Qazirgi qoǵamnyń birligi burynǵydan da mańyzdy – Rızzat Tasym

ASTANA. KAZINFORM – Qańtar oqıǵasynyń qorytyndysy - «Memleket – qoǵam – tulǵa» trıadasynyń ózara baılanysynyń ózgerýi. Mundaı pikirdi Qazaqstan qoǵamdyq damý ınstıtýty Qoǵamdyq úderisterdi zertteý ortalyǵynyń basshysy, saıasattanýshy Rızzat Tasym bildirdi.

- Qazirgi Qazaqstan qoǵamdyq qatynastardyń saıası jańǵyrýy men transformatsııalaný protsesterin bastan keshirip otyr. Qańtar oqıǵasynan keıin bastalǵan reformalar memlekettiń azamattardyń senimin nyǵaıtýǵa jáne búgingi syn-qaterlerge tótep bere alatyn turaqty saıası-ekonomıkalyq model qurýǵa degen talpynysyn kórsetti. Negizi toqyraýǵa ushyraǵan saıası júıeni jańartý jáne syndarly qoǵamdyq dıalog qalyptastyrý bılik tranzıti oryn alǵan sátte, Qasym-Jomart Toqaevtyń Prezıdent retindegi alǵashqy Joldaýynda jarııalanǵan edi. Onyń basty tiregi «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdasy men «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasy boldy. Alaıda «qosarlanǵan bılik» tusynda atalǵan baǵyt tejelip, búgingi post qańtar kezinde ǵana shynaıy bolmysyn taýyp keledi, - deıdi Rızzat Tasym.

Saıasattanýshynyń paıymdaýynsha, qańtardaǵy oqıǵalar eski modeldiń sarqylǵanyn kórsetti. Búginde júzege asyp jáne jarııalanyp jatqan reformalar – qoǵam suranysyna jaýap. Biraq jetistik tek memlekettiń nıetine ǵana emes, sonymen birge azamattardyń qatysý deńgeıine, dıalogtiń adaldyǵyna jáne basqarýshy elıtanyń málimdelgen prıntsıpterdi júzege asyrý qabiletine baılanysty ekenin túsiný mańyzdy.

- Qazaq qoǵamy úshin «Qańtardyń» qorytyndysy - «Memleket – qoǵam – tulǵa» trıadasynyń ózara baılanysynyń ózgerýi. Osy jolda, Ádiletti Qazaqstan – ádildik pen teńdik qaǵıdattaryna negizdelgen qoǵamnyń negizin qalaýshy mańyzdy ıdeologııa. Ádiletti Qazaqstan árbir azamattyń ekonomıkalyq ál-aýqatyna ǵana emes, bilim alý, áleýmettik jáne mádenı resýrstarǵa teń qoljetimdilikti qamtamasyz etýge umtylady. Demek, ortaq mindet – ashyq áleýmettik qarym-qatynastar, áleýmettik qorǵaýdyń ádil júıesi, memleket tarapynan sapaly jáne quzyretti qyzmet kórsetetin qoǵamdy qurý, - dedi ol.

Onyń atap ótýinshe, 2022 jyldan bergi saıası jańǵyrtý mindetterine saı keletin jańa mazmun máni Prezıdenttiń tujyrymdamalyq Joldaýlarynda, baıandamalarynda jáne sóılegen sózderinde tolyq kórinis tapty. Ol kelesi tujyrymdamalardy taratý arqyly qalyptasyp, nyǵaıtylý ústinde:

• Birinshiden, bıliktiń jaýapkershiligin arttyrýǵa jáne oǵan degen senimdi nyǵaıtýǵa yqpal etetin, sóz basynda atap ótken «Halyq únine qulaq asatyn memleket» tujyrymdamasy.
• Ekinshiden, bıliktiń ártúrli tarmaqtary arasyndaǵy tepe-teńdik pen ózara árekettesý júıesin sıpattaıtyn «Kúshti Prezıdent – yqpaldy Parlament – esep beretin Úkimet» qaǵıdasy.
• Úshinshiden, zańdardy múltiksiz oryndaý, qoǵamdaǵy tártipti saqtaý – «Zań men tártip» qaǵıdasynyń biregeı irgetasy. Zańdar barshanyń ıgiligi úshin jumys isteýine barlyq kúsh-jigerdi salý kerek.
• Oǵan qosa, demokratııalyq damýdyń negizi sanalatyn árkimniń óz pikiri men kózqarasyna quqyǵy bar qoǵamdaǵy kóptúrliliktiń mańyzdylyǵyn aıqyndaıtyn «Ár túrli pikirler - birtutas ult» qaǵıdasy men memleket/qoǵam ómirine belsendi qatysatyn, jaýapkershiligi joǵary «Adal azamat» tujyrymy.

- Bul degenimiz - eldegi túbegeıli saıası jańǵyrý úderisi úzdiksiz jalǵasady degen sóz. Kópshilik saıası elıtanyń bılikke talasymen qatar, Qańtar oqıǵasynyń túp sebebi elde jyldar boıy qordalanǵan áleýmettik-ekonomıkalyq problemalar men jalpy toqyraý bolǵanyn túsindi. Qańtardyń sabaǵy – Ata zańǵa sáıkes jumys isteıtin ornyqty ári tıimdi memlekettik ınstıtýttar júıesin qurý qajet ekeni. 2019 jyldan beri sýperprezıdentke tán ókilettikter joıylyp, konstıtýtsııalyq reforma júzege asty. Saılaý júıesi, saıası partııalar, Parlament týraly zańdarǵa ózgerister engizildi. Konstıtýtsııalyq sot qaıta quryldy, - deıdi Rızzat Tasym.

Osy oraıda saıasattanýshy árbir sheshimge jeke toqtalmaı, júzege asyp jatqan reformalardy mynadaı birneshe baǵytqa bóledi:

1. Teńdestirilgen saıası júıege kóshý jáne azamattyq qoǵam kúshine ıek artý. Parlament pen basqa da ókildi organdardyń rólin kúsheıtý azamattyq qoǵam úshin múmkindikterdi keńeıtip, protsesterdiń ashyqtyǵyna yqpal etip otyr. Bul jerde 2023 jyly qabyldanǵan «Qoǵamdyq baqylaý týraly» zań men ótken jyly engizilgen «onlaın-petıtsııalar» ınstıtýtyn atap ótken jón. Sonymen qatar bıliktiń bir qolda shoǵyrlanýyn boldyrmaıtyn mańyzdy qadamdardy saqtaý.
2. Áleýmettik ádilettilik máselelerine nazar aýdarý. Qoǵamdyq úmitke jaýap retinde memleket áleýmettik teńsizdikti, onyń ishinde salyq reformalaryn, halyqtyń az qamtylǵan toptaryn qoldaýdy jáne sybaılas jemqorlyqqa qarsy kúresti azaıtýǵa naq baǵyt aldy. Bul sharalar bılik ınstıtýttaryna degen senimdi qalpyna keltirýge jáne halyqtyń ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa baǵyttalyp otyr. Negizgi bastamalardyń biri – Azamattyq qoǵamdy damytý tujyrymdamasyn qaıta qaraý. Bul protsess burynǵy tásilder men ýaqyt talabyna sáıkes kelmeıtin ádisterdi joıýǵa, sondaı-aq post tranzıttik evolıýtsııa kontekstinde jańa «Ádiletti Qazaqstannyń» qajettilikterin qanaǵattandyrýǵa baǵyttalǵan.
3. Ekonomıkalyq saladaǵy reformalar. Negizgi elementterdiń biri ulttyq baılyqty fıskaldyq ashyqtyq pen otandyq bıznesti qoldaýǵa baılanysty bastamalar arqyly qaıta bólý boldy. Ásirese «Ulttyq qor – balalarǵa» baǵdarlamasy sátti iske asa bastady.

- Reformalardyń basty maqsaty – barynsha ádil jáne teńgerimdi saıası júıe qurý. «Halyq únine qulaq asatyn memleket» qalyptasýynyń bastapqy kezeńinde joǵary transparenttilik, aqparattyq-kommýnıkatsııalyq tehnologııalar negizinde keń aýqymdy tsıfrlandyrý, sondaı-aq jobalyq keńseler men memlekettik organdardyń qoǵamdyq qabyldaýlaryn qurý arqyly basqarýdyń dástúrli formaty boldy. Qazirgi kezeńde «Halyq únine qulaq asatyn memleket» ÚEU-dy, azamattyq belsendilerdi qarqyndy tartý, ártúrli konsýltatıvtik-keńesshi organdar men komıssııalardy, salalyq qaýymdastyqtardy qurý jáne biriktirý arqyly bılik pen azamattyq qoǵam sýbektileriniń ózara is-qımylyn kúsheıtý negizinde ınstıtýtsıonalızatsııanyń belsendi fazasyna ótti. Qoǵamdyq keńester men Ulttyq quryltaı nyǵaıtylyp, memlekettik basqarýdyń qosymsha kontýry retinde transformatsııalanyp jatyr, - dedi ol.

Sol sebepti, saıasattanýshy aldaǵy ýaqytta osy qarqyndy saqtaý úshin tolyq elektrondy daýys berýge birtindep kóshý, saıası sheshimderge halyqtyń qatysý deńgeıin artyrý mehanızmderin jetildirý, azamattyq qoǵamdy damytý jónindegi ýákil ınstıtýtyn qurý, Úkimet janyndaǵy qoǵamdyq keńes qurý ıdeıasyn qaıta qarastyrý, saıası ınstıtýttardy qarjylandyrý mehanızmderin ázirleý jáne lobbızm ınstıtýtyn qurý, munaı-gaz salasyndaǵy ónimdi bólý týraly kelisimderdi qaıta qarastyrý sııaqty birqatar usynymǵa basymdyq berý kerek.

- Jalpy, memlekettiń basty mindetiniń biri – zańnyń múltiksiz oryndalýyn, tártiptiń saqtalýyn tolyq qamtamasyz etý. Osy baǵyttaǵy istiń durys kele jatqandyǵynyń syrtqy ólshemi retinde álemniń 173 elindegi demokratııanyń jaǵdaıy men sapasy týraly negizdelgen, teńdestirilgen taldaý men derekterdi usynatyn Global State of Democracy Initiative bastamasy aıasynda jasalatyn Democracy Tracker (173 eldegi demokratııa men adam quqyqtaryna qatysty eń mańyzdy oqıǵalardy baqylaıtyn aı saıynǵy jańartylatyn sapaly derekter jıyntyǵy) málimetterine sáıkes, Qazaqstan quqyq qorǵaý múmkindigi, saıası jáne genderlik teńdik kategorııalaryn birshama jaqsartyp otyr, - dedi ortalyq basshysy.

Saıasattanýshynyń paıymdaýynsha, bastysy ádiletti Qazaqstan ıdeıasyna adal kadrlar qajet. Óıtkeni, ádilettilik qoǵamdyq uıysýdyń ıdeologemasy retinde:

1. Ádilettiliktiń ornyǵýy qoǵamda sáıkesinshe atmosferany qalyptastyrýdy talap etedi (Jańa qoǵamdyq etıka).
2. Memlekettik apparat óz betinshe ádilettilikti qamtamasyz ete almaıdy, ásirese ózine qatysty. Sondyqtan qoǵam kúshin jumyldyrý, ıaǵnı qoǵam ózindik «Ádilettik hartııasyn» qalyptastyrýy kerek. 1 jáne 2 tarmaq tikeleı qoǵamda adal azamattardy, memlekettik qyzmette adal kadrlardy talap etedi.

- Sonymen qatar, polıarızatsııanyń kúsheıýi men senim daǵdarysyn qosyńyz. Edelman senim barometriniń 2023-2024 jylǵy shyǵarylymdaryna júginsek, qoǵamdaǵy polıarızatsııaǵa áser etýshi faktor retinde senimniń tómendigi, áleýmettik ınfraqurylymnyń álsizdigi jáne ádiletsizdik kórsetilgen. Polıarızatsııanyń artýyna úkimetke degen senimniń tómendigi, ortaq biregeıliktiń joqtyǵy jáne júıeli túrdegi ádiletsizdik kóp áser etedi. Respondentter pikirinshe, qoǵamdaǵy kelispeýshilikter sheshilmeı, polıarızatsııanyń kúsheıýinen týýy yqtımal problemalar kóbeıedi: dıskrımınatsııanyń kúsheıýi, ekonomıkalyq ósimniń tómendeýi, kóshedegi qylmystyń jıileýi, áleýmettik problemalardy sheshe almaý, qarjynyń jetispeýi, - deıdi Rızzat Tasym.

Ortalyq basshysynyń atap ótýinshe, dármensiz saıası ınstıtýttar men jemqorlyq ta úlken problemaǵa aınalyp otyr. Azamattardyń pikirinshe, osynyń barlyǵy saıası «jatsynýǵa» ákeledi.

- Sol sebepti, qoǵamnyń birligi qazir burynǵydan da mańyzdy. Jasyryn saıasattan bas tartý, jarııa saıasatty damytý jáne qoǵamnyń saıası sheshimder qabyldaýǵa qatysýyn keńeıtý jolynda qoǵamnyń birligi men tutastyǵyn odan ári nyǵaıtý boıynsha ıdeıalar men qadamdardy ázirleý, sapaly dıskýssııanyń keń aýqymyn uıymdastyrý jáne utymdy oılardy irikteý asa qajet, - dedi saıasattanýshy.

Aıta ketsek, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev «Ana tili» gazetine bergen suhbatynda «Qazaqstandy parlamenttik basqarý júıesine kóshirý úshin irgeli reforma daıyndalyp jatqany ras pa?» degen saýalǵa jaýap berdi.