Kemel Toqaev kórgen soǵys
ASTANA. KAZINFORM – Bul ocherk Kemel Toqaevtyń «Soldat soǵysqa ketti» romany men Qasym-Jomart Toqaevtyń «Áke týraly oı tolǵaý» kitabyndaǵy derekter negizinde jazyldy.
Ekinshi dúnıejúzilik soǵysty keıde «mıllıondaǵan úıdiń shańyraǵyn ortasyna túsirgen sum soǵys» dep sıpattap jatamyz. Sál oılanyp qarasaq, qazaq dalasyna «Rodına – mat zovet» degen attandar jetpeı jatyp-aq shańyraǵy ortasyna túsken oshaqtar tym kóp edi. Bularǵa soǵys jyǵylǵan ústine judyryq bolyp qana tıdi. Halyqty qısapsyz qyryp, bir-biriniń etin jeıtindeı sharasyz kúıge túsirgen sońǵy asharshylyq, bir áýlettiń balasyn bir-birine qaraýyl etken saıası repressııa qazaqty qazaq sıpatynan aıyra jazdaǵan kezeń edi bul.
Baıansyz balalyq
Biz tarıhyn baıandaǵaly otyrǵan áýlet te sondaı kóp shańyraqtyń biri. Tek bas keıipker Kemel Toqaevtyń qujat pen derekke yqtııatpen qaraǵan uqyptylyǵynyń arqasynda ótken kúnniń sulbasyn qaıta tiriltý qıyndyq týǵyzbaıtyn túri bar.
Ujymdastyrý saldary qońyr turmysty Toqanyń úıine de aýyr tıdi. Qolyndaǵy múlki men qorasyndaǵy malynan túgel aıyrylǵan otaǵasy áýeli Qytaıǵa aýsaq dep bekinip, keıin Frýnzeni (qazirgi Bishkek – red.) tańdaıdy. Qyrǵyz astanasynda bir orysqa jaldana júrip aýrý áıelin, eki ul, bir qyzdy áýpirimdep asyraıdy. Týmysynan meıirman áke aýyr jumys pen jupyny turmystan sál serpilgen sátterde balalaryn aınalyp-tolǵanyp, kishkene júrekterge meıirim dánin egip baǵatyn. Al analary otaǵasynyń azyn-aýlaq tabysyn aıaly alaqanymen molaıtyp, áli tunyq sanalarǵa sabyrdyń máıegin quıatyn. Keıin Kemel bir oshaqtan jalǵyz tuıaq qalyp, soǵys dalasynda qyzǵanysh pen ádiletsizdiktiń, satqyndyq pen qanisherliktiń neshe atasyn kórse de, zııaly qalpynan aınymaı, adamdyq jolyna túse bilse, sol bir áke men ananyń qushaq jylýyn sezinip úlgergen tym kelte kúnderdiń arqasy-tuǵyn.
Kemel 10 jasqa tolǵan 1933 jyl bolatyn. Ákesi eńbeginiń aqysyna alǵan etikti bazarda satyp, aýqat ákelýge ketedi. Shesheleriniń aıaq-qoly saldanyp qalǵan. Anany aýrý azaptap, qaryndastaryn ashtyq qysqanyn kórip otyra almaǵan Qasym men Kemel tilenshilikpen bolsa da talǵajaý taýyp ákelmek bolyp kóshe aralaıdy. Qaraýsyz jetimderdi aýlap júrgen saqshylardyń qolyna túsip, balalar úıinen biraq shyǵady. Al artta qalǵan aýrý ana men qaryndastarynyń jantúrshigerlik qazasyn araǵa aılar salyp biraq biledi.
Jetimder úıine boı úırete bastaǵan kezde bulardy «Ákemiz nege áli izdep kelmeı jatyr?» degen suraq qatty mazalaıdy. Sol suraqqa jaýap izdep ketken aǵasy bir apta degende áreń oralady. Biraq inisinen shyndyqty jasyryp qalady. Ákeleri «aýyr jumystan bosamaı jatqanyn, keıin reti kelgende bularǵa kelýge ýáde etkenin» aıtyp, áńgimeni short úzgen. Al anasy men qaryndasynyń adam sengisiz aıanyshty ajalyn, qaıǵydan baz keshken ákesiniń óli-tirisi belgisiz ketkenin ishinde saqtap júre almaı, ózinen úlken syrlasyna baıandaıdy. Shala uıqyda jatqan Kemel shyndyqty sol kezde biraq biledi.
Bular úı aralap ketkende boıyn sýyq alǵan qaryndastary ashyq peshke jylynamyn dep otqa qulaǵan eken. Tósektegi ana qyzynyń otqa tirideı shyjǵyrylǵanyn kórip jatsa da, tyrp etip áreket isteı almaǵanyna júregi shydamaı, til tartpastan ketse kerek. Orys qojaıynymen tabysty oralǵan áke kishkene sábıiniń kúlge aınalǵan denesin, tósekte sulyq jatqan jarynyń múrdesin kórip qatty kúızeledi. Al eki ulyn izdep júrip, eresek adamdardyń qolyna túskenin estıdi. Biraq ol eresekterdiń sol kezde jalshy satýǵa mashyqtanǵan qanypezerler bolǵanyna nemese úkimet adamy bolǵanyna eshkim jip taǵyp bere almapty. Qasym jetimhanadan amalyn taýyp shyǵyp, orys qojaıynnyń úıine kelgende ıAkov Toqanyń qaıda ekenin bilmeıtin bolyp shyǵady.
Bir-birinen basqa súıeýi qalmaǵan qos jetimniń arasyn kóp ótpeı surapyl soǵys ashady. Aǵasy eńbekke jarap, joqshylyqtan qutylyp, bilim alamyz degen armandaryn ekinshi dúnıejúzilik soǵys kúl-talqan qylady. Kemel kámelet jasyna tolǵan shaqta sol qamqor aǵadan hat ornyna «qara qaǵaz» keledi. 1942 jyl bolatyn. Ózi de Stalıngrad maıdanyna alynady.
Kemel Toqaev kórgen soǵystyń ózgeler ótkergen maıdannan qandaı aıyrmashylyǵy bar?
Jazýshynyń uly Qasym-Jomart Toqaevtyń «Áke týraly oı-tolǵaýynda» osy suraqqa jaýap bolatyn joldar bar.
- «Sońǵy soqqy» romany jaryq kórgennen keıin ákeı ómirbaıandyq shyǵarma jazýdy oılastyryp júrgen. Anyǵyna kelgende ony jazýǵa erteden daıyn edi. Materıaldary jetkilikti. Aýyr ári joqshylyqqa toly ómiriniń búge-shigesine deıin esinde turdy, tek ústelge otyryp, basynan ótkergenderdi qaǵazǵa túsirý ǵana qalǵan. Aqyry solaı istedi...
...Bul jumysty oryndaý asa qıyn edi, sebebi Qazaqstandaǵy ujymdastyrýdyń saldaryn, soǵys týraly qupııany ashýǵa, Keńes Áskeriniń fashıstermen soǵysyn boıamasyz jetkizýge sheshim qabyldaý qajet bolatyn. Ákeı Qazaqstan jazýshylarynyń eshqaısysy soǵystyń aşy shyndyǵyn tolyǵymen oqyrmandarǵa jetkizgen joq dep aıtatyn. Tek Baýyrjan Momyshuly men Dmıtrıı Snegındi bólek ataý kerek, biraq olar da resmı ıdeologııa sheńberinen shyǵa almaı, aıaǵyna deıin aıta almady. Onyń oıynsha, kóbi shyndyqty jasyryp, soǵysty kóńildi serýendeı sýretteıtin, bul jeńis qısapsyz qurbandyqpen kelgenin eskermedi. Soǵys ataýlyǵa tán nárseler Uly Otan soǵysynda da boldy: erlik pen ezdik, komandırlerdiń strategııalyq kóregendigi men qarapaıym topastyǵy, shabýyldar men sheginister, jeńiske degen senim men senimsizdik.
Maǵan «Soldat soǵysqa ketti» romany onyń avtory ákem bolǵandyqtan ǵana emes, shynshyldyǵymen unaıdy, - deıdi estelik ıesi.
Birinshi epızod
1942 jyldyń qazan aıynda Stalıngrad maıdanyna qosylsaq dep kele jatqan eshelonǵa áýeden jaý tıip, tutas quramdy qyryp kete jazdaıdy. Arys stansasynan beri Muhamedtiń serigine aınalǵan Meıirmanov jany qysylǵanda jaýdyń ushqyshyn bastan atyp, sırek kezdeser erlik kórsetedi. Biraq onyń bul erligin starshına Vlasov ıelenip kete jazdaıdy. Araǵa baıqampaz Muhamed túsedi. Basynda muny qos qazaqtyń ultshyldyǵyna joryǵan kópshilik eki myltyqtyń uńǵysynan atylǵan oqtyń izin tekseredi. Sóıtse, starshına Vlasov ustaǵan myltyqtan oq atylmaǵan eken. Keıin saraptama arqyly Meıirmanovtyń erligi dáleldenip, medalge usynylady. Biraq ózi kútken ordenge qoly jetpeı, jumbaq jaǵdaıda óledi.
Avtor osy epızod arqyly «soǵys dalasynda jasaldy» dep qujatqa tirkelgen erliktiń bári óz ıesin taýyp jatpaıtynyn meńzegendeı. Oıyn basshyǵa túsinikti tilmen aıqyn jetkizip, adaldyǵyn saýatty dáleldeı almaǵan qansha ańǵal batyrǵa tıesili erliktiń ıgiligin ábjil starshınalar men aldamshy basshylar paıdalanyp ketti eken dep oılanasyń.
Ekinshi epızod
Muhamed jaýapty jasaqtyń quramynda Demın atty sarbaz bolady. Sonyń syrqaty meńdegen kezde ejelgi dushpan Vlasov urys dalasyn tastap qashýǵa úgitteıdi. Soǵysqa endi aralasqan dıvızııanyń ishinen mundaı satqyndyqtyń shyǵýy búkil armııanyń eńsesin túsirip, jaýdyń aıbynyn asyratyn oqys oqıǵa edi. Abyroı bolǵanda Muhamed bul tapsyrmany da oryndap, Demındi aman ákeledi. Qarýlasynyń artynda bala-shaǵasy bar ekenin eskerip, báleniń bárin sarbazdy «esinen tandyrǵan eski syrqatqa» jabady. Basshylar bul ýájge senbese de, ıdeologııalyq zardabyn oılana kelip, máseleni jabýly qazan kúıinde qaldyrady da, reti kelgende Muhamedtiń betine únemi basyp otyrady.
Bul detal oqyrmandy soǵys jylnamasyndaǵy dezertırlik týraly resmı statıstıkalar tyldaǵy eldiń eńbekke degen qulshynysyn tómendetip, maıdan shebindegi jasaqtardyń rýhyn túsirip ketpeý úshin sanaly túrde azaıtylyp jazylýy múmkin-aý degen oıǵa jeteleıdi.
Úshinshi epızod
Úderov tekti leıtenanttyń ekıpajy jalǵyz tankpen jaýdyń tylynda qalyp qoıady. Buǵan deıin jaý tylynan til ákelip, barlaýshylyqqa epti jaýynger retinde kózge túsken Muhamedti qasyna eki adam qosyp taǵy jaý jasaǵyna qaraı jumsaıdy. Bul joly olar aýrý ákesin jertólede tyǵyp ustap júrgen Paýl Lantser esimdi nemis sarbazyn qolǵa túsirip, sonyń aılasymen jaý shebinen kedergisiz ótip, Úderovtiń ekıpajyna qosylady. Muhamedtiń aýrý áke úshin óz otanyna opasyzdyq jasaǵan Paýldiń sharasyzdyǵyna túsinistikpen qaraıtyn sáti tańqaldyrmaı qoımaıdy.
Soldat kúndeliginen:
Men ony dastarhanǵa shaqyrdym. Paýl tank qasyna súmireıe kep turdy. «Men frıtspen birge otyrmaımyn!» dep Galkın shyrt tústi. Úderov pen Maslov ta starshınany únsiz qostaǵandaı tómen qarap, teris aınala berdi. Men:
«Bizden buryn sizderge kómekke dıvızııanyń barlaýshylary shyqqan eken. Olar ekeý edi. Osy nemistiń bólimshesine jetkende saıdan óte almaı mert bolǵan. Nemister olardyń kıimderin talapaılap alyp, denesin naızamen shanyshqylap shuqyrǵa aparyp tastapty. Myna Paýl bolmaǵanda biz de solardyń kebinin kıetin edik. Bulaı sóılesip otyrmaǵan bolar ek. Ol fashıst pe, joq pa, onysyn anyq bilmeımin. Bizge kómekteskeni haq!» dedim.
«Meıli, onda otyra bersin!» dedi Maslov.
Paýl ózine ólshep kesip bergen shoshqanyń maıyn jemeı bet oramalyna orap, qoınyna tyqty.
«Nege jemeısiń? Aýzyńa tatymaı bara jatyr ma?» degen starshına Galkınniń suraǵyna, ol «Ákem aýrý edi. Soǵan aparaıyn. Bálkim, osyny jegen soń ońalyp qalar» dedi.
Jazýshy ákege opaly perzent bola otyryp, otanǵa opasyz sarbaz atanǵan Paýldiń tańdaýy arqyly satqyndyq, adamgershilik, batyrlyq, bosbelbeýlik degen uǵymdardyń biz qasań qalypqa salyp ólsheıtin kesimderden de qatparly, tym kúrdeli ekenin pash etedi.
Stalıngrad maıdanynyń jaý qolynda ketken 0,85 bıiktigin qaıtarǵan sátte nemis tankisinen tabylǵan fotoalbomnan fashısterdiń jergilikti halyqqa jasaǵan zorlyqshyl qylmysyn kórip qatty kektengen Muhamed bul joly óz qarýlastarynyń qarsylyǵyna qaramastan Paýlge arasha túsedi.
«Soldat soǵysqa ketti» romany Kemel Toqaevtyń avtobıografııalyq shyǵarmasy ekenin aıttyq. 10 jasynda sheshe men qaryndastan ajal aıyryp, ákeden jumbaq kúıde kóz jazyp qalǵan Kemel 19 jasynda jalǵyz aǵasynyń qaraly habaryn alady. Onyń jalǵyz aǵasynan aıyrǵan qarsy taraptaǵy nemis zamandasyna aıaýshylyq tanytýy – naǵyz ishki dılemma.
Tórtinshi epızod
Zahır Úderov keıin jaýǵa eń jaqyn shepte turǵan eki rota tanktiń basshysy bolyp bekitiledi. Shtab buıryǵyn ala kelgen Muhamed osynshama tanktiń ury saıǵa tizilip, bıdaı masaǵymen jasyrylǵanynan qatty tiksinedi. Jaý qorshaı shabýyldasa, qalyń tehnıka ormanǵa suǵynyp úlgermeı qapyda qalatynyn aıtsa da, leıtenant órkókirektikke salynyp, qulaq aspaıdy. Kóp ótpeı basshylyqqa óziniń bekitilmegeni úshin ishine óshtik saqtap júrgen kapıtan Kolodkın nemisterdiń qorshaýǵa shyqqany týraly ratsııa arqyly jetken habardy jasyryp qalady. Áýeden atqylaǵan «messershmıdter» maıa astynda tank jasyrylǵanyn sezip, bombanyń astyna alady da, eki rota tanktiń kózi joıylady.
Soǵysta sovet armııasynyń mıllıondap qyrylýyna fashısterdiń jankeshtiligimen qosa áskerı shendilerdiń baqtalastyǵy, topastyǵy da sebepker bolǵanyn kórsetetin bir úzik sıýjet bul.
Komandırge «jas qyzdy ózińizge azǵyryp qoıdym» dep jalǵan sóılep arandatatyn starshına, jaý tylyna ketken barlaýshylardyń habaryn fashısterge jansyz arqyly jetkizetin satqyndyq, Stalıngradtaǵy mal túgil mysyqtyń ózin pyshaqqa jyqqan alapat ashtyq, apta boıy jaý qorshaýynda qalǵan jeteýge azyq jetkizý úshin órimdeı sanıtar qyzdy oqqa baılaǵan sátsiz sheshim, bul sııaqty soǵystyń boıamasyz qaltarystary romanda barshylyq.
Kemel Toqaev Stalıngradty azat etiskennen keıin Belarýs, Ýkraına, Polsha aýmaǵyndaǵy urystarǵa qatysady. 2,5 jyldyń ishinde birneshe ret jaraqattanyp, qatarǵa qosylady.
1945 jyldyń 21 qańtarynda alǵan jaraqattyń qaýipti bolǵany sonshalyq, dárigerler bir aıaǵyn kespek bolady. Aıaqsyz qalý ońaı bolsyn ba? Gavrııl Ilızarov deıtin jas hırýrgtiń «súıek uzartqysh apparatyn» ózine synatqan keıipkerimiz úsh aı tósekke tańylyp, aqyry saý aıaqpen Almatyǵa qaıtady. Al keıin G. Ilızarov osy qurylǵynyń arqasynda álemge aty áıgili hırýrgke aınaldy.
Bıyl Reseıdiń Qorǵanys mınıstrligi gvardııa serjanty Kemel Toqaevtyń osy jaraqat alǵan kezde qandaı erlik kórsetkenin baıandaıtyn qujatty jarııalady.
Polshada kórsetken osy erligi úshin ol II dárejeli Otan soǵysy ordenimen marapattalǵan.
7-shi jeke gvardııalyq Lomjınsk aýyr tank shabýyl polkiniń komandıri, gvardııa podpolkovnıgi Afanasıı Povarov qol qoıǵan qujatta bylaı delingen:
«1945 jyly 21 qańtarda Eglıevets eldi mekeniniń soltústik-batys aýmaǵynda (Polshadaǵy Mazovetsk voevodalyǵyna qarasty) nemister túnde bizdiń pozıtsııalarǵa qarsy shabýyl jasady. Avtomatshylar óz tankterin taısalmaı qorǵap, keıin qarsy shabýylǵa shyǵyp, nemisterdi shegindirdi. Joldas Toqaev jaý shebine birinshi bolyp basyp kirip, avtomatymen 5 nemisti atyp óltirdi jáne bir jaraly nemisti tutqynǵa aldy. Tutqyndy óz bólimshesine ákele jatqanda, Toqaevtyń aıaǵyna jarylǵysh oq tıip, jaralandy (bastapqy mashınkamen terilgen «…jáne aıaǵynan aıyryldy» degen sóılem syzylyp tastalǵan). Toqaev jaraly nemisti atyp óltirip, jarasyn tańyp, óz tankterine jetti».
1945 jyly marqum aǵasy Qasymnyń armanyn oryndap, oqýǵa qabyldanady. Qazaq ádebıetine detektıv janryn ákelgen jazýshy «Atamannyń aqyry», «Transsibir ekspresi», «Siz kimsiz, Ka myrza» trılogııasyna ómiri arqaý bolǵan chekısterdiń tarıhyn naqty derektermen kómkerip, «Sońǵy soqqy» deıtin shytyrman oqıǵaly roman jazdy. Onyń birneshe danasyn Amerıkanyń zertteýshileri attaı qalap aldyratyny jáne bar.
Qonaevqa qarsy qoıý operatsııasy
Kemel Toqaevtyń barlaý qyzmeti men mılıtsııanyń ishki qujattary negizinde jazylǵan shynaıy detektıvterine suranys joǵary bolǵany «Áke týraly oı-tolǵaýda» jan-jaqty aıtylǵan. Mundaı týyndynyń tsenzýrasy ol zamanda aıryqsha qyraǵy bolatyny aıtpasa da túsinikti. Quzyrly qyzmet ókilderi Kemel Toqaev jazǵan kitaptyń eshbirinde memleketke zııan keletindeı detaldiń joqtyǵyn aıtyp, qorytyndy berip otyrsa kerek. Tsenzýranyń synyna ushyraǵan jazǵyz eńbegi bolypty. Ol jaıynda Qasym-Jomart Toqaev bylaı dep eske alady.
- 1978 jyldyń ortasynda «Jalyn» jýrnalynda Kemel Toqaevtyń jańa romanynan úzindi jarııalandy. Oqyrman qaýym baspadan tolyq kitap bolyp shyǵýyn asyǵa kútti. Alaıda romannyń jýrnaldyq nusqasy sol kezdegi ıdeologııa qyzmetkerleriniń «qyraǵy» nazaryna iligipti. Olar eńbektiń bir shaǵyn epızodynda sóz bolǵan Sáken Seıfýllın men iri kópes Shárip ıAlymov arasyndaǵy qatynas qaıshylyǵyn «baıqap» qalypty. Sáken Seıfýllın bul faktini óziniń «Tar jol taıǵaq keshý» romanynda anyq jazdy ári bul jaǵdaıdy anyqtaıtyn qujattar Memlekettik qaýipsizdik komıtetiniń (KGB – red.) muraǵatynda da saqtalǵan. Alaıda partııa ıdeologteriniń «tóbe shashyn tik turǵyzǵan» sensatsııalyq materıaldaǵy S. Seıfýlınniń jeke jaýy Dımash Ahmetuly Qonaevtyń jubaıynyń ákesi bolyp shyqty. Pıǵyly terister tynysh júrgen be? Respýblıka basshysyna Kemel Toqaevtyń jýrnaldaǵy jazǵanyn sybyrlap úlgeripti...
...Bolmashy jaıtqa bola kútpegen jerden memlekettik qyzmetten (Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesi «Jarshysynyń» bas redaktory – red.) bosaýy ákemizdiń ǵana emes, barsha januıamyzdyń kóńil-kúıine aýyr tıgenin aıtyp jatýdyń qajeti bola qoımas. Onyń ústine, osy bir kezdeısoq keleńsiz oqıǵany dalıtyp, túrli ósek-aıańǵa aınaldyrýshylar respýblıkanyń partııa basshylyǵyna barynsha jaramsaqtanyp, jazýshynyń ádebıetke jolyn múlde jabý kerek dep órekpigenin qaıtersiz. Gazet-jýrnaldar ákemniń maqalalaryn jarııalaýdan bas tartsa, kóz kórgen eski tanystardyń birazy, tipti jurt kózinshe sálemdesýden qashqaqtaýdan taıynbady. Alaıda ata-anamyz qoldan jasalǵan daqpyrttyń eriksiz kýásine aınalǵan olardyń eshqaısysyna da kek saqtamady. 1984 jyly D. Qonaevtyń otstavkaǵa ketýi jaıly áńgimeler údeı túsken shaqta áke-sheshemiz nemeresine Zýhra esimin berip, uzaq jyldar boıǵy respýblıka basshysyna degen qurmetin ańǵartty, - dep eske alady «Áke týraly oı-tolǵaýda».
Maıdanger jazýshy 1986 jyldyń 10 qarashasynda 63 jasynda ómirden ótedi. Qazaq táýelsizdiginiń bastaýy bolǵan Jeltoqsan tragedııasyna 25 kún qalǵan edi. Ot basy, oshaq qasynda «Egemen bolmaı, el bolmas» degen maqaldy jıi aıtatyn qalamgerdiń urpaǵy, otandastary ol kúndi de kórdi.