Qazirgi Konstıtýtsııamyz alashordalyqtardyń baǵdarlamasy negizinde jazylǵan deýge bolady -ǵalym
Suhbat barysynda professor Konstıtýtsııa tarıhy, qazirgi Ata zańymyzdyń qalaı qabyldanǵany, ondaǵy Elbasy Nursultan Nazarbaevtyń róli jaıly áńgimelep berdi.
- Qazaq tarıhynda Qasym hannyń qasqa joly, Esim hannyń eski joly, Táýke hannyń «Jeti jarǵysy» erekshe oryn alady. Osy oraıda tarıhı sabaqtastyq jaıynda sóz qozǵap, qazirgi Ata zańymyz osy zańdardyń izbasary deýge bola ma?
- Árıne, ol zamandaǵy zańdar týra maǵynasynda bizdiń Ata zańymyzdan kórinis tapqan dep aıtý qıyn. Olar qaldyrǵan zańda qazaq halqynyń dástúrli ómir salty kórinis tapqan. Sol kezdegi zańdar qoǵamdyq qarym-qatynasty retke keltirip otyrdy. Biraq olar qaldyrǵan zańnyń negizgi ıdeıasy saqtalyp, zań túrinde búgingi Konstıtýtsııada kórinis tapqan tustary da bar.
Qazirgi Konstıtýtsııamyz alashordalyqtardyń baǵdarlamasy negizinde jazylǵan deýge bolady. Men sol kezdegi zııaly qaýymǵa tań qalamyn. Ár salada júrgen adamdar bolsa da, úkimet saıasatyn qalaı júrgizý kerek, qurylymy qalaı bolý kerek degen máselede árbiriniń oıy myqty bolǵan.
- Qazaq tarıhynda resmı túrde alǵash Konstıtýtsııa qashan qabyldandy?
- Qazaqstanda Konstıtýtsııalyq zań resmı túrde 1937 jyly qabyldandy. 1926 jyly 18 aqpanda Qazaq Avtonomııalyq Keńestik Sotsıalıstik Respýblıkasynyń Konstıtýtsııasy jasalǵan. Ol kezde Qazaqstan RSFSR quramynda bolǵandyqtan, ony Reseıdiń joǵarǵy bılik organdary bekitýi tıis edi. Biraq ony bekitpedi, naqty ne sebepti bekitpegeni áli kúnge deıin belgisiz. Oǵan qatysty ártúrli boljam bar. Keńes Úkimetiniń Qazaqstanǵa degen kózqarasy erekshe boldy. Mysaly, kórshi memleketter Keńes Odaǵynyń quramyna bizden buryn kirip ketti. Tájikstan, Ózbekstan, Qyrǵyzstan, Túrikmenstannyń aýmaǵyn qosqanda Qazaqstannyń jer kólemine jetpeıdi. Ol kezdegi qazaqtyń sany da kóp boldy. Qazba baılyǵy turǵysynan qaraǵanda da Qazaqstan alda boldy. Soǵan qaramastan Keńes Úkimeti 1936 jylǵa deıin Qazaqstanǵa Odaqtyq memleket degen ataqty bergisi kelmedi. Túrkistan avtonomııasynyń Konstıtýtsııasy boldy, al Qazaq avtonomııasynyń Konstıtýtsııasy bolǵan joq. Revolıýtsııaǵa deıin Qazaqstanda egemendi memleket qurýǵa qatysty qozǵalys óte kúshti boldy. Keńes úkimeti sol sebepti Qazaq avtonomııasyna qyryn qarady dep oılaımyn. 1937 jyly ǵana Qazaqstanǵa Odaqtyq Respýblıka ataǵyn berdi.
- 1926 jylǵy jáne 1937 jylǵy Konstıtýtsııanyń qandaı aıyrmashylyǵy boldy?
- 1926 jyly jazylǵan Konstıtýtsııa Qazaq avtonomııasynyń barlyq organdarynda qaralyp, bekitildi. Onda Qazaqstan egemendiginiń barlyq quqyǵy jazyldy. Reseıdiń keıbir zańy Qazaq avtonomııasynyń zańyna qaıshy kelse, jergilikti organdar ony oryndamaýǵa quqyly degen tarmaǵy boldy. Ókinishtisi sol, sonyń bári qaǵaz júzinde qalyp qoıdy. 1937 jylǵy Konstıtýtsııadaǵy zańnyń bári birbetkeı boldy. Bul kezde ortalyqtandyrylǵan júıe qalyptasty. Ár deńgeıde keńestiń atqarýshy organdary boldy. Olar joǵary atqarýshy organdarǵa baǵyndy. Osynyń báriniń ústinde Kommýnıstik partııa turdy. Kompartııa nusqaýynsyz eshbir atqarýshy organ sheshim qabyldaı almaıdy. Sondaı-aq dál sol kezde josparly ekonomıka degen shyqty. Qazirgideı tsıfrlyq tehnologııa, kásipkerlik sala damyǵan kez emes, ol zamanda jospardy ótirik oryndaý boldy. Mysaly, Kompartııanyń sheshimimen 5 jyldyq jospardy 3 jylda oryndaý týraly sheshim qabyldandy. 5 jyldyq jospardy 3 jylda oryndaı salý múmkin bolsa – onda bastapqyda-aq durys jospar qurylmaǵan bolyp tur ǵoı. 100 qoıdan 150 qozy alý kerek degen uran boldy. Olaı bolýy múmkin be edi? Qazaq halqy egiz týǵan qozyny kelesi jylǵa jetkizbeı soıyp tastaıdy, sebebi egiz týǵan qozy álsiz bolyp, otardy álsizdendiredi. Keńes Odaǵynyń ydyraý sebebiniń biri – osy, ıaǵnı ekonomıkada durys tártip bolǵan joq.
- Al endi 1993 jyly qabyldanǵan Konstıtýtsııa men 1995 jylǵy Konstıtýtsııanyń aıyrmashylyǵy jaıynda aıtyp berseńiz...
- 1993 jylǵy Qazaqstan Konstıtýtsııasy - konstıtýtsııalyq damýdaǵy bir kórnekti másele. Bul kezeńniń ózi qıyn boldy. Ol Konstıtýtsııa Keńes Odaǵy ydyrap, al naryqtyq ekonomıkaǵa tolyq kóshpeı turǵan kezde qabyldandy. 1993 jylǵy Konstıtýtsııa «Kompromıstik Konstıtýtsııa» degen ataq alyp ketti. Onda Prezıdent pen Joǵarǵy keńestiń quzireti teń dep aıtylǵanymen, keńestiń quqylary basymdaý boldy. Prezıdent áldebir sheshim qabyldasa, ony Joǵarǵy keńes qarap, bekitýi kerek boldy. Kadrlyq taǵaıyndaý kezinde de Joǵarǵy Keńespen kelise otyryp sheshim qabyldaý kerek boldy. Bul tejeýshi faktorǵa aınala bastady. Endi qurylǵan jas memleket kósh sońynda qalmaý úshin tez áreket etýi kerek boldy. Ol kezde áli de keńestik júıeden tolyq arylmaǵan edik. Odan bir kúnde qutylý múmkin emes. 1991-1995 jyldar aralyǵy Qazaqstan úshin ótpeli kezeń boldy. Osy kezeńde qabyldanǵan Ata zań sol kezdegi qoǵamǵa saı bolýy kerek edi. Ol Konstıtýtsııa sol turǵyda óziniń tarıhı mindetin atqardy. Shynaıy demokratııalyq qoǵam qurýǵa daıyn bola bastaǵan kezde, ıaǵnı 1995 jyly 30 tamyzda qazirgi Konstıtýtsııamyz qabyldandy.
- Qazirgi Konstıtýtsııamyzdyń qandaı artyqshylyqtaryn atap aıtýǵa bolady?
- Konstıtýtsııa boıynsha Qazaqstan quqyqtyq memleket retinde ornyqty. Naryqtyq ekonomıkasy bar, adam quqyqtaryna basymdyq beriledi, Konstıtýtsııada ol shegelenip jazylǵan jáne qorǵalady. Taǵy bir másele - azamattyq qoǵam. Azamattyq qoǵam – dini, tili, násiline qaraı kemsitýge jol berilmeıtin, ózara kelisimde ómir súretin qoǵam. Biz quqyqtyq memleket qurdyq, biraq áli kóp jumys isteý kerek. Osy tusta sybaılas jemqorlyq problemasy týraly aıta ketkim keledi. Azamattyq qoǵamnyń da, quqyqtyq memlekettiń de alǵa qadam basýyna úlken bir tosqaýyl – paternalızm. Paternalızm – týǵan-týysqan, tanys-tamyryn bılikke engizýge talpyný. Qoǵamda mundaı bar ekenin joqqa shyǵara almaımyz. Paternalızmniń bir kórinisi – jemqorlyq. Máselen, buryn urlaý degen ata-babamyzda bolmaǵan. Oǵan dálel retinde qarapaıym ǵana mysal aıtaıyn: kıiz úıdiń esigin jabatyn qulpy bolmaǵan. Ol urlyq-qarlyq bolmaǵandyqtan. Mal-jaıdy da qorǵap-qorshamaı, baılap qoıa salǵan. Barymta degen – kek alý, ol múlde basqa áńgime. Egemendik alǵaly tarıhı sanamyzda bolmaǵan nárse – jemqorlyq oryn aldy. Jemqorlyq – saldary, al sebebi – paternalızm. Prezıdentimiz Qasym-Jomart Toqaev jemqorlyqty túp-tamyrymen joıýǵa kúsh salyp jatyr. Ol para alǵandy ǵana emes, soǵan ıtermelegenderdi de ustaý kerek dep otyr. Meni sol qýantady. Sol úshin de onyń saıasatyn qoldaımyn.
- Bizdiń qoǵamda adamdar konstıtýtsııalyq quqyqtaryn qanshalyqty biledi dep oılaısyz?
- Meniń oıymsha, kóbi Konstıtýtsııany ashyp, oqymaǵan. Konstıtýtsııa – óte myqty ıdeologııalyq qural. Ony 5-11 synyp oqýshylaryna oqytý kerek. Tarıhymen tanystyryp, jetistigin kórsetip, tipti qandaı ózgeris engizýge bolatynyn talqylaýǵa bolady. Adam da, qoǵam da ózgeredi, sol sebepti Konstıtýtsııada da zaman talabyna saı ózgeris bolýy – zańdylyq. Eń bastysy – Konstıtýtsııanyń negizi, ıaǵnı azamattyq qoǵam, quqyqtyq memleket, adam quqyǵy men múddeleri qorǵalýy týraly ustanym ózgermeýi kerek.
- 1993 jáne 1995 jylǵy Konstıtýtsııalardy ázirlegen sarapshy keńesiniń múshesiniń biri boldyńyz. Bul jumysty Elbasy Nursultan Nazarbaev jiti qadaǵalap, basshylyq etkeni belgili. Sol tusta Elbasy sizderge qandaı talap qoıdy?
- Elbasy Nursultan Nazarbaev 1993 jyly Konstıtýtsııa qabyldaǵan kezde Joǵarǵy keńeste bylaı degen edi: «1991 jyly Qazaqstannyń egemendigi týraly zań qabyldandy. Osy ýaqytqa deıin Keńes Konstıtýtsııasymen kele jatyrmyz. Demokratııalyq qoǵam quratynymyz týraly dúnıe júzine jarııalap qoıdyq. Endi jańa Konstıtýtsııa qabyldaýymyz kerek». Sóıtip 1993 jyly jańa Konstıtýtsııa qabyldandy.
Al 1995 jylǵy Konstıtýtsııa ázirlengen kezde qoǵam bir qalypqa kele bastaǵan bolatyn. Demokratııalyq júıege bet buryp, talaı reformalar bolǵan kez. Sol kezdegi Prezıdentimiz Nursultan Nazarbaev bizge «Bul Konstıtýtsııa eldiń búgini men bolashaǵy qalaı bolady degen boljammen daıyndalsyn. Minekeı, jańa tarıhı tańdaýymyz qalyptasty. Endi osyǵan sáıkes Konstıtýtsııa qabyldaý kerek. Zań jazǵanda eshteńeden qoryqpańdar. Qandaı syn-pikirler aıtylsa da ózim kóteremin. Ol jaýapkershilik óz moınymda. Eń bastysy – jazǵandaryńa halyq senetin bolsyn, odan keıin meni sendirip kórińder. Osy talap oryndalsa, jańa Konstıtýtsııany qabyldaımyz» dedi. Jazý barysynda ol óz oıyn qosyp, suraqtaryn qoıyp, kóńili tolmaǵan jerin aıtyp otyrdy.
- Suhbatyńyz úshin rahmet!
