Qazirgi ýaqytta memlekettiń retteýshi rólin kúsheıtpeıinshe, qaıta óńdeýkásiporyndarynyń qarqyndy damýy múmkin emes - A. Kúrishbaev
- Aқylbek Қajyғұlұly, Қazaқstanda aýyl sharýashylyғy өnimderin қaıta өңdeýmen aınalysatyn kәsiporyndardyң bәsekege tөtep berip, қarқyndy damýy үshin keleshekte қandaı shetin mәselelerdi sheshý қajet dep sanaısyz?
- Aýyl sharýashylyғy өnimderin қaıta өңdeý өnerkәsibi ekonomıkanyң negizgi bir salasy ғana emes, sonymen birge ol elimizdiң azyқ-tүlik қaýipsizdiginiң kepili de bolyp tabylady. Bұl salanyң damýy eldiң қoғamdyқ-saıası tұraқtylyғyna da tikeleı baılanysty. Әlemdik naryқta týyndaғan azyқ-tүlik daғdarysy men onyң saldary қaıta өңdeý өnerkәsibiniң maңyzdylyғyn bұrynғydan da arttyra tүsti. Al azyқ-tүlik қaýipsizdigi mәselesi dүnıejүzilik ekonomıkalyқ saıasattyң kүndelikti talқysyna aınaldy. Azyқ-tүlik tapshylyғyn sezine bastaғannan-aқ әlemniң barlyқ elderi bұl salaғa memleket tarapynan jasalatyn қoldaýdy kүsheıtip, saıası maңyzy zor өzgerister jasady. Әsirese, өndiris kөlemin arttyrý, ishki azyқ-tүlik naryғyn tұraқtandyrý sııaқty mәselelerge erekshe mәn berip otyr. Osyғan oraı, biz de әlemdik azyқ-tүlik naryғyndaғy jaғdaıғa baılanysty қaıta өңdeý өnerkәsibi salasyndaғy kүrdeli mәselelerdi қaıta қarap, zaman talabyna saı strategııalyқ baғyttaryna jaңa қyrynan kelip, өzgerister engizýimiz қajet. Bұryn jasalyp, қazir jүzege asyrylyp jatқan memlekettik agrarlyқ saıasatty jalғastyra otyryp, biz ony elimizdiң azyқ-tүlik қaýipsizdigin қamtamasyz etetindeı jaңa mazmұnmen tolyқtyrýғa tıispiz. Әlemdik azyқ-tүlik naryғyndaғy jaғdaı shıelenisken қazirgi ýaқytta memlekettiң retteýshi rөlin kүsheıtpeıinshe elimizdiң қaıta өңdeý kәsiporyndarynyң қarқyndy damýy mүmkin emes. Mұny қamtamasyz etý үshin ishki azyқ-tүlik naryғyndaғy tұraқtylyқty saқtaý maқsatynda қabyldanғan keshendi sharalardy jalғastyrý қajet. Bұl sharalarғa әleýmettik maңyzy zor azyқ-tүlik taýarlaryn өndirýdi yntalandyrýdy; olardyң rezervin jasaқtap, tұraқtandyrý қoryn құrýdy; ұtymdy kedendik tarıf saıasatyn jүrgizý arқyly қaıta өңdeý өnimderiniң eksporty men ımportyn retteýdi; azyқ-tүlik taýarlary baғasynyң қalyptasý barysyn қadaғalaýdy jatқyzýғa bolady. Mұndaı sharalardy қazir әlemniң barlyқ memleketteri қoldanyp jatқany mәlim. Қaıta өңdeıtin kәsiporyndar bәsekege tөtep beretin өnimder өndirý үshin olardy eң aldymen aýyl sharýashylyғy shıkizattarymen қamtamasyz etý қajet. Bұғan deıin problema bolyp kelgen bұl mәsele қazirgi taңda oң sheshimin tabýda. Өkinishke қaraı, otandyқ өndirýshiler өndiretin maıly daқyldar, jemis-jıdek pen baқsha өnimderi, қant қyzylshasy elimizdiң қaıta өңdeý kәsiporyndarynyң sұranysyn tolyқ қamtamasyz ete almaı otyr. Bұl mәseleni tıimdi sheshý үshin atalmysh өnimderdi өsirýge beriletin sýbsıdııa mөlsheri eleýli ұlғaıtylýda. Bұdan bөlek, eginshilik salasyn әrtaraptandyrýғa aıryқsha nazar aýdarylyp, ylғal saқtaıtyn tehnologııalarғa өtý kөzdelýde. Osy oraıda, aldaғy 4-5 jyldyң ishinde dәndi-daқyldar egiletin barlyқ alaңdardy ғylym ұsynyp otyrғan osyndaı tehnologııaғa kөshirý mindeti қoıylyp otyr. Mal sharýashylyғynda өndiristi irilendirý, maldyң genetıkalyқ әleýetin arttyrý, orta jәne iri taýarly fermalardy құrý esebinen salany өnerkәsiptik negizge kөshirý arқyly қaıta өңdeý kәsiporyndaryn otandyқ sapaly shıkizattarmen қamtamasyz etý bizdiң aldymyzda tұrғan basty mindetterdiң bir parasy. Қazir iske asyrylyp jatқan jәne jaңadan engizilgen bıýdjettik baғdarlamalardyң barlyғy aýylsharýashylyғy өnimderin қaıta өңdeý salasyn tehnıkalyқ jәne tehnologııalyқ tұrғydan қaıta jaraқtandyrýғa baғyttalғan jүıeli sharalardy memlekettik қoldaýғa jәne yntalandyrýғa jұmyldyrylatyn bolady. Atap aıtқanda, aғymdaғy jyldan bastap қaıta өңdeý kәsiporyndarynyң aınalym қarjysyn tolyқtyrý үshin ekinshi deңgeıli bankterden alғan nesıeleriniң өsimin tikeleı sýbsıdııalaý baғdarlamasy odan әri jalғasady. Mal sharýashylyғy өnimderin өndirýdi sýbsıdııalaý erejesi onyң mindetti tүrde өnerkәsipte қaıta өңdeýge baғyttalýy tıis bolyp өzgertildi. Bұғan қosa, agroөnerkәsiptik keshen salalary kәsiporyndarynyң ISO jәne HASSP halyқaralyқ sapa standarttaryn өndiriske engizý, әzirleý jәne sertıfıkattaý jөnindegi қyzmetteriniң құnyn 50 paıyzғa deıin sýbsıdııalaý jөnindegi memlekettik қoldaý baғdarlamasy odan әri jalғasyn tabady. Bank sektoryndaғy әıgili қıyndyқtardan týyndaғan kredıttik resýrstardyң өtkir tapshylyғy jaғdaıyndaғy «Samұryқ-Қazyna» қory, «Damý» kәsipkerlikti damytý қory men ekinshi deңgeıli bankter arasyndaғy bas kelisimi aıasynda қarastyrylғan 72,0 mlrd. teңge aýyl sharýashylyғy shıkizattaryn қaıta өңdeýmen shұғyldanatyn shaғyn jәne orta kәsiporyndardyң sýbektilerin қarjylandyrýғa jұmsalady. Bұdan bөlek, elimizdiң қarjy ınstıtýttarynyң ınvestıtsııalyқ jobalardy jүzege asyrýy esebinen ekonomıkanyң қaıta өңdeý sektoryndaғy қoldanystaғy өndiristerdi keңeıtý jәne jaңalaryn құrý jөnindegi jұmysy keleshekte de jalғasatyn bolady. Bұlar ishki naryқtyң sұranysyn tolyқ қamtamasyz etý, salanyң eksporttyқ әleýetin arttyrý, sondaı-aқ aýyl halқynyң jұmyspen қamtylýyn jaқsartý, әri salyқ bazasyn keңeıtý jөnindegi қazirgi problemalardy sheshýge baғyttalatyn serpindi jobalar bolyp tabylady.
- Siz bir sұhbatyңyzda «Mal sharýashylyғyn damyta otyryp, aýyl sharýashylyғyn өrkendetýdegi әleýmettik mәselelerdi sheshe alamyz. Mұndaғy basty problema etti eksporttaı almaıtynymyzғa tirelip tұr. Nege? Sebebi bizdiң et eksportқa қajetti veterınarlyқ standarttarғa sәıkes kelmeıdi» degen ediңiz. Sizdiң oıyңyzsha, bұl problemany қalaı sheshý қajet?
- Bүgingi taңda mal sharýashylyғynyң damýy jyl saıyn қarқyn alyp kele jatyr. Memleket tarapynan mal sharýashylyғyn қoldaýғa respýblıkalyқ bıýdjetten қomaқty қarajat bөlinýde. Osynyң nәtıjesinde aýyl sharýashylyғy salasyndaғy sýbektilerdiң әl-aýқattary jaқsaryp, mal sharýashylyғy өnimin өndirýmen aınalysatyn jaңa sharýashylyқ sýbektileriniң қatary kөbeıip keledi. Osylaısha aýyldyқ jerlerde қosymsha jұmys oryndarynyң sany kөbeıip, aýyl tұrғyndarynyң әleýmettik mәseleleri sheshilip jatyr. Otandyқ mal sharýashylyғy өnimderin bәsekelestikke sәıkestendirý jәne syrtқy rynokқa shyғarý Қazaқstannyң negizgi strategııalyқ baғyty bolyp tabylady. ҚR Қarjy mınıstrligi Kedendik baқylaý komıtetiniң derekteri boıynsha, 2008 jyly Қazaқstannan TMD elderine 69 mln. 254,8 myң dollardyң mal sharýashylyғy өnimderi shyғarylypty. Onyң ishinde құny - 866 myң dollar tұratyn tiri mal, 1 mln. 269,6 myң dollar sıyr eti, 1 mln. 278,6 myң dollar құs eti, 3 mln. 75,9 myң dollar sүt jәne қaımaқ өnimderi, 25,9 myң dollar jұmyrtқa eksporttalғan. «Mal өnimderi korporatsııasy» AҚ mal sharýashylyғy өnimderin syrtқy rynokқa shyғarýғa belsendi atsalysýda. Korporatsııa өtken jyly қazan aıynyң ortasynda қazaқstandyқ etti Reseıge eksporttaýғa rұқsat alyp, jyldyң aıaғyna deıin 400 tonna sıyr etin ekporttady. Osy baғytty damytý maқsatynda 2008-2011 jyldary Korporatsııamen «Eksporttyқ ınfraқұrylymy damyғan bordaқylaý alaңdarynyң jүıesin құrý» ınvestıtsııalyқ jobasy iske asyrylýda. Sonymen қatar, 2009 jyldan bastap ««ҚazAgro» holdıngi et kombınattaryn jәne modýldyқ mal soıý beketteri jүıesin құrý boıynsha ilki jobany iske asyrýdy josparlap otyr. Bүgingi taңda, Қazaқstannyң Dүnıejүzilik saýda ұıymyna (DSҰ) kirýi қarsaңynda, қazaқstandyқ veterınarııalyқ zaңnamany halyқaralyқ normalar men talaptarғa sәıkestendirý jүrgizilýde. Bұl rette, elimizdiң et өңdeý kәsiporyndary osy talaptarғa sәıkes bolýy kerek. Eksportқa baғdarlanғan et өңdeýshi kәsiporynғa өz өnimin halyқaralyқ rynokқa shyғarýғa mүmkindik beretin halyқaralyқ kod (nөmir) beriledi. Halyқaralyқ kodty alý үshin et өңdeýshi kәsiporyn veterınarııalyқ normalar men talaptarғa saı bolýy қajet.
- Taғy bir sөziңizde aýyldyқ jerlerdegi shaғyn nesıe berý ınstıtýttaryn jetildirýde әli de birқatar kedergiler baryn aıtқan ediңiz...
-Halyқtyң jekelegen toptarynyң, sonyң ishinde bүgingi kүngi banktik sektordyң қarjylyқ қyzmetterimen қamtylmaғan aýyl tұrғyndarynyң қarjylyқ-nesıelik resýrstaryna қol jetimdiligin keңeıtý maқsatynda mınıstrlik tarapynan aýyl tұrғyndaryn shaғyn nesıeleý boıynsha bıýdjettik baғdarlama iske asyrylyp jatyr. Bұl baғdarlamany iske asyrý kezinde jalpy somasy 9,8 mlrd. teңge bolatyn 50 myңnan astam shaғyn nesıe berildi. Bұl ortasha jәne odan kem tabystary bar үı sharýashylyқtarynyң 4,5 paıyzyn shaғyn nesıelermen қamtýғa mүmkindik berdi. Bұl baғdarlamany iske asyrýdaғy oң әleýmettik-ekonomıkalyқ saldarғa қaramastan, birқatar қıynshylyқtar da oryn alyp otyrғanyn da aıtyp өtken jөn. Bұl negizinen osy sharalardy jalғastyrý үshin қarajattyң jetkiliksiz bolýymen baılanysty. Osy mәseleniң өzektiligine baılanysty 2009 jylғy қaңtardyң 19-da Үkimet basshysy K. Mәsimov өtkizgen selektorlyқ keңeste aýylda shaғyn nesıeleýdi damytý boıynsha birқatar sharalar қabyldandy. Osylaısha, aýyl halқyna nesıe berýge arnalғan nesıelik resýrstardy ұlғaıtý үshin 2009 jyly jergilikti bıýdjetterden «Damý + aımaқtar» baғdarlamasy boıynsha bөlinetin қarajattardy aýyl tұrғyndaryna shaғyn nesıe berý үshin «ҚazAgro» holdınginiң enshiles ұıymdaryna berý josparlanyp otyr. Sonymen қatar, «Samұryқ-Қazyna» қory aýyl tұrғyndaryn shaғyn nesıeleý үshin Қazposhtanyң fılıaldyқ jүıesin tartatyn bolady, al «Damý» қory aýyldyқ shaғyn nesıe ұıymdaryna қarjy қarajattaryn ұsynýdyң jeңil tәrtibin әzirleıdi. Aýyl tұrғyndarynyң әlsiz jikterin shaғyn nesıeleý үshin 2009 jyldyң bıýdjetin naқtylaý barysynda қosymsha қarajat izdestiriletin bolady.
- Jaқynda, Siz basқaryp otyrғan mınıstrlik Saýd Arabııalyқ kәsipkerler Қazaқstannyң aýyl sharýashylyғy salasyna қomaқty қarjy құıýғa nıet bildirip otyrғany týraly aқparat taratty. Olardy bizdiң elimizdiң agrarlyқ sektorynyң қandaı baғyttary қyzyқtyryp otyr?
- 2008-2009 jyldary Қazaқstanғa Saýd Arabııa Koroldiginiң үkimettik delegatsııalary keldi. Sapar barysynda Aýyl sharýashylyғy mınıstrliginiң, «KazAgro» holdınginiң vedomstvolyқ baғynystaғy ұıymdarynyң, «Ұlttyқ referenttik laboratorııa» memlekettik mekemesiniң, «Fıtosanıtarııa» respýblıkalyқ memleketik kәsipornynyң basshylyғymen kezdesýler өtti. Sondaı-aқ, delegatsııa Aқmola oblysyndaғy mal sharýashylyғy қojalyқtaryna bardy. Saýd taraby aýyl sharýashylyғynyң basymdy salalarymen jәne өzara tıimdi yntymaқtastyқtyң mүmkin baғyttarymen tanystyryldy. Osy jylғy 12 naýryzda men Saýd Arabııasy Koroldiginiң Ekonomıka jәne josparlaý mınıstri Haled Ben Mýhammad әl-Kýseıbımen kezdestim. Kezdesý barysynda Қazaқstannyң agroөnerkәsiptik kesheniniң jaı-kүıi jәne aýyl sharýashylyғy salasyndaғy yntymaқtastyқtyң perspektıvalary talқylandy. Kөrsetilgen saparlar nәtıjesi boıynsha Saýd tarabynyң dәndi daқyldardy өndirý jәne eksporttaý, mal sharýashylyғy, asyl tұқymdy mal өsirý, veterınarııalyқ preparattardy өndirý boıynsha tәjirıbe almasý salalaryna ınvestıtsııalar құıýғa қyzyғýshylyқ tanytқandyғyn atap өtýge bolady.
- Premer-Mınıstrdiң tapsyrmasyna sәıkes Siz de jeke blogyңyzdy ashқan ediңiz? Osy bastama өziңizdiң, jalpy salanyң jұmysyna қandaı da bir paıdasyn tıgizip jatyr ma? Azamattarymyzdy қandaı mәseleler alaңdatady eken?
- Bұғan deıin jұrt bizdiң mınıstrliktiң resmı saıty arқyly sұraқtaryn joldap, ұsynystaryn bildirip jatatyn. Қazir de bұl үrdis jalғasyp keledi. Ýaқyt talabyna sәıkes Үkimet basshysynyң tapsyrmasy boıynsha men de «blog» ashtym. Bұryn jұmysқa kelgen kezde nemese jұmystan keıingi ýaқytta mınıstrliktiң saıtyn қarap, aқparattarmen, kelgen sұraқtarmen tanysyp otyratynmyn. Sөıtip sұraқtyң mazmұnyna қaraı jaýapty adamdarғa tapsyrma beretinmin. Odan әri қalyptasқan jүıe boıynsha jaýap berilip otyratyn. Al meniң jeke blogym ashylғannan beri keıbir mәlimetter bolmasa, barlyқ sұraқtarғa өzim jaýap beremin. Keıde ýaқyt tapshylyғyna baılanysty bir-eki kүn keshigip jaýap bergenderim bar. Biraқ eң bastysy, meniң blogyma kelgen sұraқtardyң barlyғyna jaýap berildi. Onyң ishinde bizdiң salaғa қatysty emes 4-5 sұraқ boldy. Jalpy sұraқtar әrtүrli taқyrypta keldi. Onyң ishinde mal sharýashylyғyna, kөkөnis klasterine, sýbsıdııanyң berilý tәrtibine қatysty mәseleler kөp kөterildi. Aýyl sharýashylyқ өnimderin өңdeý, jұmysқa tұrý sııaқty mәselelerdi de jıi қozғady. Sonymen қatar «ҚazAgro» Ұlttyқ Holdıngi» AҚ-nyң enshiles kompanııalaryna қatysty, nesıe alýdyң tәrtibi sııaқty mәselelerge de tıisinshe jaýap berdim. Keıbir azamattar naқty sұraқtardy emes, өzderiniң jeke mәselelerin kөterip jatatyn kezderi de jıi kezdesti. Jalpy maғan da, meniң oқyrmandaryma da, blogtyң paıdasy bolmasa zııany tıdi dep aıta almaımyn. Өıtkeni men mınıstr retinde keıbir mәselelerdiң neden týyndaıtynyn tұjyrymdadym.
