Qazaqy tazyǵa shynaıy qurmet kerek - Raýan Satybaldıev

ORAL. QazAqparat - Qazaq dalasynda ıttiń qadir-qasıetin bilip, tazy júgirtkender az bolmaǵan. Alaıda olardyń qatary keıin sıreksip ketkeni jasyryn emes. Sondaı jandar el ishinde sırek bolsa da bar. Sonyń biri, qazirgi kezde Tasqala aýdandyq jastarmen jumys jónindegi resýrstyq ortalyǵynyń basshysy qyzmetin atqaratyn Raýan Satybaldıevpen ıt jyly qarsańynda «QazAqparat» tilshisi áńgimelesken edi.

-Raýan, «It - jeti qazynanyń biri» deıdi, bul jóninde ne aıtar ediń?

-Men qazaqtyń qumaı tazysy ǵana osyndaı qurmetke ıe bolýy tıis dep oılaımyn. It júgirtý kóshpendiler turmysynyń ajyramas bóligi bolǵan kezde ata-babamyz osy bir tekti ıt tuqymyn ǵana jeti qazynanyń birine jatqyzǵan. Ózi taqylettes basqa ıtterge qaraǵanda, ıisshildik, ushqyrlyq, tózimdilik syndy kóptegen qasıetti boıyna jınaǵan qazaqy tazynyń shoqtyǵy qashanda bıik turmaq. Asharshylyq kezderde bir tazy bir aýyldy asyraǵany týraly áńgimelerdi úlkenderden estip óstik. Ózimniń atam Satybaldy da tazy júgirtken. Sol kisiniń aýzynan kóptegen qyzyqty áńgimeler estip, tazyǵa degen qumarlyǵym arta tústi. Bala kúnimde ákem bir jerden tazyǵa shatys kúshik kórse, ákelip beretin. Sebebi taza tazy kúni keshege deıin bizdiń óńirde bolǵan joq.

Qazaq halqy Keńes úkimetine qosylǵannan keıingi kóptegen saıası-ekonomıkalyq, áleýmettik ózgerister men daǵdarystar tazy taǵdyryn da aınalyp ótken joq. Asharshylyq jyldary quryp kete jazdaǵan tazylar soǵysqa deıingi jyldary qaıta kóbeıdi. Belgili ǵalym, bıologııa ǵylymdarynyń doktory Arkadıı Slýdskıı óz eńbekterinde 1936-38 jyldar aralyǵynda tazy sanynyń 1 myńnan 4 myńǵa deıin óskenin aıtady. Tazylardyń eń kóp taraǵan aımaǵy burynǵy Oral, Gýrev (Atyraý) oblystary bolǵan. Keıinnen ań terisine degen suranystyń tómendeýi men dástúrli qundylyqtardyń umytyla bastaýy tazylardyń sanynyń kemýine ákelip soqty. Azdaǵan tazy janashyrlary ǵana taza tazy qanyn saqtap qalýǵa tyrysqanymen, olardyń izin basqan jandar bolmady. Sonyń saldary táýelsizdik alǵan tustarda bizdiń aımaqta tazylar múlde qalmady dese bolady.

 

-Tazy asyraýdyń qıyndyǵy men qyzyǵy qandaı? Baǵyp-qaǵýy týraly ne aıtar ediń?

-Tazy asyramas buryn aldymen osy ıt tuqymyn durys tanyp alǵan abzal. Eresek kezinde buıyǵy, jýas bolǵanymen, kúshik ýaqytynda tym shıraq jáne qaǵylez keledi. Der kezinde durys baýlyp, úıretilmese, úı qustaryna, janýarlaryna da aýyzdanyp ketýi múmkin. Ásirese, aýdan ortalyǵynda nemese qalada turatyn mal asyramaıtyn jandar úshin qıyndyq týdyrady. Sondyqtan tazy baýlý kúshik kúninen bastalǵan jón. 3-4 aılyǵynan  bastap keń dalada qydyrtý kerek. Ań terisin jipke baılap, qýdyryp, boıyndaǵy ańqumarlyq qasıetterin oıatý da osy ýaqyttan bastalýy tıis. 8 aılyq ýaqytynan qoıan qýdyryp bastaýǵa bolady. It júgirtip júrgen keıbir jandar 6 aılyq kezinen ańǵa salyp jatady. Bulaı asyǵystyq tanytpaǵan jón. Sebebi kez-kelgen ıt 4 aıynan bastap tiseıdi (sút tistiń ornyna súıek tis shyǵady) jáne dene músheleri qalyptasyp, ósý protsesi jedel júre bastaıdy. Osyndaı kezde uzaqqa júgirtý nemese ańǵa ilestirip júrý tazynyń dene múshesiniń qalyptasýyna nuqsan keltirýi múmkin. Uıasyna tolmaı, ıaǵnı, jastan aspaı azýly ańǵa (qarsaq, túlki, borsyq) salynǵan jas ıttiń beti qaıtyp qalýy múmkin. Kerisinshe uzaq ýaqyt úıde ustap, uıasyna tolǵan tazyny aýyzdandyrmasańyz, moıyny qatyp, kóp jaǵdaıda qoıan, qarsaq syndy júırik ári aılaly ańdy alýǵa jaramsyz bolyp qalady. Sondyqtan tazy baýlýdyń ýaqytyn qatań qadaǵalaý kerek. Tamaqtandyrýy men tazalyǵyna da asa mán bergen jón. Tazy - túri názik kóringenimen, ańǵa túsken kezde betti,  qaısar ıt. Sonymen qatar ústinen bógde ıis shyqpaıtyndyǵy tazy kútimin jeńildete túsedi. Alaıda, kúshik kúninen arnaıy ekpelerin salyp, ósýine qajetti dárýmenderge baı tamaqtarmen asyraǵan abzal. Jyrtqysh ańdarǵa túsetindikten, qutyrý aýrýyna qarsy jyl saıyn egilýi tıis.

 

-Qusbegiler sekildi, tazylar saıysyn keń kólemde uıymdastyrýǵa bola ma?

-Árıne, bolady. 2017 jyldyń qyrkúıek aıynda Tasqala aýdanynyń kúnine oraı aýdan ákimdiginiń qoldaýymen «It tóresi - tazy» atty tazylardyń jarysyn ótkizgen bolatynbyz. Bul saıysta tazylar mehanıkalyq qoıan qýý arqyly synǵa tústi. Sharaǵa kóptegen aýdandar men qalalyq ıtbegiler qatysty. Kórermender tarapynan da qyzyǵýshylyq kóp boldy. Ásirese, reseılik delegatsııa ókilderi qazaqy tazyǵa degen qyzyǵýshylyqtaryn jasyra almady. Ótken jeltoqsanda qoıanǵa ańshylyq maýsymy ashylǵan soń dál osy ataýmen tazylardyń dalalyq synaǵyn ótkizdik. Aıta ketý kerek, osy sharanyń uıymdastyrylýyna Tasqala aýdanynyń ákimi Sanjar Álıev tikeleı yqpal etip, ózi ortasynda boldy.  Saıysqa oblys aýdandarymen qatar aqtóbelik ıtbegiler de qatysty. Dalalyq synaqtyń negizgi maqsaty - tazylardy tiri qoıanǵa salyp, ushqyr, eptilerin anyqtaý. Osylaısha suryptaý arqyly qumaılardyń qanyn jaqsartý. Bıylǵy mamyr aıynyń basynda da aýdan ákiminiń usynysymen «Rýhanı jańǵyrý» baǵdarlamasy aıasynda «It tóresi - tazy» ataýymen tazylardyń kórme-saıysyn ótkizý josparlanýda. Tasqala topyraǵynda ótetin sharaǵa Astanadan arnaıy sarapshy qatysyp, tazylardyń túr-tulǵasyna, tazalyǵyna baǵa bermek.

Bir aıta ketetin jaıt, tazynyń shyǵý tarıhyna qatysty túrli pikir bar. Biri tazyny arabtyń salıýkkıinen shyqqan dese, keıbireýler kerisinshe arab ıti qazaqy tazydan taraǵan degen ýáj aıtady. Al arabtarǵa keler bolsaq, ózderinen shyqqan salıýkkıdi áldeqashan álemge tanytyp, halyqaralaq kınologııalyq qaýymdastyqqa moıyndatyp tastaǵan. Olar úshin mundaı daýdyń quny kók tıyn. Qazaq jerindegi tazylardyń standarty bekitilgenimen, ár oblys óz tazysyn qazaqy qumaıdyń etalony retinde qarap, bir ymyraǵa keler emes. Bizden talap etiletini bir-aq nárse. Ol - taza tuqymdy tazylar sanyn myńǵa jetkizip, arnaıy reestrge tirkeý. Qazirdiń ózinde qazaq dalasyndaǵy tazylar sany myńnan kem emes. Árkim kórpeni ózine tartyp, qalaıda óz tazysyn bıik qoıý úshin qyzylkeńirdek bolyp júrer bolsa, bul daýdyń jýyq mańda bitpesi anyq.

 

 -Bıylǵy ıt jylynan ne kútesiń?   

-«Qazaqy tazyǵa degen shynaıy qurmet qalyptassa» degen oı meniń basymnan shyqqan emes. Osy bir ulttyq qundylyǵymyz memleket nazaryna iligip, tazy tuqymyn tazartýmen shynaıy mamandar shuǵyldansa, nur ústine nur bolar edi. Tazy - qazaqtyń dástúrli qundylyǵy. Kez-kelgenniń bosaǵasynda baılanyp, baraq ıttiń kúıin keshpeýi kerek.  Ózi az tazyny júırik qylamyn dep basqa ıttermen qan aralastyrý -búginginiń beleń alyp turǵan máselesiniń biri. Osyndaı essiz áreket tekti ıttiń erteńine balta shabý jáne ózińniń ulttyq brendińdi qurmettemeý dep bilemin. Bıylǵy ıt jylynda oılaǵan josparlarymyz júzege asyp, búkil qazaq halqyna yrys-bereke men yntymaq ornasyn. El aman, jurt tynysh bolsyn!