Qazaqtyń bir top qalamgeri Sherhan Murtaza týraly estelikterin jarııalady
***
Júzi sýyq bolǵanymen, jany jibek edi...
Shirkin, dúnıe-aı deseıshi! Keshe ǵana jaırańdap Parlamenttiń tórinde, eldiń sózin suńqardaı daýsy sańqyldaı sóılep otyrǵan Sheraǵamyz da dúnıeden ótti....
Baýyrjan aǵamyz ben Tumaǵańnan keıingi Myńbulaqtan ushqan qyrandardyń biri edi. Ushsa - suńqar, shapsa - tulpar aǵamyz eń aldymen kisilik kelbetine kir juqtyrmaǵan parasat ıesi boldy. Sheraǵańnyń aǵalyǵy men azamattyǵynyń ózi nege turady? Shyǵarmashylyq ıeleriniń baıaǵydan kele jatqan «Gogoldiń shekpeninen shyqtyq» deıtin sózi bar. Al bizde qolyna qalam ustap, eldiń sózin eki aýyz oıǵa syıdyratyn saqa jýrnalısterdiń kóbi «Sherhan aǵamyzdyń shekpeninen shyqqan shákirtpiz» deıdi. Ol sóz - bir kezderi «Lenınshil jasty» túbegeıli túrlendirip, «Egemen Qazaqstanǵa» jurtty eleń etkizip, halyq oqıtyn gazet jasaǵan Sheraǵańnyń jýrnalıstıka salasyna salǵan sara soqpaǵynyń óteýindeı sóz.
Jalpy, qolymyzǵa bılik tıip, qyzmette júrgende eldiń qamyn oılap aq sóıleıtin, jaryp sóılep jasyrmaı aıtatyn adamdardy izdeýshi edik. Bir kezderi «Sotsıalıstik Qazaqstan» bolǵan aǵa gazettiń redaktorlyǵy bosaǵan kezde ortalyq partııanyń ıdeologııa jónindegi bólim meńgerýshisi edim, Ortalyq partııa komıtetiniń ıdeologııa jónindegi hatshysy Ózbekáli Jánibekov aǵamyzben aqyldasyp Sheraǵańdy «Qazaq ádebıeti» gazetinen búgingi «Egemen Qazaqstanǵa» aparyp edik. Kele salyp ata gazetti ajarlandyryp, «Egemendi» el oqıtyn súıikti gazetke aınaldyryp jiberdi.
Jaryqtyqtyń júzi bylaıǵy jurtqa sýyq bolǵanymen, jany jibekteı jumsaq edi. Qaıyrymdy, baýyrmashyl edi. Aǵamnyń jarqyn kúlkisi men aıbatty sózderi áli kóz aldymda.
Opasyz dúnıe degen osy bolar?.. Keshe eldiń qaq tórinde jaıqalyp júrgen Sherhan aǵa keıingi kezde kóp qınaldy da ǵoı!.. Ómir ǵoı!.. Aldynan jarylqasyn!
Myrzataı JOLDASBEKOV
Tutas bolmysy qazaqqa qyzmet etti
Qalamdasyńnyń qazasyna kóńil aıtýǵa kótergen qalamdaı aýyr nárse joq-aý, sirá!?.
Al Sheraǵamnyń qazasy maǵan qatty batyp otyr. Eshteńe aıta alar emespin, aýyr qalamdy kótere alar emespin. Sondyqtan meni keshiresizder dep oılaımyn.
«Áı, Ákimbaı!» dep erkeletýshi edi. Bir-aq jas úlkendigimen ómirbaqı aǵa bolyp, ómirbaqı aǵalyq bıiktikten alasarmaı ótti, Sher-aǵam! Ne degen qasıetti adam!
Sher-aǵamnyń eńbegin bir ǵana jýrnalıstıkaǵa, bir ǵana redaktorlyqqa, bir ǵana jazýshylyqqa, tiptibir ǵana ádebıetke baılanystyryp aıtý jetkiliksiz. Onyń tula boıy, tutas bolmysy qazaqqa qyzmet etti. Endi ony tolyqtaı zerdeleý de múmkin emes shyǵar. Sondaı bir qasıetti tulǵa, dáýirlerdi jalǵaǵan jampoz ótti myna jalǵannan!
Budan bylaı meniń ǵana emes, tutas qazaq jurtynyń bir búıiri únemi olqy soǵatyndaı... Aldyń peıish bolsyn, asyl adam!
Ákim TARAZI
Sheraǵańnyń shekpeninen shyqqandardyń birimin
Sherhan Murtaza óz halqymen birge jasap, qatar turyp qalyptasqan qaısar tulǵa. Onyń elge bergeni, aıtqany, kórsetken úlgisi, siltegen joly ushan-teńiz. Óziniń Baýyrjan aǵasyna uqsaǵan túrimen, minezimen, jeńimpaz, jasampaz rýhty qalyptastyrǵan qaıratker. Sherhan kúlli qazaq jýrnalıstıkasynyń basyn aıaǵyna, aıaǵyn basyna keltirip qaıta qurǵan talantty, kúresker tulǵa. Qazaq jýrnalıstıkasy Sherhannyń shekpeninen shyqty desek múlde artyq aıtqandyq emes.
Sheraǵań jas ádebıetshilerge úlken áser etti. Ásirese Ábish Kekilbaev, Júsip Qydyrov, Muhtar Shahanov, Rymǵalı Nurǵalı, Aqseleý Seıdimbek, Oralhan Bókeı - bári-bári Sheraǵańnyń aldyn kórip, aqylyn tyńdap, aǵalyq keńesimen ósip jetilip, úlken saparǵa attanǵan qalamgerler. Sherhan Murtazanyń 60-shy jyldardaǵy jastarǵa yqpaly óte kúshti boldy. 60-shy jyldary ádebıetke kelgen qalamgerler Sheraǵańnyń tikeleı áserimen qalyptasty. Ózi de solarmen qanattasyp júrip ósip, jetildi.
Sherhan Murtaza «Lenınshil jas», «Qazaq ádebıeti» gazetteriniń, «Jalyn» jýrnalynyń redaktory, «Qazaqstan» teleradıo kompanııasynyń tóraǵasy sııaqty asa jaýapty qyzmetter atqara júrip, qoǵam úshin asa qyzyqty taqyryptarǵa barýdan taıynbady. Bul oraıda «Stalınge hat», «Beseýdiń haty» kezinde ashyq kúnde naızaǵaı oınaǵandaı áser etti. Men Sherhanmen uzaq jyldar qyzmettes bolǵan adammyn. Jýrnalıst bolyp qalyptasýyma tikeleı áser etti. Men de Sheraǵańnyń shekpeninen shyqqandardyń birimin. Onyń dúnıeden ótkenin estip, qatty kúızelip otyrmyn. Ózime baǵdar tutqan jannyń jaryǵy taýsylýy maǵan da mezgilsiz aı tutylǵanmen barabar áser etti. Aramyzdan ózi ketkenmen onyń aty máńgi óshpeıtini ǵana qulazyǵan keýdeme jalǵyz demeý.
Ánes SARAI
Shepti buzyp, sher qozǵaǵan Sheraǵam!..
Adam balasy bul jalǵan dúnıege qonaq degeni ras eken-aý!.. Seneıik pe, senbeıik pe? «Sheraǵam qaıtys bolypty» degendi aýrýhanada jatyp estidim. Kereýette jatqan kúıi kóz jasym kókiregimdi shaıa berdi...
Sońǵy kezderi biz sırek kezdesetin (sóılesetin) edik. Aǵam - Almatyda, men - Astanada tósekke tańylyp, sońǵy jyldary múldem jolyǵysa almadyq. Alǵashynda qyzy Alma arqyly anda-sanda bolsa da telefonynan daýysyn estirtip qýanyp qalýshy edim. Áıtse de osy jyldyń basynan bastap Alma qaryndasym biz qońyraý shalǵanda «Aǵa, papam demalyp jatyr edi, qońyraý shalǵanyńyzdy aıtamyn ǵoı», dep qashqaqtaýyna qarap bir jamanatty júregimiz sezgendeı bolýshy edi. Aqyry Alla óz janyna alǵan eken!.. Ol jaqqa da jaqsy adam kerek degen ras qoı... Ómir zańy degen - osy.
Sheraǵam ózi týraly jazǵan romanymdy tegis oqyp shyǵyp: «Áı, baıqa, meni baıaǵydaı kókpar tarttyrtyp, atqa shaptyrtyp qoıyp júrme, oqýshylarymyz senbeıtin bolady», dep qaljyńdap qoıatyn. Sol aıtqan sózi áli qulaǵymda turǵandaı.
Aǵam artyna óshpes mura qaldyrdy. Onyń jazǵan romandary men hıkaıattary, qıssalary men basqa da pýblıtsıstıkalyq shyǵarmalary qazaq oqyrmandarynyń ólsheýsiz baılyǵyna aınalady dep senemin. Alash rýhynyń aıbynyn asyrǵan ańyz tulǵa - Sher-Aǵa!.. Ardager azamattyń asqaq rýhynda shepti buzsa batyr, sherdi qozǵar aqyn atoılap turatyn!.. Artyna úlken mektep qaldyrdy! Qosh bolyńyz, ardaqty aǵa!
Ádil DÚISENBEK
Qosh, ańyzdyń aqyrǵy tuıaǵy!
El ómirinde orny aıryqsha, eki týyp, qos qaıtalanbaıtyn tulǵalar bolady. Óz zamanynda aıbatty aǵa qazaqtyń kórkem sózi men kósem sózin qoǵamdyq minbege kóterip, ata-babalarymyzdyń aıbyndy rýhyn qaıyra atqa qondyrdy. Urpaq sanasyn tárbıeledi. Keleshekke óziniń ishki búkil aıtaryn aıtyp ótken sırekterimizdiń biri boldy, Sheraǵam!
Sońynan ergen inisi, qalamdasy hám zamandasy retinde dál osyndaı qaraly habardy estigen kezde kókiregimizge jas toldy. Biraq ol kóz jasy Sheraǵańdy joqtaý ǵana emes, endi qaıtyp eldigimizdiń bútindigin oılaıtyn erler sırep ketpese eken degen, Sherhan Murtazanyń jalǵasy qazaqtyń uly topyraǵynda bolsa eken degen namys pen jigerdiń, qajyrly qaırattyń, ishki rýhtyń sózi sekildi bolyp elesteıdi.
Sherhan aǵa maǵan keıde aqboz atqa shirene qonyp, qolyna aq naızasyn ustap, beline aı qylyshyn baılap kele jatqan baıaǵynyń batyrlaryn elestetýshi edi. Ol kisiniń árbir qımyly, árbir sózi bizge qamshy boldy. Kóp ýaqyt boıy óziniń sol bıiginen túsken joq. Tek sońǵy kezderde ǵana densaýlyǵy syr berip, syrqatqa boı aldyrdy.
Sonyń ózinde ajaldy qabaǵymen úrkitip otyrdy. Ajaldyń ózin janyna jaqyn jibergisi kelmeı, judyryǵyn túıip, qazaqtyń joǵyn joqtap jatqandaı kórinetin sol kezde... Biz sondaı tulǵadan aıyrylyp otyrmyz!.. Qazaqqa Sherhan sekildi tulǵa kerek kez endi kelgen sııaqty dep oılaımyn. Sheraǵań shyn máninde óziniń ańyzy men aqıqaty arqyly ulylarymyzdyń sanatyn baıytqan irilerdiń biri!.. Biz ne deımiz, mundaı qaraly sátti Uly Dalanyń baıtaǵynda Sherhanyn joqtap jatqan úlkenge de, kishige de basý aıtamyz. Jatqan jeriń jaıly bolsyn, aǵa! Qazaq ádebıetiniń qasıetti keńistiginde Sherhan Murtazanyń óz bıigi bar! Sol bıikten ol bizge ańyzdyń aqyryndaı bolyp aqıqattanyp barady!
Qosh, ańyzdyń aqyrǵy tuıaǵy!
Nurlan ORAZALIN
Arda týǵan azamatymyzdan aıyryldyq
Taǵy da bir ǵulamamyzdan, elimizdiń juldyzdy jazýshysy Sherhan aǵamyzdan aıyryldyq.
Ómir degen osy, aqyryn jyljyp ótip jatyr. Halqyna erekshe ádildigimen, aıryqsha ustamdylyǵymen, bilgirligimen tanyldy. Qandaı qyzmette bolsyn, talapshyldyǵymen, ozyq oıly iskerligimen ujymyn alǵa súıredi. Jazýshy-jýrnalıst retinde ǵana emes, qoǵam qaıratkeri retinde de elimizdiń damýyna zor úles qosty.
Alla aldynan jarylqasyn, eli, jurty aman bolsyn dep tileımin.
Aıagúl MIRAZOVA
Sholpan juldyzǵa jol tartty Kóke!
Ózińiz ózgeshelep jazǵandaı, Parıjde boldyńyz - Parıj túsińizge kirmedi. Mysyrda boldyńyz - Mysyr túsińizge kirmedi. Qytaı, Mońǵolstan, Úndistan, Pákistan, Iranda... Bes jyl oqyǵan Máskeýde... Túsińizge kún saıyn Myńbulaq kirdi. Túsińizde ylǵı Aqsý-Jabaǵylyny kóretinsiz.
Men Sizdi jaqynda, týǵan kúnińizde túsimde kórip em... Taý pisteli aýylyndaǵy mármár tasqa qarap tur ekensiz. Onda: «Sherhan Murtaza men Nasyr Fazyl bastaǵan jazýshylar baýdyń negizin 1995 jyly qalaǵan» dep jazylǵan ǵoı.
Sol qyzylkúreń mármár tasqa qaraǵan kúıińizde: «Meni Sholpan Juldyz, tańǵajaıyp Tańsholpan shaqyryp jatyr ǵoı...» dedińiz kúbirlep. «Asyqpasańyzshy, aǵa...» degendeımin. Alaıda óz daýsymdy ózim estimeımin, siz de estimedińiz.
Al búgin...
Ádebıet álemindegi qazaq jýrnalıstıkasyndaǵy Murtazanyń munaralary muntazdaı muzarttar mánzeldes. Sheraǵań ómir boıy órge júzip, qazaq qamy, alash abyroıy úshin jan kúıdire jumys istedi.
Sheraǵań - ult tárbıeshisi. Shyǵarmalary da! Úsh-tórt jyldaı Siz ólim men ómirdiń arasyndaǵy arasatta arpalystyńyz, aǵa! Arystyń aty - arys! Barystyń aty - barys! Sizdiń mıyńyzda, jan-júregińizde bylaıǵylarǵa bilinbes alapattar júrip jatty. Barys sekildi bıikte qyńq etpes qylyq tanytyp, jarańyzdy jalap, jazyp, ún-túnsiz tirshilik keshtińiz. Sheraǵań Sholpan Juldyzǵa jol tartty.
Teńbil Torǵaıy shyryldaı ushyp, shyǵandaı bastap barady. Uly Paıǵambarymyzdyń Ýhýd taýyndaı kóretin Táńirtaýyńyzdyń, Myńbulaǵyńyzdyń, Aqsý-Jabaǵylyńyzdyń baýraıynda tánińiz tynshý tabar. Al asyl janyńyz Tańsholpannyń nuryna ulasar, Kóke...
Marhabat BAIǴUT
Baspasózimizdiń batyr Baýyrjany edi
«Eki Kenen týmaıdy, Alataýǵa ekseń de» degen aqyn sózin Sheraǵańa da aıtýǵa bolady. Árıne qazaq barda Sherhandar týar, biraq olar Sherhan Murtaza bolmaıdy. Baspasózimizdiń birneshe býynyn tárbıelep ósirgen tulǵany «redaktorlardyń redaktory» dep beker ataǵan joq. Bul kisiniń ǵajaptyǵy - óziniń aıtqanyn istegen adam. Qalamy tıgen qaǵazdyń, qoly tıgen gazettiń bári kórkeıip shyǵa keletin. Tipti televıdenıeniń ózine barǵan kezde de qalaı qulpyrtyp jiberdi! Talanttyń aty, darynnyń zaty qandaı! Bul - minez.
Bilim óz aldyna, Qudaı taǵala bergen daryndy, bilimdi iske asyrý úshin minez qajet. «Qazaqtyń Sholohovy, Chehovy» dep ataý bir kezde sánge aınalǵan edi. Ony endi qoıyp, óz aramyzdan taýyp aıtý kerek. Eger solaı aıtatyn bolsaq, Sheraǵań baspasózimizdiń Baýyrjany boldy.
«Egemenge» shaqyryp, jolymyzdy ashty. Solqyldamaı týrasyn aıtatyn qasıetiniń arqasynda biz de batyl jazatyn boldyq. Bizdiń jazǵan materıaldarymyzǵa joǵarydan dúmpý kelip jatsa, ol kisi bizdi qorǵaıtyn. Bizge pana boldy. Sony sezinip, odan ári batyl, ótkir jazýǵa talpyndyq. «Egemen Qazaqstanǵa» kelgende gazetti erekshe ózgertti. Bet jasalyp aldyna kelgende, erkinshe buzyp, súıekti materıaldar salǵyzatyn. Sonyń arqasynda basylym órledi, túrlendi, búgingi bıigine jetti.
Endi Sheraǵańdaı tulǵa qazaq rýhanııatyna áne-mine kep qalardaı eleńdeıtin bolamyz! Baqul bol, aıaýly aǵa, ardaqty ustaz!
Qalı SÁRSENBAI
Aldaspandaı jarqyldaǵan saıypqyran
Qazaq rýhanııaty orny tolmas qaıǵyǵa ushyrady. 86 jasynda Halyq jazýshysy Sherhan Murtaza ómirden ótti. Qazaq baspasóziniń órkendep, qanat jaıýyna aıryqsha úles qosqan qalamger 1932 jyly 28 qyrkúıekte Jambyl oblysy, Jýaly aýdany, Myńbulaq aýylynda dúnıe esigin ashqan.
Ár jyldary Sherhan Murtaza tizginin ustaǵan basylym erekshe kórkeıip, oqyrmandardyń ystyq yqylasyna ıe bolyp otyrdy.
1989-1992 jyldary «Egemen Qazaqstan» gazetiniń bas redaktory, 1992-1994 jyldary Qazaqstan Respýblıkasy memlekettik teleradıo kompanııasynyń tóraǵasy bolyp jemisti qyzmet istedi. Táýelsizdiktiń eleń-alań shaǵynda qazaq baspasóziniń negizgi dińgekterin basqaryp, onyń nyǵaıýyna eren eńbek sińirdi. Ózekti máselelerdi ótkir aıtyp, qazaq sóziniń aıbaryna aınaldy. 12-shi jáne 13-shaqyrylymdaǵy Joǵarǵy Keńestiń, 2-shaqyrylǵan Parlament Májilisiniń depýtaty boldy. Qazaq ádebıetiniń, jýrnalıstıkasynyń ǵana emes, ıdeologııasynyń qalyptasýyna zor úles qosty. Ol týraly kezinde Ábish Kekilbaıuly «aldaspandaı jarqyldaǵan saıypqyran sheshenderdiń biri» dep baǵasyn berip edi.
El gazeti «Egemenniń» búgingi jetken jetistiginde de Sherhan Murtazanyń sińirgen eńbegi erekshe. Osy basylymnyń kórkeıýine qosqan úlesin biz eshqashan umytpaımyz. Sherhan Murtazanyń aldyn kórgen aǵa býyn sol ónege-úlgini keıingi jastarǵa amanattap tapsyryp keledi.
Sheraǵanyń shekpeninen shyqqandardyń alaqan jylýyn kórgender de Sheraǵanyń sheberhanasynan shyqqandar bop esepteledi. Sheraǵadan qalǵan jylylyq pen azamattyq el ıgiligi úshin qyzmet etýde bizdi alǵa jeteleı beredi.
Baqul bolyńyz dúnıeden dúrkirep ótken Sheraǵa!
Egemenqazaqstandyqtar
