Qazaqtyń kúı óneri aman bolsa, qazaq ta qazaq bolyp qala beredi- Aıtjan Toqtaǵan

STANA. Naýryzdyń 3-i. QazAqparat /Marlan Jıembaı/ - Búginde ónerimen tórtkúl dúnıege tanylyp otyrǵan qýatty memleketterdiń bári birdeı baǵzy zamandardaǵy bolmysyn, saltyn pash etetin qundylyqtaryn tolyq saqtap, myna zamanǵa sol bastapqy kúıinde jetkizdik deı almas. Al qazaqtyń qara aǵashtan oıylǵan dombyrasy men onyń kómeıinen tógiletin, sanaly tirshilik ıesi adam turmaq,

botasy ólgen ingenniń de tas emshegin jibiterlik áýez bolyp quıylatyn kúı óneri búgingi urpaqqa esh ózgerissiz, minsiz qalpynda jetti. Ultyn, ultynyń ónerin súıgen azamattardyń muryndyq bolýymen taıaýda jaryq kórgen «Qazaqtyń dástúrli 1000 kúıi» atty antologııa osynaý biregeı ónerimizdi halyq jadynda máńgilik saqtaýǵa baǵyttalǵan ulaǵatty is boldy. Osyǵan oraı QazAqparat tilshisi atalǵan jobanyń jaryqqa shyǵýyna basshylyq jasaǵan dombyrashy, óner zertteýshisi, professor Aıtjan Toqtaǵanmen suhbattasqan edi.

- Bul Elbasynyń tapsyrmasymen, Mádenıet jáne aqparat mınıstri Muhtar Qul-Muhammedtiń tikeleı basqarýymen «El» prodıýsserlik ortalyǵy arqyly shyqqan súbeli eńbek. 1000 kúıdiń ishine eń bastysy qazaqtyń dástúrli kúıleri sol dástúrli kúıshilerdiń oryndaý nusqasynda toptastyrylǵan. Dına ájemizden bastap, Oqap Qabıǵojın, Luqpan Muhıtov, Qalı Tantileýov, bertin kele Rysbaı Ǵabdıev, Ábiken Qasenov, Maǵaýııa Hamzın, Ýálı Bekenov, keshegi ótken Ǵabdylqaq Barlyqov sııaqty talaı kúıshiniń kóziniń qarashyǵyndaı saqtap, búgingi kúnge jetkizgen kúıleriniń barlyǵy derlik endi deýge bolady. Eshbir qazaqtyń óńiri, jalpy oryndaý ereksheligi bar kúıler nazardan tys qalyp qoıǵan joq. Elimizdiń ońtústik, soltústik, batys, shyǵys óńirlerimen qatar, sonaý Qytaı Halyq Respýblıkasyndaǵy qandastarymyzdyń kúıleri, Máskeý muraǵattarynda jatqan kúılerdiń jazbalary arnaıy mamandar jiberilip, jınaqtaldy. Solar ekshelenip, suryptalyp osy myń kúı shyqty. Árıne bulardyń barlyǵy da eski kúıler. Al qazirgi ýaqytta ata-babamyzdan qalǵan asyl muramyzdy odan ári damytyp, shyńdap júrgen Qazaqstan kompozıtorlary A.Jubanovtan bastap, bertin kele Qarshyǵa Ahmedııarov, Seken Turysbekov sııaqty kúıshilerimizdiń de týyndylary tys qalmady.

Jalpy bizde kúı ónerine qatysty «tókpe» jáne «shertpe» degen eki sala bar. Negizi kúıdiń barlyǵy da bir, tek oınaý mánerine oraı ǵana atalǵan eki salaǵa bólinedi. Al negizinen kúıdiń barlyǵy da kúı qylqobyzda da, sybyzǵyda da kúı bolyp eseptelinedi. Osyny keıbireýler qate túsinedi. Kúı «kóńil kúıi» degen maǵynany bildiredi. Kúı qazaqqa ǵana tán, bizdiń tól mýzykamyz. Degenmen, basqa halyqtarda túrikmenderde, tatarlarda, ózbekterde de shamaly bar. Biraq ol sınkretızmnen arylmaǵan. Bireýinde kúı men bı aralasyp kelse, ekinshisinde kúıi, bıi áni aralasyp júredi. Al kúıi kúı bolyp, áni án bolyp, jyry jyr bolyp, bıi bı bolyp, óz aldyna otaý alyp shyqqan óner - eń damyǵan óner bolyp eseptelinedi. Bizdegi osy tórt ónerdiń bir-birinen jeke-jeke bolýy kúıimizdiń eń damyǵan óner ekendigin dáleldeı túsedi. Kezinde ǵulama-ǵalym Qudaıbergen Jubanov «bizdiń óner óte damyǵan óner» degen bolatyn. Sondyqtan kúıdiń adam ómirinde, qazaq ómirinde máni óte zor. Abaı atamyz «týǵanda dúnıe esigin ashady óleń, óleńmen jer qoınyna kirer deneń», deıdi. Adam balasy týǵannan o dúnıege ketkenge deıingi ómiri osy ánmen, kúımen, qazaqtyń dástúrli ónerimen tikeleı baılanysty. Ánniń sózi bar, túsinýge bolady. Al kúı - tylsym dúnıe. Qazaqta «óner aldy qyzy til» degen sóz bar. Tilmen bireýdiń kóńilin jaralap óltirýge de, óleıin dep jatqan adamdy tiriltip alýǵa da bolady. Al kúı ónerine kelseńiz, baıaǵyda Joshy han «balam jaıynda jamanat ákelgen adamnyń kómeıine balqytylǵan qorǵasyn quıamyn» degesin, nebir sheshen, dilmarlardyń tili baılanyp, qaraly habar jetkizýge dátteri jetpegende, bir dombyrashy kelip, qaıǵyly kúı oınap, balasynyń ólimin hannyń óz aýyzynan aıtqyzǵan. Minekeı, kúıdiń qudireti! Demek, til toqtaǵan jerde kúı júredi degen sóz. Kúı keı jaǵdaılarda aldyńǵy orynǵa da shyǵyp ketedi. Kúıdiń osyndaı mán-maǵynasy bar, sondyqtan da qadirli, qasterli. Kúı turǵanda qazaq qazaq bolady, qazaq bolyp qala beredi. «Qurmanǵazy» poemasyn jazǵan marqum Hamıt Erǵalıev aǵamyzdy kózimiz kórdi. Sol kisi «qazaq pen dombyranyń arasyna áli temir tor túsken joq» dep aıtyp otyratyn. Bul temir tor eshqashan túspeýi de kerek. Qıyn jaǵdaı bolar, daǵdarys bolar, anaý-mynaý deımiz, pende bolǵan soń aıtarmyz. Biraq qandaı jaǵdaı bolsa da kúıdi joǵaltpaǵanymyz durys. Mynadaı bir ańyzdy aıta keteıin: Boǵda kúıshi bir taýdyń basyna kelip, atyn etekke baılap tastap, keýdesin esken samal jelge tósep, dombyra tartyp otyr eken. Sonda tómende ótip bara jatqan bir jolaýshy kúı sazyna elitip, jan-dúnıeni umytyp, berile kúı tartyp otyrǵan oǵan: «Bátshaǵar-aý atyńdy qasqyr talap jatyr ǵoı, dombyra oınap otyra beresiń be?», depti. Sonda kúıshi oınap otyrǵan kúıin toqtatpastan, «at ketse bir taı ǵoı, el ishinen tabylar, kúıdiń myna býyny ketse, qaıtyp kelmeıdi ǵoı», dep otyra beripti. Ǵajap emes pe?! Mine, ata-babalarymyz kúıdi qalaı syılaǵandyǵynyń naǵyz dáleli. Sol ata-babalarymyz syılap, kózdiń qarashyǵyndaı saqtap, búgingi urpaqqa jetkizgen kúı ónerimiz joǵalǵan joq. Joǵalýdyń az aldynda turǵanda jınaqtalyp, 1000 kúı bolyp toptasýy halyqqa, mýzykalyq oqý oryndaryna, kúıshilerge, tipti mýzykant bolmasa da kúı súıer qaýymǵa jetýi óte ońdy boldy. Men bul eńbekti kóp jyldarda istelgen mádenı is-sharalardyń ishindegi eń bir suryptysy, eń bir qundysy dep baǵalaımyn. Osydan keıin dástúrli 1000 án shyǵaıyn dep otyr. Bul mınıstrliktiń atqarǵan eren eńbegi.

- Qatelespesem, siz antologııanyń tusaýkeser rásiminde Dáýletkereıdiń «Jiger» kúıin oryndadyńyz...

- Iá. Myna qyzyqty qarańyz, 71-72 jyldarda men, Qarshyǵa jáne Shámil úsheýimiz Almatydaǵy konservatorııada bilim aldyq. Atalǵan bilim ordasynyń rektory Ǵazıza Jubanova bolatyn. Sol kisi bizge «Áı jigitter, osy úsheýiń Qalıjan Jantileýovti osynda alyp kelip, notaǵa áli túspegen kúılerdi úırenseńdershi» deıtin. Biz úsheýimiz kezek-kezek, bir jetide bireýimiz, kelesi jetide ekinshimiz, ol kisini konservatorııanyń aýdıtorııasyna taksımen alyp kelip, jeke-jeke kúı úırendik. Sol kisiden jeke úırengen kúıdiń biri sol keshte oryndalǵan Dáýletkereıdiń «Jiger» kúıi. Qalıjan Jantileýov ol kezde 94 jasta.

«Jiger» qazaq kúıleriniń ishinde uzaqtyǵy 5-6 mınýtqa jetetin jalǵyz kúı. Odan uzaq oınalatyn qazir qazaqta kúı joq. Eger rektor Ǵ.Jubanova sol ýaqytta aqsaqaldy alyp kelip, kúı úırenýimizge muryndyq bolmaǵanda, sol kúıdi tusaýkeserde tartar ma edim, tartpas pa edim. Mine kórdińiz be, ǵajap dúnıe ǵoı. Ǵ.Jubanova osylaı da qazaq kúıine óz eńbegin sińirip ketti. Jalpy qazaq ónerine ózindik úles qosqan azamattar óte kóp. Máselen, Hamıt Erǵalıev. Ol kúıge sóz jazǵan. «Aıjan qyz» degen kúı bar, sony aǵamyz «daq kúni týdym, balapandy qýdym. Ushtym, kettim, kókke jettim», dep dúrildep aıtyp otyratyn.

- Sol keshte Mádenıet jáne aqparat mınıstri Muhtar Qul-Muhammed: «Árıne, qazaqtyń kúıleri týraly zertteýshiler túrli paıymdar aıtady. Bireýler eki myń, bireýler úsh myń, al endi taǵy bireýleri bes myńǵa deıin kúı bar deıdi. Munymen tolyq kelisýge bolady. Óıtkeni, osy zamanǵy kompo­zıtorlardyń kúılerin toptastyratyn bolsaq, búginde kúılerimiz bes myńnyń ústine shyǵyp ketýi de ábden múmkin», degen bolatyn. Al belgili ǵalym marqum Aqseleý Seıdimbek aǵamyz óziniń «Kúı shejire» atty kitabynda tipti 6 myńǵa jýyqtatady...

-Halqymyzdyń san ǵasyrlyq mádenı kúı murasynyń túrli nusqalaryn alǵa tartyp, kóbeıte berýge de bolatyn shyǵar. Іzdesek taǵy da 1-2 myń kúı tabylar. Jalpy osy jaryqqa shyǵaryp otyrǵan kúılerimiz solardyń sóli. Árıne, bul antologııaǵa biraz kúıler syımaı qaldy. Máselen, túptep keletin bolsaq, Atyraýdyń 62 aqjeleńi bar, Arqada adamnyń 62 qan tamyryn ıitkenshe tartylatyn 62 qosbasary bar. Múmkin bolashaqta jınaqqa enbeı qalǵan kúılerdi toptastyryp, taǵy da shyǵararmyz. Ol - bolashaqtyń isi. Biraq qazir men bizde mynansha kúıimiz bar dep naqty aıta almaımyn. Buryn bolǵan bolýy kerek, qazir endi ketińkirep qaldy. Kóne kúılerimiz jadynda saqtalǵan qarttarymyz o dúnıelik bolyp ketti. Sol kisilerden kezinde jazyp alynbady, jınaqtalmady, taspaǵa túsirilmedi. Kóptegen kúılerimiz 1934 jyly Ahmet Jubanovtyń arqasynda orkestrge jınalǵan bolatyn. Oǵan deıin biraz tól ónerimiz joǵalyp ketti. Qazaqtyń myna samarqaýlyǵyn qarańyz, 1961 jyly qaıtys bolǵan Súgirdiń qazirgi ýaqytta ózi oryndaǵan birde-bir jazbasy joq. Ne deýge bolady, ol kezde taspaǵa túsirýge múmkindik mol boldy ǵoı. Al dáýlesker kúıshi bizge mura ǵylyp qandaı kúıler tastap ketti deseńizshi! Birinen-biri ótetin 30-ǵa jýyq kúı. Mine bizdiń samarqaýlyǵymyz, enjarlyǵymyz, jalqaýlyǵymyz, júrdim-bardym qaraıtyndyǵymyz. 80-shi jyldary men Mońǵolııaǵa gastroldik saparmen 20 stýdent apardym. Sonda mońǵoldyń bir ǵulamasy bizdiń orkestrdi, oınap jatqan kúılerdi tyńdap, tań qalyp «jaqsylyqtyń barlyǵyna jetermiz, ásem qalalarymyz da bolar, ekonomıkamyz da qaryshtap damı túser, jaqsy materıaldyq jaǵdaıǵa da jetermiz, biraq qazir kúıimiz joǵalyp ketse, sol jaqsy bolǵan kezimizde osy kúıdiń bireýin de taba almaımyz ǵoı» degen bolatyn. Ǵajap sóz emes pe?! Qazir anaý-mynaý dep, daǵdarys dep ónerge jeńil qarasaq, kóptegen mádenı muramyzdan aıyrylyp qalamyz. Erteń araptarsha shalqyp, ómir súrgen kezimizde tól ónerimizdi qaıdan tabamyz? Sondyqtan qazirden bastap kózdiń qarashyǵyndaı qaraýymyz kerek. Sonda ǵana dástúrimiz, ultymyz, qazaqty qazaq qylatyn ulttyq ónerimiz joǵalmaıdy.

Dúnıejúzinde júzdegen, myńdaǵan ulttar men ulystar bar. Solardyń qataryna qazaq degen halyq baryp turǵanda nesimen erekshelenedi? Árıne kúıimen, ánimen, jyrymen, dástúrimen, saltymen erekshelenedi. Mynaý japon elinde 6 synyptan bastap ulttyq mýzykaǵa úıretedi eken. Búkil mekteptiń balasyna, 6 synyptan keıin mýzykaǵa beıimi barlary qalyp, qalǵany qalaǵan mamandyqtary boıynsha bilim alady. Biraq 6 synypqa deıin kókeıine túıilgen ulttyq mýzyka máńgilik jadynda qalady. Erteń ol oryndaýshy bolmaýy múmkin, biraq jaqsy tyńdaýshy, ónerge janashyr bolady ǵoı. Mine kórdińiz be, ulttyq tárbıege japondyqtar qalaı úıretedi. Nege biz sodan úlgi almaımyz? Qaıdaǵy bir qulaqtyń membranasyn úzip jiberetin áýenge qumarmyz.

- Ózińiz aıtpaqshy, qulaqtyń jarǵaǵyn úzip jiberetin áýenniń, ıaǵnı dombyraǵa estradany qosyp, «dekko» janrynda kúılerdiń oryndalýyna qalaı qaraısyz?

- Birden aıtaıyn, quptamaımyn. Árıne, múldem úzildi-kesildi mynaý qoısyn dep te aıta almaımyn. Bir jaǵynan alyp qarasań, bul da ónerimizdi nasıhattaýdyń bir túri. Biraq nasharlaý túri. Shyndyǵyna kelgende osy janrda kúı oryndap júrgen Asylbek Eńsepov te, «Ulytaý» tobyndaǵy Erjan Álibekov te ózimizdiń shákirtimiz. Aqyn-jazýshylar tarapynan A.Eńsepovke «aınalaıyn oına, biraq Qurmanǵazy, Dáýletkereı, Táttimbettiń klassıkalyq kúılerine tıme. Buzsań qazirgi zamanǵy, ózińniń jazǵandaryńdy óńin aınaldyryp, qubyltyp oınaı ber», degen eskertý boldy. Sodan keıin ol kóp oınamaıdy. Al «Ulytaý» toby, olardy da jamandaı almaımyn, jigitter jaqsy, olar da qoldarynan kelgenin jasap júr. Sol toptyń dombyrashysy Erjan Álibekov degen jigit ózimniń shákirtim. Maǵan uıalyp keledi. «Aǵa men ómir súrýim kerek qoı. Maǵan úı berip jatyr, qazir jaǵdaıym jaqsy», deıdi. Oı, aınalaıyn qazaqta bir maqal bar «esektiń artyn jýsań da mal tap» degen. Endi ómir súrýińe kerek bolsa, men seniń qalaı jolyńdy keseıin, dedim.

Taǵy da aıtamyn qostamaımyn, biraq qajeti joq dep úzildi-kesildi aıtý qıyndaý bolar. Halyq ózine keregin súzip alar. Báribir dástúrli óner, tabıǵı óner birinshi orynda turady. Qazir shet eldiń ózi dańǵaza mýzykaǵa qushtar emes. Biz eliktegish halyqpyz. Degenmen sonyń ózin dańǵaza etpeı, ádemilep te jetkizýge bolady. Aıǵaılatyp, dabyrlatyp, qulaqtyń qabyn teskenshe oınaýdyń keregi joq. Shýǵa qarsymyn, mýzykany árqashan qos qolymdy kótere qoldaımyn.

- Antologııaǵa jınalǵan kúılerdiń arasynda ózińiz buryn estimegen, tańǵaldyrǵan kúıler boldy ma?

- Kúı jan-jaqty jınaldy. Áńgime basynda atap ótken Boǵda kúıshiniń «Ótti-ketti» degen kúıin kezinde A.Zataevıch jazyp ketken eken. Osy kúı shyqpaı júr edi. Sony bir taspadan taýyp alyp, jamap-jasqap antologııaǵa kirgizip jiberdik. Óte keremet, qolǵa túspeıtin kúı. Jınaqpen birge halyqtyń nazaryna jol tartty. Al Dına ájemizdiń ózi jazǵan kúı tabaqtary kóp qoı. Qarshyǵa Ahmedııarovtyń jazýymen kúıleri jeke kitap bolyp ta jaryq kórdi. Biraq 1000 kúı jınaý barysynda ájemizdiń «Tartý sálemdeme» degen bir kúıin muraǵattan taýyp aldyq. Oıpyrym-aı, keremet kúı jáne Dına ájemizdiń óz oryndaýynda, sapasy da joǵary. Sol kúıdi kórip bárimiz de tań qaldyq. 1950 jyldary jazylǵan kúı 2010 jyly tabylyp, 60 jyldan keıin halqyna tabys etilip otyr. Bul ǵalamat emes pe! Jalpy «Altyn qordaǵy» kúılerdi mınıstrdiń buıryǵynsyz eshkimge bermeıdi. Mınıstrdiń «bárin shyǵaryńyz, biri de qalmasyn» degen buıryǵynan keıin ǵana tabyyp otyr. Mine osyndaı mádenı qundylyqtarymyzdyń halqymen tabysýy qajet dúnıe.

Jalpy bul joba ǵasyrdan-ǵasyrǵa ulasatyn joba. Mádenıet salasynda atqarǵan eńbekterimiz ushan-teńiz, kóptegen kitaptar jaryq kórip, ǵylymı jumystar da atqarylyp jatyr. Degenmen, osy kúı antologııasynan asatyn biri de joq. Bul halyq murasy, endi ólmeıdi. Mynany qarańyz, Muqan Tólebaev «Soqyr ıshan» degen bir kúıden bir opera jazdy. Al ol «Altyn qorǵa» engen altyn opera bolyp eseptelinedi. 1000 kúı degenimiz, 1000 opera emes pe? Ǵajap qoı. Opera degenimiz mýzykanyń eń damyǵan, eń kúrdeli túri emes pe? Al bizdiń qazaqtyń 1000 kúıinen 100 opera shyqqanyń ózinde ǵajaıyp dúnıe. Demek, qazaqtyń dombyrasy jer betindegi teńdessiz aspap. Bir mysal keltire keteıin, belgili ǵalym A.Zataevıch 1930 jyldardyń ózinde-aq balalaıka men dombyrany salystyryp, dombyra tarıhılyqqa baǵyttalǵan, artynda birneshe myń kúıi turǵany, tyly bar ekendigin aıta kelip, «qazaqtar dombyralaryńyzdy, kúılerińizdi saqtańyzdar. Bul teńdessiz dúnıe», dep jazyp ketken.

- Belgili ǵalym Aqseleý Seıdimbek aǵamyz óziniń «Kúı shejire» atty kitabynda «qazaqta neshe myń kúı bolsa, onyń qosarlana aıtylatyn sonshama ańyz-áńgimesi bar» deıdi. Al myna jaryq kórip otyrǵan antologııadan kúı ańyzdary tys qalyp qoıypty.

- Iá, osy jınaqty jasar kezde ony da oılastyryp, kúı ańyzymen qatar, notasy da qosa berilý kerek degen jospar bolǵan. Biraq ýaqyttyń tyǵyzdyǵynan kúı ańyzdaryn kirgizip úlgere almadyq. Al endi notasyn qossaq, birneshe tom kitap shyǵady ǵoı. Jalpy ańyzymen notasyn qosyp shyǵarǵanda nur ústine nur bolar edi.

- Árıne qaǵazǵa túsirseńiz birneshe kitapqa arqaý bolarlyq kúı ańyzdary bar ekendigi belgili. Degenmen olardy dıskige túsirýge bolar edi ǵoı.

- Durys aıtasyń, bul meniń oıymda júrgen nárse. Mádenıet jáne aqparat mınıstriniń oıynda da bolýy kerek. Osy máselemen sol kisige kirgim kelip júr. Qoldaý bolsa, ony da jasaıtyn bolamyz.

- Osy antologııanyń tusaýkeserinde sóz sóılegen Mádenıet jáne aqparat mınıstri Muhtar Qul-Muhammed «kelesi jyly osy kúılerdiń ishindegi orkestrge arnalǵandaryn iriktep alyp, orkestrdiń oryndaýynda 5 dıskimen 100 kúıdi shyǵarmaq oıymda bar» degen bolatyn. Atalǵan jınaqtyń shyǵýyna basshylyq jasańyz degen usynys túspedi me? Jalpy ol jınaqqa qandaı kúıler enýi múmkin?

- Mınıstrlik tarapynan áli ondaı usynys túse qoıǵan joq. Meniń oıymsha, bul jınaq ta jan-jaqty, ıaǵnı 7 kúıshilik mekteptiń barlyǵyn da qamtýy qajet. Oǵan Dáýletkereı, Qurmanǵazy, Táttimbet sııaqty kúıshilerdiń halyqtyń uǵymyna sińisti bolǵan súbeli-súbeli kúıleri engeni durys. Máselen, Shyǵys Qazaqstannan «Sal kúreń», Arqadan «Kókeıkesti», «Sarjaılaý», batystan «Saryarqa», «Adaı», Jetisýdan «Aqqý», «Ata tolǵaý», Mańǵystaýdan «Aqsaq qulan - Joshy han», Qarataýdan «Maıda qońyr», syr óńirinen «Nar ıdirgen» sııaqty kúıler ense, jaqsy bolar edi.

- Áńgimeńizge rahmet!