Keleshegi kemel «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi»
***
Búginde damýy jóninen adymdap alǵa shyqqan Qytaıdy alpaýyt elder AQSh ta, Japonııa da, Anglııa da, Frantsııa men Reseı de moıyndaıdy. Bulardyń qaı-qaısysy da álemdik geosaıasat pen geoekonomıkada Qytaıdyń kózqarasy jáne ustanymymen sanasýǵa májbúr.
«Kóp qorqytady, tereń batyrady» demekshi, Qytaı eliniń basqalardan birqatar artyqshylyqtary barshylyq. Halqynyń sany (1,3 mlrd.) jóninen alda bolsa, jer kólemi jóninen Reseı men Kanadadan keıingi úshinshi oryn ıelenedi.
Buǵan qosa, Qytaı - ǵarysh keńistigin ıgergen, ıadrolyq qarýǵa ıe jáne áskeriniń sany da kóp qýatty da aıbyndy derjava.
Jańa tarıhı kezeńde Qytaı reformasynyń negizin salǵan Den Sıao Pın: «bizdiń úıimizdiń tórt qabyrǵasynda tórt tereze bolýy kerek. Birinshisimen bizge - bilim-ǵylym, ekinshisimen - tehnologııa, úshinshisimen - tájirıbe men biliktilik, tórtinshisimen - kapıtal quıylady» dep aıtqan kórinedi.
Kúni keshege deıin jurtshlyq eń baı elder degende aldymen Amerıka men Japonııany aýyzǵa alatyn. Solardyń baılyǵy men jetistigin aıtyp tamsanatyn. Endigi jerde Qytaıdy maqtaýǵa kóshti. Óıtkeni ol keıingi bir-eki jyl kóleminde JІÓ jóninen Qytaı AQSh pen Japonııaǵa qýyp jetip, basyp ozdy. Kópshilik ony kıim-keshek, turmystyq taýar-buıym shyǵaratyn «Jer sharynyń zaýyt-fabrıkasy» dep ataıtyn boldy. Sebebi, Qytaı jahandyq ekonomıkadaǵy oza shapqan teńdesi joq taýar óndirýshige jáne ınvestorǵa aınaldy.
«Basyp ozdy» degennen shyǵady. Sonaý 60-shy jyldar Keńes Odaǵy «Taıaý on jylda Amerıkany qýyp jetip, bazyp ozaıyq!» degen daqpyrt pen daraqylyqqa boı aldyrǵan. Kúndelikti gazetter osyndaı uranmen shyǵyp otyrǵan.
Sol aıtqandaı, basqalar burylyp ketse de sotsıalıstik damý jolynan taımaǵan Qytaı Halyq Respýblıkasy KSRO sııaqty urandatpaı-aq, úndemeı júrip, úlken ister tyndyryp, HHІ ǵasyrda AQSh-ty shań qattyryp, basyp ozdy. Ári deseńiz, Qytaı Amerıka tárizdi basqa memleketke (Irak, Lıvııa jáne Iran) kúsh kórsetýden, qoqan-loqqy jasaýdan aýlaq.
Sońǵy 30-40 jyldyń kóleminde QHR (1979 jylǵy Vetnammen soǵysty esepke almaǵanda) eshbir elmen áskerı qaıshylyq pen qarýly qaqtyǵysqa barmaǵan.
Sondyqtan bolar, halyqaralyq saıasatkerler men sarapshy mamandar búgingi tańda «Qytaı syrtqy eldermen qarym-qatynasynda «jumsaq kúsh» saıasatyn qoldanady» degendi aıtady.
(Halyqaralyq qatynas ǵylymyna «jumsaq kúsh qoldaný» saıasaty degen termındi eń alǵash 1990 jyly amerıkandyq saıasattanýshy, Garvard ýnıversıtetiniń professory Dj. Naı engizgen. Onyń túsindirýinshe munda bir el ekinshi elge áskerı-tehnıkalyq kúsh -qarý qoldanýdan góri, kerisinshe beıbit sıpattaǵy ekonomıka, saýda-sattyq, mádenıet pen óner, ıdeologııa, gýmanıtarlyq kómekter arqyly yqpal etip, ózine qaratyp alady).
Qytaı eliniń qazirgi tańdaǵy tynys-tirshiliginen, alys-jaqyndaǵy memlekettermen qarym-qatynasynan osyndaı «jumsaq kúsh qoldaný» saıasaty aıqyn ańǵarylady. Álimsaqtan aıtylatyndaı, Qytaıdyń syrtqy ekonomıkalyq qatynasynda: «jaqyn dos ta, alys dushpan da joq», ony tek ekijaqty tıimdi de paıdaly maqsat pen múdde ǵana qyzyqtyrady!
Syrttaı qaraǵanda Qytaı AQSh jáne Eýroodaqpen básekeles, bir-birimen ymyraǵa kelmes qyrǵı-qabaq elder sııaqty. Biraq ta bulardyń qaı-qaısysy da saıasat basqa, ekonomıka basqa ekenin, eki jaqty saýda-ekonomıkalyq qatynastan paıda tappasa zııan shekpeıtinderin jaqsy túsinedi.
Basqalarmen salystyrǵanda EO pen AQSh-tyń Qytaı úshin eń iri saýda-ekonomıkalyq áriptester ekeni, alǵashqysymen eki aradaǵy taýar aınalymynyń jyldyq mólsheri 600 mlrd. dollarǵa jetip, keıingisimen 521 mlrd. dollardan asqany osynyń jarqyn dáleli.
Osy sebepten shyǵar, eýropalyq alıans 2003 jylǵy jeltoqsanda Qytaıdy «strategııalyq áriptes» dep tanydy. Mundaı jyly qabaq pen kózqarasty qalt jibermeıtin Beıjiń Brıýselge Eýroodaq tarpynan qarý-jaraq eksporty boıynsha engizilgen embargony alyp tastaý týraly usynys jasady. Bul oraıda Eýropanyń senimdi de jaqyn odaqtasy AQSh-tyń Taıvanǵa qarý satyp otyrǵanyn alǵa tartyp, dáıekke keltirdi. Usynys Anglııa men Frantsııa tarpynan qoldaý tapty.
Syrtqy saýda-ekonomıkalyq baılanysta Qytaı alystaǵy Afrıka men qııan-qıyrdaǵy Latyn Amerıkasy-Karıb basseıini elderin de nazardan tys qaldyrmaǵan. Keıingi málimetterge súıensek, 2013 jyly Qytaı men Afrıka elderiniń óz ara taýaraınalymy 210 mlrd. dollardy quraǵan bolsa, 2020 jylǵa qaraı 400 mlrd. dollarǵa jetedi desedi. Afrıkalyqtarǵa bir unaıtyny Qytaı bıligi olarmen qarym-qatynasta AQSh pen Batys sekildi eshbir saıası talaptar qoımaıdy, ishki isterine aralaspaıdy, óziniń damý úlgisin tańyp, tyqpalamaıdy. Ustanymy: «saýda-ekonomıkalyq jáne gýmanıtarlyq baılanys eki jaqqa da tıimdi bolýǵa tıis» syńaıdy.
Osyndaı ustanymnyń arqasynda Aspan asty eliniń Latyn Amerıkasy-Karıb basseıini memleketterimen saýda-sattyǵy keıingi on bes jylda 22 esege ósti. Sóıtip, Qytaı olar úshin ekinshi deńgeıdegi saýda-ekonomıkalyq áripteske aınaldy. Keleshekte qos tarap tek shıkizat tasymaldaýmen shektelip qalmaı, óńdeýshi saladan - óndiristik salaǵa, ınnovatsııa men jańa tehnologııaǵa den qoımaq. Mundaı qarym-qatynas Latyn Amerıkasyn damýshy elden ósip, damyǵan elderdiń qataryna qosylýyna yqpal eteri haq.
Syrtqa, shet memleketterge ınvestıtsııa salý jáne nesıe-qaryz berý Qytaı strategııasyndaǵy mańyzdy baǵyttardyń biri. Máselen, 2002 jyly ol syrtqa 6,9 mlrd. dollar ınvestıtsııa shyǵarǵan bolsa, 2012 jylǵa qaraı bul kórsetkish 84,2 mlrd. dollarǵa jetken. Investıtsııanyń qamtý aımaǵy kórshiles Gonkongtan bastap, Azııa, Eýropa jáne Afrıka men Latyn Amerıkasyna deıin jetti. Kórshisimen til tabysa almaıtyn keıbir elder sııaqty kergimeı «Alystan - arbalap ta, jaqynan - dorbalap tasıdy».
Zadynda, órkendeımin deıtin memleket osylaı etý tıis.
Ortalyq Azııa - mańyzdy strategııalyq aımaq
QHR úshin Ortalyq Azııa (Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan, Tájikstan jáne Túrikmenstan) mańyzdy strategııalyq aımaq. Aýmaǵy 3,9 mln. sharshy shaqyrymdy quraıtyn bul óńirde 51 mln. halyq turady. Jeriniń qoınaýy sırek kezdesetin baǵaly metalldarǵa, munaı men gazǵa basqa da tabıǵı resýrstarǵa baı. Osyny myqtap eskergen Qytaı 1991 jyly Keńes Odaǵy ydyrap, Ortalyq Azııa respýblıkalary táýelsizdik alyp, árqaısysy derbes memleket bolǵan boıda bularmen qarym-qatynas jasaýǵa umtylyp, qańyrap qalǵan bazarlaryn óziniń kúndelikti turmysqa qajetti taýarlarǵa toltyrdy. Áli kúnge Ortalyq Azııanyń saýda núktelerinen: bazar men dúkenderinen negizinen qytaılyq arzanqol kıim-keshegin kıip, turmystyq zat pen buıymdardy kóresiz.
Munan soń Qytaı qubyr arqyly Qazaqstan men Túrikmenstannan, Ózbekstannan arzan munaı men gaz tasymaldaýǵa qol jetkizip, ony júıeli túrde jolǵa qoıdy.
2001 jyly Qazaqstan, Qytaı, Qyrǵyzstan, Reseı jáne Tájikstannyń qatysýymen qurylǵan (keıinnen Ózbekstan qosylǵan) halyqaralyq ShYU (Shanhaı ynmatastyǵy uıymy) arqyly atalǵan memleketterdiń turaqtylyq pen qaýipsizdikti saqtaý, sondaı-aq ekonomıkalyq-áleýmettik salalardaǵy birqatar múddeleri toqaılasty. Munyń sheńberinde ǵylymı-tehnıkalyq, tehnologııalyq jáne gýmanıtarlyq salalardaǵy yntymaqtastyq ta óristep, damı tústi.
Qytaı basshylyǵy Reseı jáne Ortalyq Azııa respýblıkalarymen qarym-qatynasta shıkizat tasymaldaý jáne saýda-sattyqpen shektelip qalmaý qajettigin de jaqsy biledi.
Sol sebepti de keıingi kezde BAQ quraldarynan qytaılyq korporatsııalar men fırmalardyń Qazaqstan, Qyrǵyzstan, Ózbekstan jáne Tájikstanmen qandaı da bir óndiris ornyn nemese ózderindegi kásiporynnyń fılıalyn ashý jóninde ekijaqty kelisimsharttarǵa qol qoıǵany týraly jańalyq habarlar jıi boı kórsete bastady. Máselen, qytaılyqtar Ferǵana qaraı tartylǵan temir jolda 455 mln. dollar qarjy shyǵaryp, 19 shaqyrymdyq tonel salyp berip ózbek aǵaıyndardyń kóńilin bir taýyp qoıdy. Ózbek jaǵynyń aıtýynsha, Qytaımen aradaǵy taýar aınalymy 3 mlrd. dollardan asyp, Reseıdi ekinshi kezekke yǵystyrypty.
Osyndaı kelisimshart sheńberinde taıaý jyldarda Qazaqstanda shyny, tsement shyǵaratyn, aýyl sharýashylyǵy ónimderin óńdeıtin 51 zaýyt salynya iske qosylmaq.
Bylaı saralap, salmaqtap qaraǵanda irgeles Ortalyq Azııa memleketteri men Reseı Qytaı eli úshin tıimdi tabıǵı resýrstar kózi jáne daıyn taýarlaryn ótkizetin rynok qana emes, Eýropaǵa shyǵatyn qolaıly da utymdy tranzıttik dáliz de. Qarapaıym ǵana esep: Qytaıdyń taýar tıegen konteıneleri Eýropaǵa kádýilgi teńiz jolymen jóneltilgende 50-60 kúnde, al Ortalyq Azııa ne Reseı arqyly jiberilgende 10-15 kúnde jetkiziledi eken. Mundaı tóte tasymaldaýdyń mıllıondaǵan qarjy-qarjatty únemdep, saýda-sattyqty jedeldetenin aıtpasa da túsinikti.
Keıbir málimetterge qaraǵanda 2011 jyly Qazaqstan arqyly Eýropaǵa myńǵa jýyq konteıner jóneltilgen bolsa, 2020 jylǵy qaraı ol kórsetkish 2 mıllıonǵa jetpek.
Keleshegi kemel «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi»
Búgingi tańda álemdik ekonomıkada jurttyń nazaryn aýdaryp otyrǵan iri joba Qytaıdyń asa aýqymdy «Bir jol, bir beldeý» baǵdarlamasy. Mamandardyń boljaýynsha osy jobanyń aıasyndaǵy «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» (JJEB) tarmaǵy júzege asqan jaǵdaıda Ortalyq Azııanyń ǵana emes, tutastaı Eýrazııa kontınentiniń ekonomıkalyq-áleýmettik damýyna yqpal etetin bolady.
Bir aıta keterligi, bul joba týraly QHR tóraǵasy Sı Tszınpın eń alǵash 2013 jyly qyrkúıekte Astanaǵa kelgende Nazarbaev ýnıversıtetinde sóılegen sózinde aıtty. Nege? Óıtkeni, Qytaı Qazaqstandy kórshiles memleket qana emes, mańyzdy strategııalyq áriptes sanaıdy. Eki jaqtyń qarqyndy damyp kele jatqan saýda-ekonomıkalyq yntymaqtastyǵynan úlken úmit kútedi.
Keıbireýler muny baıaǵy «Jibek jolyn» qaıta jańǵyrtý» dep túsinedi. Al, shyndyǵynda «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» dep ataýynyń ózi ańǵartyp turǵandaı Shyǵystan - Batysqa qaraı zaman talabyna saı jol salyp, tranzıttik dáliz ashýmen qatar, ortaq ekonomıkalyq keńistikti qalyptastyrý. Bul joldardyń boıynda ınfraqurylym damyp, qanshama áleýmettik nysandar salynady, qyzmet kórsetý oryndary ashylady, myńdaǵan adamdar jumysqa tartylady. Buǵan QHR-dyń damý jáne reformalar komıtetiniń málimetine qaraǵanda 50 mlrd. dollar qarjy bólinedi.
Taratyp aıtar bolsaq, JJEB jobasy úsh tarmaqtan turady - soltústik jol (Qytaı - Qazaqstan - Reseı - Eýropa), ortalyq jol (Qytaı - Qazaqstan - Kaspıı teńizi - Túrkııa) jáne ońtústik jol (Qytaı - Qyrǵyzstan - Ózbekstan - Túrikmenstan - Iran - Pákistan - Úndi muhıty). Mundaǵy soltústik jol Qazaqstan jeri arqyly ótetin, Qytaıdaǵy Qorǵastan - Sankt-Peterbýrgqa jetetin uzyndyǵy 8445 shaqyrym Batys Qytaı - Batys Eýropa avtomagıstraly. Munyń Qazaqstannyń úlesindegi 2787 shaqyrymy salynyp bitýge taıaý
Bir aıta ketetini, «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» Qazaqstan Prezıdenti N. Nazarbaevtyń 2014 jyldyń 11 qarashasynda halyqqa arnaǵan kezekti Joldaýynda jarııa etken «Nurly jol» baǵdarlamasyna sáıkes keledi. Elbasy ol baǵdarlamany tanystyrýda: «Eldiń órkenin bilgiń kelse, jolyna qara» degen qaǵıda qalyptasqan. Barys-kelis pen alys-beriste jol qatynasy aıyryqsha mańyzǵa ıe. Kóne zamandarda iri qalalarymyzdyń kóbi Uly Jibek jolyn jaǵalaı qonys tepken... Jol - shyn máninde ómirdiń ózegi, baqýatty tirliktiń qaınar kózi. Barlyq aımaqtar temirjolmen, tasjolmen, áýe jolymen ózara tyǵyz baılanysýy kerek»dep aıtqany osyny aıǵaqtaıdy.
Sondaı-aq, 100 qadamdyq Ult josparynda: «Qazaqstandy halyqaralyq kólik-kommýnıkatsııalyq aǵymdarǵa ıntegratsııa. «Eýrazııalyq transkontınentaldyq dáliz» mýltımodeldik kólik dálizin qurý jónindegi jobany iske qosý» degen mindet qoıyldy.
Qaı nárseni de «jeti ret ólshep, bir kesetin» Qytaıdyń JJEB jobasyn jáıdan jáı qolǵa alyp otyrmaǵany belgili. Sondyqtan da sarapshy mamandar «bul jobany júzege asyrýda Qytaı tómendegideı úsh strategııalyq maqsatty kózdeıdi» deıdi:
- halyqaralyq jáne aımaqtyq saýdany óristetý;
- Qytaıdan Qazaqstan men Ortalyq Azııa arqyly Eýropaǵa jáne Taıaý Shyǵysqa shyǵatyn halyqaralyq kóliktik dálizdi qalyptastyrý;
- mańyzdy strategııalyq áriptes sanalatyn Ortalyq Azııadaǵy óziniń ekonomıkalyq qatysýy men yqpalyn kúsheıtý.
Mundaı maqsatqa saýda-ekonomıkalyq baılanysty damytý, onyń jolyndaǵy kedergiler men qıyndyqtardy joıý, jetilgen ınfraqurylymdary bar temirjol men avtokólik magıstraldaryn salý, teńiz jolynyń da múmkindikterin paıdalaný jáne qolaıly ınvestıtsııalyq jaǵdaı qalyptastyrý arqyly qol jetkizbek.
Halqy da kóbeıip, ekonomıkasy da ósip bara jatqan Qytaı úshin alysta jatsa da tólem qabileti joǵary úlken rynok bolyp tabylatyn Eýropa, tabıǵı arzan resýrstarǵa baı Ortalyq Azııa jáne álemdik munaı men gazdyń negizgi satýshylary sanalatyn Taıaý Shyǵys elderi zor mańyzǵa ıe.
Árıne, Qytaı eli tek «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» baǵdarlamasymen shektelip qalmaq emes. Olaı deıtinimiz, joǵaryda aıtylǵandaı Astanadan keıin 2013 jyldyń qazanynda QHR tóraǵasy Sı Tszınpın Indonezııaǵa saparlap baryp, ol eldiń parlamentarııleriniń aldynda aýqymdy: «Bir beldeý, bir jol» jobasynyń taǵy bir mańyzdy tarmaǵy Qytaı-Ońtústik Qytaı- Shyǵys Qytaı-Úndi muhıty baǵytyndaǵy - «HHІ ǵasyrdaǵy Jibek teńiz joly» baǵdarlamasyn jarııa etti. Bul baǵdarlama Indonezııa, Malaızııa, Sıngapýr, Taıland sııaqty Ońtústik Shyǵys Azııa elderin qamtıtyn, ári ejelden qalyptasqan kóne sý joly. Qytaı jurty onymen osydan eki myń jyl buryn Úndi, Parsy jaǵalaýlary, Arab túbegi arqyly kememen júzip otyryp, Eýropaǵa jibek mata men farfor buıymdar jáne nefrıtti áshekeı zattardy jetkizip otyrǵan. Endi ony zaman talabyna qaraı jańasha jańǵyrtý, jetildirý nıetinde.
Ádette kez kelgen jospar-jobanyń qarjy-qarajatqa kelip tireletini talassyz shyndyq. Qytaı bul jaǵyn da jan-jaqty oılastyrǵan. 2016 jyldyń basynda Beıjińde álemniń 80-ge jýyq memleketiniń (onyń ishinde Qazaqstan da bar) quryltaıshylyǵymen halyqaralyq AIIB (Azııalyq ınfraqurylymdyq ınvestıtsııa banki) ashylyp, arnaıy «Jibek joly» deıtin qor quryldy. Alǵashqysynyń jarǵylyq qarajaty 100 mlrd. dollar, al ekinshisiniki 40 mlrd. dollar bolyp belgilendi. Ekeýine de mol qarjy-qarajat salatyn Qytaıdyń ózi. Maqsat - Jibek joly boıyndaǵy memleketterdiń iri ınfraqurylymdyq jobalaryn qarjylandyryp, júzege asyrý jáne osy baǵyttaǵy «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi», «HHІ ǵasyrdaǵy Jibek teńiz joly» baǵdarlamalaryna qarjylyq demeýshilik kórsetý.
Jalpy «Bir beldeý, bir jol» jobasy iske asatyn bolsa, oǵan 4,5 mlrd. halyq turyp, tirshilik etetin álemniń alpystan astam memleketi qamtylyp, qatystyrylady.
Shyndyǵynda mundaı iri joba-bastamalarǵa qatysty árqıly qaýeset pen pikirler, túrli boljamdar aıtylady. Bireý bilip aıtady, bireý kúlip aıtady. Bireýler oǵan qyzyǵyp qarasa, ekinshi bireýler qyzǵanyp qaraıdy.
Sol aıtqandaı, «Qytaı nelikten mundaı aýqymdy jobany qolǵa aldy? Oǵan ne sebep boldy?» degen suraqtarǵa jaýap izdep bas qatyryp otyrǵan sarapshy mamandar barshylyq. Olardyń kóbiniń pikiri tómendegideı tujyrymǵa saıady:
Birinshiden, Qytaı taýarlaryna álemdik rynokta suranystyń azaıýynan, olardyń básekege qabilettiliginiń tómendeýinen eldiń JІÓ ósimi baıaýlap qaldy;
Ekinshiden, ónerkásip óndirisiniń asa qarqyndy damýynan qorshaǵan ortanyń lastanýy, ekologııalyq ahýal kúrdelene tústi;
Úshinshiden, Qytaıdyń Shyǵys bóligi men Ortalyq jáne Batys bólikteriniń damý deńgeıinde eleýli aıyrmashylyqtar paıda boldy;
Tórtinshiden, bıylǵy 2016 jyldyń 4 aqpanynda Avstralııa, AQSh, Brýneı, Vetnam, Jańa Zelandııa,Japonııa, Kanada, Malaızııa, Meksıka, Perý, Sıngapýr, Chılı memleketteri birigip, Trans-tynyq muhıttyq saýda jáne ınvestıtsııalyq alıansyn qurdy. Endigi jerde onyń Qytaıǵa básekeles birlestik bolatyny anyq.
Bul aıtylǵandarǵa qosa, Qytaı óz ishinde osy zamanǵa laıyq temir jol men avtomagıstraldardy salyp bitirip, jetilgen kóliktik-logıstıkalyq júıeni qalyptastyrdy. Mine, osyny salýda paıdalanylǵan qýatty potentsıal: arnaıy óndiristik qurlyǵylar men qondyrǵylar, tehnıkalar men mashınalar bilikti ınjener-tehnık kadrlar men jumysshylar bos qalmaı «Bir beldeý-bir jol» jobasyn júzege asyrýǵa tartylýy kerek.
Basy ashyq aqıqat: Qytaı búginde jáne bolashaqta da kómirsýtek otyny, jalpy energetıkalyq qýatty molynan tutynatyn el bolyp qala beredi. Qazirgi tańda ol munaıdyń basym bóligi sý joldary - teńiz arqyly tasymaldaıdy. Al, teńiz joldary ázirge AQSh-tyń áskerı-teńiz floty bıliginde. Sondyqtan da qurylyqtyń boıymen, ıaǵnı Ortalyq Azııa men Reseı jeri arqyly ótetin tranzıttik arna ashý - tyǵyryqtan shyǵýdyń balamaly amaly.
Bıylǵy 2018 jyldyń 14-15 mamyrynda Beıjińde «Bir beldeý, bir jol» jobasy boıynsha 29 memlekettiń basshylary men BUU, Halyqaralyq valıýta qory jáne Álemdik bank sııaqty uıymdardyń ókilderiniń basyn qosqan sammıt ótkizildi. Osynaý alqaly jıynda QHR tóraǵasy Sı Tszınpın baǵdarlamalyq sıpatta baıandama jasap, atalǵan jobany júzege asyrý úshin Azııa, Afrıka jáne Eýropa elderindegi ınfraqurylym nysandaryn salýǵa 124 mlrd. dollar qarjy jumsalatynyn jarııalady. Jáne de álem elderin jahandyq ekonomıkany damytýǵa baǵyttalǵan osy joba jolynda protektsıonızmdi, keritartpalyqty qoıyp, birlesip, jumyla jumys isteýge shaqyrdy.
Halyqaralyq sammıtte Qazaqstan prezıdenti Nursultan Nazarbaev ta sóz sóılep, «Qytaıdyń Eýrazııa keńistiginde baıyrǵy Jibek jolyn zamanaýı mazmun men formada qaıta jańǵyrtýy qazirgi tańda beleń alyp otyrǵan álemdik saıası-ekonomıkalyq jáne gýmanıtralyq daǵdarysqa qarsy turýdyń, ony eńserip jeńýdiń bir amaly» degendi aıtty.
Osy forým aıasynda «Qazaqstan temir joly» aktsıonerlik qoǵamy men qytaılyq COSCO Shipping kompanııasy jáne Lıanıýngan porty arasynda «Qorǵas - Shyǵys qaqpasy» erkin ekonomıkalyq aımaǵyn birlese damytý jónindegi kelisimshartqa qol qoıyldy.
Árıne, Qytaıdyń «Jibek joly ekonomıkalyq beldeý» jobasy tek saýda-ekonomıkalyq qatynaspen shektelip qalmaıdy. Oǵan bilim berý, densaýlyq saqtaý sekildi gýmanıtarlyq salalardaǵy yntymaqtastyq ta qosylady. Kúndelikti BAQ quraldary men ınternet jelidegi túrli saıt paraqshalarynan: «Talapker jastardy tegin granttarmen Qytaıda oqýǵa shaqyramyz» degen jarnamalardy jıi oqıtynymyz osynyń aıǵaq dáleli. Keıbir málimetterge súıensek, ótken jyldar ishinde QHR bilim ordalarynda 12 myńnan astam qazaqstandyq stýdent bilim alyp qaıtypty.
Joǵaryda aıtylǵandardan ańǵaratynymyz, Aspan asty eliniń aldaǵy jyldarǵa arnalǵan jospar-jobasy ǵalamat. Mundaı isterdi atqarýda olar «betegeden -bıik, jýsannan -alasa» kórinip, kózdegen maqsattaryna jetedi. «Aryq aıtyp, semiz shyǵady».
Qytaı danagóıleri erteden jas urpaǵyna: «Árkez sýdaı sabyrly bol! Sen solaı jylystap aǵyp, qýys-qýystyń bárin toltyryp, ıemdenetin bolasyń. Iemdengen jerińe nár berip, gúldendiresiń» degendi ósıet etip otyrǵan. Qazirgi jaǵdaı osy ósıettiń oryndalýynyń kórinisi ispettes.
Bulardyń taǵy: «Eger jel tursa odan saqtanyp, tyǵylýǵa tyryspa, kerisinshe dereý dıirmen jasap, onyń kúsh-qýatyn paıdalanýǵa umtyl» deıtin aqylyna tánti bolasyń.
Jasyratyny joq, Qytaıdyń Qazaqstanǵa 51 kásiporyn salý jobasyna bizde: «ol eskirgen zaýyttar, olardyń ekologııalyq zııan-zalaly kóp» dep qarsy bolyp jatqandar da bar. Osyǵan baılanysty QHR Qazaqstandaǵy elshisi Chjan Han Hýeı «Karavan» aptalyǵyna bergen suhbatynda: «Biz burynnan istep kele jatqan eski zaýyttardy kóshirmeımiz. Kásiporyndar jańadan salynady. Oǵan qajetti qondyrǵylar, qural-jabdyqtar, tehnologııalar bári jańa bolady. Jobanyń eki jaqqa tıimdiligi eskerilgen» degen túsinik berdi.
Sondaı-aq, elshi Qytaı rynogynda qazaqstandyq bıdaı, un, bal, ósimdik maıy jáne et sııaqty tabıǵı ónimderdiń joǵary suranysqa ıe ekenin atap kórsetti.
Búgingi jahandaný men ıntegratsııalaný zamanynda eshbir memlekettiń basqalardan bólinip, jeke dara, oqshaý ómiri súrýi múmkin emes. Sondyqtan Qazaqstan Qytaı eliniń «Bir beldeý, bir jol» baǵdarlamasy sheńberindegi «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýi» (JJEB) tarmaǵynyń áleýetin óz múddesine barynsha paıdalanýy qajet.
«Elde bolsa ernińe tıedi» deıtindeı «Jibek jolynyń ekonomıkalyq beldeýiniń» bizdiń jerimiz arqyly ótetin qubyry, temirjoly men avtomagıstraly tranzıttik turǵydan biz úshin zor múmkindik.
Áshirbek AMANGELDІ, jýrnalıst
