Qazirgi mal tóldeıtin shaq adam úshin qaýipti, aýrý juqtyrý múmkindigi eselep artady – sanıtar
- Tolqyn Sherııazdanqyzy, ózińizdi oqyrmandarymyzǵa tanystyryp ketińizshi, bul salaǵa qalaı keldińiz?
- Men Shyǵys Qazaqstan oblysy Kúrshim aýdanynyń týmasymyn. 1996 jyly Qaraǵandy memlekettik medıtsınalyq ınstıtýtyn epıdemıolog dáriger mamandyǵy boıynsha támamdadym.
Bala kúnimnen dáriger bolýdy armandadym. Armanymdy júzege asyrý úshin mektepte hımııa, bıologııa pánderine basymdyq berip oqydym. 1990 jyly ýnıversıtetke qujatymdy berdim, biraq emdeý fakýltetine konkýrs joǵary boldy jáne eńbek ótili barlardy kóbirek qabyldady.
Mektepti endi bitirgenmin, sondyqtan qujattarymdy medıko-profılaktıkalyq is fakýltetine tapsyrdym. Qazirgi tańda SQO sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý departamentiniń asa qaýipti ınfektsııalardy epıdemıologııalyq qadaǵalaý bóliminiń bas mamany bolyp qyzmet atqarýdamyn. Jalpy memlekettik qyzmettegi eńbek ótilim 25 jyl.
- Sizdiń mindetińizge ne kiredi?
- Qazirgi negizgi mindetim – jumysty uıymdastyrý jáne qadaǵalaý. Asa qaýipti ınfektsııa tirkelgen jaǵdaıda onyń der kezinde esepke alynýyn, oshaqtardyń tergep, tekserilýin qadaǵalaý, epıdemıologııalyq taldaýlar júrgizý, asa qaýipti ınfektsııalardyń aldyn alý sharalaryn uıymdastyrý, medıtsına jáne aýmaqtyq sanıtarııalyq-epıdemıologııalyq baqylaý basqarmalarynyń mamandaryna semınarlar uıymdastyryp ótkizý, baǵdar-keńes berý, josparly nysandardy tekserýge qatysý, halyqtyń arasynda sanıtarııalyq túsindirý jumystaryn ótkizý, memlekettik qyzmet kórsetý, kelip túsken suranymdarǵa, ótinishterge jaýap daıyndap joldaý, aǵymdyq, jyldyq josparlardy oryndaý boıynsha aılyq, toqsandyq esepterdi daıyndaý jáne t.b. kiredi.
- Asa qaýipti ınfektsııalar – halyq arasynda ólim-jitimniń jáne (nemese) múgedektikke kóptep ákelýimen jappaı órshýdi týdyra otyryp, úlken aýmaqtarǵa tez taralatyn jáne adamdardyń basym bóligine zııan keltiretin, janýarlardan jáne adamnan adamǵa berile alatyn aýrýlar. ıAǵnı, epıdemııa týdyratyn ınfektsııalar, olarǵa - Sibir jarasy nemese kúıdirgi, saryp, týlıaremııa, qutyrma, leptospıroz, lısterıoz, Kongo-Qyrym gemarragııalyq qyzbalary jatady.
- Oblysta qandaı qaýipti ınfektsııalardyń oshaǵy bar, olar qaıda ornalasqan?
- Soltústik Qazaqstan oblysynyń 9 aýdany týlıaremııanyń tabıǵı oshaqtarynda ornalasqan. Týlıaremııa – lımfa túıinderin, keıde kóz, ókpeni zaqymdaýy múmkin. Aýrý maýsymdyq, ınfektsııany jaz ben kúz aılarynda juqtyrý qaýpi zor.
Infektsııanyń negizgi kózi – kemirgishter: ondatrlar, egeýquıryqtar, tyshqandar, qoıandar. Sondaı-aq kene jáne qan soratyn jándikterden de juǵýy múmkin. Ańshylar, fermerler, teri daıyndaýshylar, mal soıatyndar aýrý janýarlarmen baılanysta bolǵan kezde juqtyrýy múmkin. Sapasyz daıyndalǵan tamaq pen lastanǵan sý arqyly jappaı taralý qaýpi bar.
Inkýbatsııalyq kezeńniń uzaqtyǵy shamamen 1-20 táýlikti quraıdy, kóbinese 3-7 táýlik. Ádette aýrý jedel bastalady, ıntoksıkatsııa, qaltyraý, dene qyzýynyń kóterilýi, deneniń aýyrsynýy, bas aýrýy, álsizdik paıda bolady. Bet jáne moıyn terisi qyzarady.
Bórtpe paıda bolady, ol 8-12-shi kúnge deıin qabyrshaqtanady, odan keıin teri pıgmentatsııasy qalýy múmkin. Týlıaremııa ınfektsııalyq statsıonar jaǵdaıynda emdeledi. Onymen aýyrǵandarda turaqty ımmýnıtet paıda bolady.
Sońǵy ýaqytta óńirde bul aýrý boıynsha epıdemıologııalyq ahýal turaqty.
- Óńirde jylda brýtsellezge shaldyqqan túlik anyqtalyp, kózi joıylyp jatady. Bul aýrý adamǵa qanshalyqty qaýipti?
- Brýtsellez nemese qazaqsha saryp deımiz, janýarlar jáne adamdardyń óte qaýipti juqpaly aýrýy. Aýrýdy brýtsella mıkrobtary týdyrady. Bul aýrýmen barlyq úı janýarlarly aýyrady, adamǵa osy aýrý maldan juǵady. Bir eskere ketetin jaıt, qoı men eshki saryptyń aýyr túrin taratady, al iri qaradaǵy saryp qozdyrǵyshy adam úshin asa qaýipti emes, aýrý jeńil ótedi.
Adamdarda aýrý juqpa juqtyrǵannan keıin 2-3 aptadan keıin paıda bolady. Infektsııa juqtyrǵan naýqasta birinshi kúnderi dene qyzýy joǵarylaıdy, qaltyraý, terleý, álsizdik, tábettiń tómendeýi bolady.
Sodan soń bas aýrýy, uıqysyzdyq, táýlik boıyna dene qyzýynyń kóterilýi baıqalady. Sarypta kóbine býyndar zardap shegedi, aýryrsyný paıda bolady, isinedi. Kóbine radıkýlıt, nevrıtke ulasady.
Adamdar úshin tek qana aýrý janýarlar qaýipti emes, olardan alynatyn shıkizat jáne taǵamdar, ásirese shıki sút jáne sút taǵamdary, et, jún jáne teri, sonymen qatar jem-shóp, tósenish, sý, topyraq ta qaýipti.
Adam úshin eń qaýipti kez aýrý janýarlardyń tóldeý, qozdaý ýaqyty. Bul kezeńde mıkrobtar kóp mólsherde tólmen, shýymen jáne zármen bólinedi. Infektsııa aýyz, muryn jáne kóz arqyly las qolmen ustaǵanda, zaqymdanǵan teri arqyly, saryppen aýyratyn janýarlardy soıý jáne aýyrý maldy kútip baǵý kezinde juǵady.
Saryp aýrýyn juqtyrý qaýpin azaıtý úshin aýylsharýashylyq janýarlardy satyp alǵanda, veterınarlyq qujattaryn talap etý kerek. Taǵamdardy arnaıy oryndardan ǵana satyp alǵan jón. Sútti mindetti túrde qaınatyp ishý kerek.
- Sibir jarasyn juqtyrý deregi oblysta tirkelgen be? Bizde onyń oshaǵy bar ma?
- Sibir jarasy sońǵy ret SQO-da Aqjar aýdanynda 2021 jyly tirkeldi. Er adam maldy soıǵan kezde aýrýdy juqtyryp alǵan. Naýqasta ınfektsııanyń terilik formasy anyqtaldy, ol tolyqtaı emdelip, saýyǵyp shyqty.
Qazaqstan Respýblıkasyndaǵy kúıdirgi boıynsha statsıonarlyq-qolaısyz pýnktterdiń kadastryna sáıkes SQO aýmaǵynda 2018 jylǵa deıin statsıonarlyq qolaısyz pýnktter sany 149 bolsa, qazir aýrý oshaqtarynyń sany 161-ge jetken.
Sibir jarasy - janýarlar men adamdardyń asa qaýipti juqpaly aýrýy, kóbinese ólimmen aıaqtalady. Sibir jarasynyń qozdyrǵyshy - bakterııa ottegige jetken kezde sporalar túzedi. Janýarlar sibir jarasyn qozdyrǵyshy bar topyraqtan jáne shópten juqtyrady, bul aýrýdy týdyratyn mıkrobtar onda birneshe jyldar boıy saqtalýy múmkin jáne belgili bir jaǵdaılarda kóbeıedi. Adamdar kúıdirgini aýrý maldardan juqtyrady. Sibir jarasy adamnan adamǵa berilmeıdi.
Inkýbatsııalyq kezeń birneshe saǵattan bir aptaǵa deıin, kóbinese bul kezeń 2-3 kúnge sozylady. Kóbinese adamdar aýrý janýarlardy kútý, olardy soıý jáne et óńdeý kezinde, veterınarııalyq-sanıtarııalyq erejelerdi saqtamaǵan kezde janýarlardyń terisinen, júninen juqtyrýy múmkin.
Adam kúıdirgi juqtyrǵanda onyń dene qyzýy birden 39-40°C deıin kóteriledi. Aýrýdyń bakterııasy teriniń kesilgen, syzattary bar, jyrylǵan jerge túsip, jaralar paıda bolady; ókpe tusy aýyryp, entigedi, qandy qaqyryq túsip, pnevmonııaǵa ulasady. Іshi ótip, qandy dıareıa, qusý, meteorızm bolýy múmkin.
Sibir jarasymen aýyrý elimizde ózekti másele. Qazirgi ýaqytta respýblıka aýmaǵynda sibir jarasynyń 2,5 myńnan astam oshaǵy bar.
- Oblysta asa qaýipti ınfektsııalar boıynsha epıdemıologııalyq ahýal turaqty. QR memlekettik shekarasyndaǵy ótkizý pýnkterinde tyrysqaq boıynsha qolaısyz elderden kelgen tulǵalarǵa sanıtarlyq-karantındik baqylaý júrgiziledi.
Jyl saıyn jiti ishek aýrýlary men tyrysqaq boıynsha epıdemıologııalyq maýsymda tyrysqaqtyń ákelinýin, taralýyn boldyrmaý maqsatynda oblysta sýǵa jáne syrtqy orta nysandaryna tyrysqaq vıbrıondaryna únemi zertteý júrgiziledi, ishek aýrýyna shaldyqqan adamdardyń materıaldaryna zerthanalyq zertteý jasalady, etıologııasy belgisiz juqpaly aýrýdan kóz jumǵan adamdardyń máıitinen alynǵan materıaldar zertteledi.
Infektsııalyq statsıonarlardyń naýqastardy qabyldaýǵa daıyndyǵy, olardyń ýytsyzdandyrý, regıdratatsııalaý jəne erekshe terapııa quraldarymen, bakterııaǵa qarsy preparattarmen jaraqtandyrylýyn qadaǵalaý júzege asyrylady jəne konsýltatıvtik keńester berilip otyrady. Turǵyndar arasynda aqparattyq-túsindirme jumystary turaqty júrgiziledi. Týrıstik fırmalarǵa shet elderge baratyn tulǵalarǵa arnalǵan jadnama, nusqaýlyqtar jiberiledi.
Týlıaremııanyń aldyn alý maqsatynda naýryz, sáýir aılarynda jyldyq josparǵa sáıkes tabıǵı oshaqtardyń aýmaǵynda turatyndarǵa, sondaı-aq mamandyǵyna baılanysty juqtyrý qaýpi bar adamdarǵa týlıaremııaǵa qarsy ekpeler júrgiziledi.
- Áńgimeńizge rahmet!
