qolymyzdaǵy kitap taǵylymyn arttyra túsken.
Shoqannyń ǵıbratty ómir taraýlarynan birden-bir tolyq derlik maǵlumat beretin osynaý soqtaly-sonarly kitapty oqı otyryp, bir sát eriksiz avtordyń keıip-kelbetine qyzyǵa zer salǵandaısyz. J.Beısenbaıulynyń kıeli taqyrypty zertteý men ıgerýdegi izdenimpazdyǵy men yjdahattylyǵy tańdandyrady. Shoqan babasynyń ómir saparynyń negizgi baǵyt-baǵdarlaryn qýalaı qamtyp júrip ótken jýrnalıst-qalamgerdi biz birde uly ǵalym "Sulý Baıannyń arýaǵyn qııa almaı" tolqıtyn Qozy Kórpesh - Baıan sulý mazarynyń qasynan kórsek, birese Shoqan aıaldaǵan, búginde qum basqan Lepsi beketiniń mańynda ushyratamyz. Keleside saıahatshy-ǵalymnyń óz qolymen salǵan "Otrıadtyń Merki ózeninde túneýi" atty sýretinde beınelengen jerdiń tap ústinen túsken qýanyshyn bólisemiz. Endi birde Shoqan izin qaıtalaı júrip ótken jolqapshyqty jalǵyz jaıaý Jarylqap qyrǵyz-qazaq qoıshylarynyń qostarynda áńgime-dúken qura júrip, qıyn Saty asýynan túndelete órlep, Ystyqkól jaǵynan Alataý asqanynyń kýási bolamyz. Qyzyq bolǵanda, "Santash" keńsharynda jazýshyǵa Shoqan jaıynan málimet bergen qyrǵyzdyń aty Qazaq, Saty asýynyń qyrǵyz jaǵyndaǵy qazaq shopanynyń esimi Qyrǵyzbaı bolyp shyǵady. Avtordy Shoqannyń kindik qany tamǵan Qostanaı tarabyndaǵy Kúntımesten, Іle boıyndaǵy Tańbalytastyń qasynan, Ombynyń kadet korpýsynan, Ertistiń jaǵasynan, Shoqan bir jarym jyldaı turyp, juldyzdy shaǵyn ótkergen Neva jaǵalaýyndaǵy qaladan jolyqtyramyz. Taǵy bir sát Shoqandy tynymsyz tebirenisti kúıde Jóýki asýy arqyly atyshýly Qashǵar saparyna attandyryp salǵandaı bolyp qyrǵyzdyń Jóýki shatqalynyń aýzynda oı qushaǵynda turǵan avtor jankeshtiligine tańdana qarap qalǵandaımyz. Áleýmet artyq aıttyǵa sanamas, osynyń ózinen qııapat taǵdyrly tarıhı tulǵaǵa degen úlken mahabbatty, uly júrekpen úndestik ańǵarylǵandaı.
Keń aýqymdy shyǵarmada J.Beısenbaıuly meılinshe alýan qyrynan tanylǵan. Jýrnalıstik sergek baıqampazdyq, sýretteýdegi jazýshylyq túısiktiń kórkem kesteleri, árbir jaıdy zertteýshilik zerdemen jerine jetkize jan-jaqty táptishteýi, Shoqanǵa tikeleı jáne janama qatysty jaǵdaıattardyń, belgili-belgisiz adamdardyń bárin murnynan tizip maǵlumat beretin izerli derekshildigi, uly ǵalymnyń ómiri men onyń zamanyna qatysty buryn beımálim bolyp kelgen kóptegen jáıtterge jańasha barlaý jasap, ǵylymı turǵydan tııanaqty baıyptaýlarǵa barýy, solarǵa tarıhshy kózimen jiti úńilýi - osynyń bári kitaptyń baǵalylyǵyn baǵamdatady.
Jaýapty taqyrypty tereńdeı zerttegen qalamgerdiń jazýshylyq bıik mádenıeti de kózge shalynbaı qalmaıdy. Osy oraıda ol qazaqtyń Abylaı hannan bergi bir ǵasyrǵa jýyq tarıhyn óz paıymyna saı, úlken órede elestetip ótedi. Shoqan ómirinen sańylaý, aqtańdaq qaldyrmaǵandaı syńaıly. J.Beısenbaıuly keltirgen: áıgili jıhankez-ǵalym Aleksandr Gýmboldty 1829 jyly Omby áskerı ýchılışesinde qazaq tilinde quttyqtaý, ondaǵy kazak-orys balalaryna qazaq tili sabaǵynyń júrýi, Batys Sibir general-gýbernatory Gasforttyń qazaqtarǵa jańa din oılap tappaqqa áýeıilenip, ol áýmeserligine І Nıkolaı patshanyń "Din oıdan qurastyrylmaıdy, halyqtyń myńdaǵan jyldar boıy seniminiń negizinde jasalady" dep qaıtarǵan kekesindi jaýaby, Shoqannyń Jaıaý Musaǵa qamqorlyǵy, Sók tóreniń qonaǵy bolǵan aǵylshyn sáýletshisi Atkınsonnyń saqarada týǵan balasyna Alataý-Tamshybulaq dep qazaqsha at qoıýy, Shoqannyń Qashǵar saparyndaǵy Álimbaı atalýynyń qaıdan shyqqandyǵynyń jaı-japsary, áýelde maıor A.Peremyshlskııdiń Vernyı bekinisin "Almaty" dep qazaqsha aıtylý qalpyn buzbastan durys jazyp kórsetýi sııaqty ekiniń biri bile bermeıtin tanymdyq sıpattaǵy qyzǵylyqty da qundy maǵlumat-derekter júzdep sanalady. Solardyń ishinde 1859 jyly Shoqan ózi sýretin salǵan qashǵarlyq kelinshek onyń Qashǵar saparynda ýaqytsha úılengen áıeli bolýy múmkin degen Beısenbaıulynyń boljamy da qaperge alarlyq.
Shoqannyń Qashǵar sapary, sol aýyr sapardan syrqat japsyrǵan, odan soń qııanat kórgen, qorlyqta qalǵan qusalyq kezeńi, Peterbýrgte bolǵan ýaqyty, ómiriniń sońǵy aılary týraly taraýlardy tolqymaı, tebirenbeı oqý múmkin emes. Qazaqtyń Eýropa terezesin ashqan arda azamatynyń orystyń uly jazýshysy F.Dostoevskıımen, saıahatshy-ǵalymdar P.Semenov-Tıan-Shanskıımen, G.Potanınmen, S.Dýrovpen, K.Gýtkovskıımen, Kapýstınder otbasymen, Muhamed Haıdar Dýlatıdiń "Tarıhı-Rashıdı" shyǵarmasynyń tuńǵysh zertteýshisi bolýǵa septesken Muhammedáli Qazymbek jáne Husaıyn Faıyzhan sııaqty túrkishil ǵalymdarmen hám basqalarmen dostyq ráýishine de patetıkadan tys, kóptegen qarapaıym ári jarqyn better arnalǵan. J.Beısenbaıulynyń osy derekti hıkaıaty bolashaqta Shoqan jaıynda jazylar kórkem shyǵarmalardyń, dastandar men romandardyń, túsiriler kınolardyń da negizine alynbaı qalmas. Kitapty orysshaǵa aýdaryp, Sh.Ýálıhanovtyń 175 jyldyǵyn atap ótý aıasynda Máskeýden "JZL" serııasymen shyǵarýdy da oılastyrǵan abzal ma deımiz.
Shoqannyń Parıjge baryp qaıtýdy oıǵa alyp josparlaǵanyn, qupııa saıahatshynyń Qashǵar saparynda Jarkentte anyq bolǵandyǵyn, sýretshi M.Znamenskıı kúndeliginen aıqyndalatynyndaı, Áýlıeatany asqan qataldyqpen shabýyldaǵan Chernıaev ekspedıtsııasy kezinde qazaq halqynyń ozyq oıly adal perzentiniń otarshyl rýhtaǵy órkókirek orys ofıtserlerimen shamyrqana pikir talastyryp aıtysqan jaılaryn da Jarylqap jazbalarynan tereńdeı túısinemiz. Sondaı-aq, kitapty oqý barysynda Shoqan murasyn saqtap qalýda qaltqysyz eńbek sińirgen aıaýly orys qyzy Katerına Gýtkovskaıaǵa degen alǵys sezimimiz oıanary da kámil. "Jarylqaptyń myna kitabynyń qoljazbasyn rahattana oqyp shyqtym. Kompozıtsııasy ǵumyrnamalyq ádebıetke qoıylatyn talaptarǵa saı keletinin bylaı qoıǵanda, baıandaý logıkasymen, til jatyqtyǵymen, derekteriniń ushan-teńizdigimen súısintti. Jalpy, Shoqantanýǵa qosylǵan eń súbeli úlesterdiń biri Jarylqaptyń osy eńbegi desem, qatelespespin", deıdi belgili baspager, qarymdy qalamger Nurmahan Orazbek. Aýzy dýaly aǵamyz aıtsa aıtqandaı, shoqantaný salasynda olja salar shoqtyǵy bıik eńbek dúnıege kelgendigi jaıly paıymdy pikirge biz de qol qoıamyz.
Qorǵanbek AMANJOL
