Qazirgi balalarda áleýmettik jaýapkershilik tómen - psıholog
PETROPAVL. KAZINFORM – Mektep tabaldyryǵyn attaǵan búldirshin eki aıdyń ishinde jańa tártipke beıimdelip, oqý úrdisine qosylýy kerek. Alaıda búldirshinniń áli kúnge deıin oqýǵa zaýqy bolmasa, qyńyrlanyp, mektepke barǵysy kelmeı jylasa – bul durys emes. Psıholog Marııa Geın balanyń sabaqqa yntasy bolmaýynyń sebepterin túsindirdi.
— Balanyń sabaqqa zaýqy bolmaýyna ne sebep?
— Birinshiden, balaǵa belgili bir daıarlyqtan ótpegendikten qıyn bolýy múmkin, máselen damytý ortalyqtaryna barǵan joq. Sondyqtan jańa sabaqty túsinbeıdi, qabyldaı almaıdy. Nevrologııalyq sebepter de bolýy múmkin. Balalardaǵy mıdyń mınımaldy dısfýnktsııasy (MMD) degen bar. Mundaıda emotsıonaldy turaqsyzdyq, uıqynyń buzylýy, motorıkanyń durys jetilmeýi, sóıleý daǵdylarynyń jáne oqýdan artta qalý sııaqty belgileri bolady. Bul — júıke-psıhıkanyń ereksheligi keń taralǵan, biraq bul — aýrý emes. Aýyr bosanǵanda nemese júktilik qıyn ótkende balanyń nevrologııalyq keıbir neırondary durys jumys istemeıdi. Mundaıda basqa neırondar óz mindetimen qatar jumys istemeıtin neırondardyń da fýnktsııasyn qosa atqarady. Saldarynan nerv júıesi kúsh-qýatynyń basym bóligi mı durys jumys isteýi úshin jumsalyp, júıke sharshaıdy.
Mundaı nevrologııalyq faktor qazirgi ýaqytta meniń tájirıbemde jıi kezdesedi. Árıne, saldarynan balanyń energııasy birneshe sabaqqa jetpeıdi, sondyqtan ol terezege qaraıdy, sabaqty oqyǵysy kelmeıdi. ıAǵnı oǵan tapsyrmany oryndaý qıyn.
Balada áleýmettik jaýapkershilik joq bolǵandyqtan da oqyǵysy kelmeýi múmkin. Bul da keń taralǵan. Ata-analar maǵan balalaryn ákelgen ýaqytta «balam mektepke barǵysy kelmeıdi, qyńyrlanady, basqalarmen tóbelesedi» deıdi. Mundaıda men olardan balanyń belgili bir mindetteri bar ma, ol mindetti oryndamasa jazalaısyzdar ma, úıde tyıym salynǵan áreketter bar ma, álde bárine kóz juma qaraısyzdar ma dep suraımyn. Áńgime barysynda ata-ana balasy úshin barlyǵyn ózderi isteıtindigi, ıaǵnı oǵan eshqandaı jaýapkershilik artylmaǵandyǵy anyqtalady. Saldarynan balada áleýmettik jaýapkershiliktiń jetispeýshiligi týady. Úıdegi jaǵdaıdy mektepte de qaıtalap, túk istegisi kelmeıdi. Muǵalim, árıne ony jaı otyrǵyzyp qoımaıdy, osydan keıin bala úshin muǵalim jaman, onyń mektepke barǵysy kelmeýiniń bir sebebi osy bolýy múmkin.
Bala mekteptegi ujymyna qatysty da barǵysy kelmeýi múmkin. Ustazy avtorıtarly bolsa nemese úıdegi emotsıonaldyq jaǵdaıǵa baılanysty, urys-keris, problemaǵa, jalpy qolaısyz jaǵdaıǵa narazylyq retinde de oqyǵysy kelmeıdi.
ıAǵnı, sabaqty oqyǵysy kelmeýiniń birneshe sebebi bolýy múmkin, sondyqtan, máseleniń mánisin bilý qajet.
— Balaǵa úı jumysyn májbúrli túrde oryndatqan durys pa?
— «Májbúrleý» degen sózdi qoldanbas buryn, aldynda aıtqanyma oralsaq — balanyń áleýmettik jaýapkershiligi. Balanyń kúndelikti mindeti bolýy kerek, oryndamaǵan jaǵdaıda jazasy bolýy qajet. Osyndaıda ǵana bala boıynda jaýapkershilik qalyptasady. Bala mektepten kelisimen ózine júktelgen mindetti oryndap, eshqandaı májbúrleýsiz úı tapsyrmasyna kirisedi. Ata-ananyń mindeti — úıge berilgen tapsyrmany qorqytyp, májbúrli túrde istetý emes, balaǵa onyń ózine bekitilgen jaýapty mindet ekenin túsindirip, qalyptastyrý.
Jalpy, eger bala buryn eshqandaı damytý ortalyqtaryna barmasa, úı jumysyn istep kórmese, árıne, kómektesip, tapsyrmany onymen birge otyryp oryndaý kerek. Barsa da, 1-synyp oqýshysyna ata-ananyń kómegi qajet, baqylaý kerek.
— Balanyń mekteppen qandaı da bir máselesi bar ekenin qalaı bilýge bolady?
— Balanyń júris-turysynda, ózin ustaýynda ózgeristi baıqasańyz oǵan áreket etý mańyzdy. Mysaly buryn kóńildi júrip, sońǵy ýaqytta minezi tuıyqtalsa, uıqysy buzylsa nemese kóp uıyqtap, tamaq ishpese, ıaǵnı bala boıyndaǵy qandaı da bir kúrt ózgeris — bizdiń aralasýymyzdy qajet etedi.
Eń aldymen árıne balamen ashylyp sóılesý kerek, aıtsa jaqsy, al eger ne bolyp jatqanyn ózi túsinbese, ne bolmasa aıta almasa psıhologqa barǵan durys.
— Bala agressııasy qaıdan paıda bolady, onymen qalaı kúresý kerek?
— Bala boıynda ne bar, onyń bári — ata-anasynan. Densaýlyǵyna qatysty, nevrologııalyq máselelerdi qarastyrmaǵanda. Maǵan osyndaı máselemen kelgende, men kóp jaǵdaıda áke-sheshesin tekseremin. Ata-ananyń qarym-qatynasy, balany tárbıeleýdegi olqylyqtar anyqtalyp jatady. Olar — áke-sheshesiniń avtorıtarlyǵy, frýstratsııa — balanyń suranysyn qanaǵattandyrmaý, ıaǵnı bir zatty qatty qalap surady, biraq ony alyp bermedi.
Mekteptegi býllıng te sebep bolýy múmkin. Bala muǵalimine nemese synyptastaryna jaýap bere almaıdy, ishinde býlyǵyp, keıin bir áleýmettik ortada jınalǵan agressııasy shyǵýy múmkin.
— Ata-ana balasyn qalaı tyńdata alady?
— Balanyń áleýmettik jaýapkershiligi bolmaı, ony tártipke salý qıyn. Onyń kún tártibi, belgili bir mindetteri, jaza — uryp-soǵý emes, mysaly mýltfılm kórý ýaqytyn shekteý nemese oınaýǵa jibermeý sııaqty, yntalandyrý bolý kerek. Oıynshyq, unaǵan zattaryn beı-bereket ápere bermeı, belgili bir merekege oraılastyrý. Aqshany jaratýdy úıretý, bir aptaǵa belgili bir somany berip, erkindik berý. Ol osylaısha josparlap úırenedi. Mysaly dúkenge barǵanda tátti alyp berýdi surasa, ony ózine bólingen aqshadan alýdy usyný. Barlyǵyn birden jumsap qoısa, kelesi joly únemdeıtin bolady. Bala teris áreketteriniń saldaryn kórip, sezinýi kerek.
— Bizge ýaqyt bólip, suhbat bergenińizge rahmet!