Qazaqtyń jerleý salty jaıynda ne bilemiz
Týmaq bar da, ólmek bar. Qazaq jerleý saltynyń qaısysyn ustanady? Ol qaı zamannan kele jatqan ǵuryp? Kazinform tilshisi tarıhshy, etnograftar men arheologtardyń pikirin tyńdady.
Alǵashqy suraqtarǵa Q. Jubanov atyndaǵy AÓÝ prorektory, tarıh ǵylymdarynyń doktory Rahym Beknazarov jaýap berdi.
Rahym Beknazarov — qazaqtyń jerleý dástúrin zerttep, zerdelep júrgen ǵalymdardyń biri.
Ózi áńgime barysynda birqatar tyń faktilerdi, fotosýretterdi de kórsetip, buryn ǵana emes, qazir de kezdesetin ǵuryp jaıyn aıtyp berdi.
Bul týraly keıbir forým, kezdesýde sóz etip, kóptiń kókeıine oı da salady. Álqıssasyn ózi bastap berdi.
— Qaıtys bolǵan kisiniń denesin ne isteý kerek? Túrli nusqa bar. Birinshiden jerge kómý, ekinshiden órteý (krematsııa), úshinshiden ań-qusqa jegizý (tıbette jyrtqysh qustarǵa tastaıdy), tórtinshisi — sýǵa aǵyzyp jiberý. Qazaqstanda paleolıt dáýirinen bastap jerge jerleý dástúri basym keledi. Anasynyń jatyrynda qalaı búrisip jatsa, dál solaı jerleýge tyrysqan. Sonymen birge o dúnıede tirshilik bar degen senimmen túrli buıym janyna salý áli kúnge deıin kezdesedi. 2006–2007 jyldary shamasynda Qosaǵashqa barar jolda Reseıdiń Altaı aýdanynda Taýly Altaı qalasyna bardym. Ol jerde altaılyqtar turady. Olar qazaq sııaqty, sóıleskende aýdarmashyny qajet etpeıdi. Sol saparda qaıtys bolǵan adamnyń jerleý rásimine qatysqym keldi. Biraq qasymdaǵy altaılyq ǵalym meni toqtatyp, qabyldaý qıyn ekenin túsindirdi. Sebebi olar ári kúnge deıin túrki saltymen jerleıdi. Kórmesem de bilgim kelip, suradym. Olar bóreneni alady. Qaq bólip, ortasyn oıady. Eki bóligin de úńgigen soń ortasyna adamdy salyp, qaqpaq sekildi jabady (koloda). Janyna qoıdyń artqy bóligin bólmeı salady. Almaty jaqqa barsańyz «jaýbúırek» nemese «asha» dep usynady. Dál solaı altaılyqtar qoıdyń artqy bóligin sol kúıi ydysymen molaǵa kómedi. Qazir HHІ ǵasyr. Bul ne? Demek álemde paleolıt dáýirinen kele jatqan elementter áli bar. Qazaqstan jerindegi ejelgi taıpalarda kezinde krematsııa da bolǵan. Qola dáýiriniń eskertkishin zerttegen kezde keıbireýlerinde órtengen zattar da kezdesti. Túrki dáýirinde de órtegen. Ol zaratýshtra dininiń bir yqpaly, — dep túsindirdi Rahym Beknazarov.
Ibn-Fadlannyń «Volgaǵa saıahat» kitabyn mysalǵa keltirgen tarıhshy 988 jyldaǵy derekterdi tizbektedi. Mıssıorner Ibn-Fadlan býlgarlarǵa (tatarlarǵa) saparynda Aqtóbe oblysynyń qazirgi Baıǵanın aýdany aýmaǵyn kesip ótip, qazirgi Qazan qalasy mańyna aıaldaıdy.
Dál sol kezde orystyń knıazine kezdesedi. Al ol bolsa aǵaıynyn jerleý rásimin ótkizgen. Er adam qaza bolsa qaıyqqa jerleıdi. Bir ózin ǵana emes, áıelin óltirip janyna jatqyzady, keıin qaıyqty órteıdi. Bul bar bolǵany XI ǵasyr, buryn bolǵan jerleý rásimi.
Ibn-Fadlannan orys knıazi bul dindi qabyldamaı, mıssıoner ári qaraı tatarlarǵa ketedi. Sol kezdegi Býlgarııaǵa baryp, aıaldap, jergilikti halqy ıslam dinin qabyldaıdy.
— 2009 jyly arheolog Erbolat Smaǵulov Abat Baıtaqta qazba jumysyn júrgizdi. Kesene Altyn Orda dáýirine jatady. Demek HІV–HV ǵasyrlar. Er adamnyń, áıeldiń, úsh balanyń súıegi shyqty. Er men áıel tabytta, kıimimen jerlengen. Qabirde zattar da bar. Tarıhta Altyn Orda ıslam dininiń yqpalynda boldy dep aıtamyz. Degenmen táńirshildik belgileri molynan kezdesedi. Bul bir. Ekinshiden arheolog Bısembaev Arman Aýǵanulymen birge Aqtóbe terrıtorııasynda HVІІІ ǵasyrdyń zıratyn zerttedik. Tabyt joq, aq supqa oraǵan bolar, barlyq rásimderi músylmansha jerlegenin kórsetedi. Biraq tiliniń astynda tıyn boldy. І Petr zamanynyń tıyny qaıdan júr? O dúnıege ketken kisiniń tiliniń astyna «bir dúnıeńdi satyp alasyń» degen nanymmen salyp otyr. Mundaı elementter qazba zertteýlerde jıi kezdesedi. Shetinep ketken sábıdiń ýysyna tıyn ustatyp kómedi dep te estip qalamyn keıde, — deıdi ol.
Qazir qazaqta qaıtys bolǵan adamdy jerge kómedi. Kór qazýdyń birneshe nusqasy bar. Bári jer qyrtysyna, qumnyń turaqtylyǵyna baılanysty bólinedi.
Birinshiden, jandama. Jandama — qazylǵan jerdiń janynan úńgir oıý ádisi.
Sosyn deneni sol jandamaǵa qoıyp, taspen órip tastaıdy. Bul jer qyrtysy qatty bolsa qoldanylatyn tásil. Ekinshisi, apan. Qumdy jerde jandama qazý múmkin bolmaı, adamdar jan-jaǵyn taspen órgen.
Keıin deneni salyp, betin aǵashpen, qamyspen, keıde qolda bar qatty zatpen japty. Al úshinshisi, laqap. Munda jer qazylyp, deneni bir buryshyna jatqyzady. Keıin aǵashty qıǵash qoıyp, kómedi.
— «Aqylsyz el bolmas, laqapsyz kór bolmas» deıdi qazaqta. Bul kóbine Mońǵolııadaǵy, Almaty jaqtaǵy qazaqtarda kezdesedi. Qytaıda da boldym. Ol elde molany qorǵan dep ataıdy. Áýlette bir adam kóz jumsa kór qazylady. Keıin sol molanyń jan-jaǵyn 20×20, keıde 30×30 metr etip qorshaıdy. Bul — qorǵan. Ákem Berdimuratov Aǵybaıdyń aıtýynsha, buryn Aqtóbede de osyndaı qorǵan jasaıtyn. Sol qorǵannyń esigi bolady. Keıin áýlette bir adam kóz jumsa ózge jerge emes, óz qorǵanyna jerlegen. Mońǵolııada da osy. Sol kezde ári qaraı jerleý rásimin suradym. Olar qudyq qazatynyn aıtty. Sol qudyqtyń ishinen bir búıirin úńip alyp, dóńes (katakomba) bólme jasaıdy. Deneni qoıyp, taspen óredi. Birinshi er adam kóz jumyp, keıin áıeli ólse, sol qudyqty qaıta ashyp, qarama-qarsy jaǵynan jańa úńgir qazady. Jyldar óte jer otyrady, topyraqtyń ústi sál túsip ketedi. Qarasań anyq kórýge bolady jerleý rásimin. Katakomba qola dáýirinen kezdesetin. Muny korıdorymen dromos dep ataıdy. Demek ata-babamyz qola dáýirinen bastap osy jerdi mekendegen, avtohtondy, ıaǵnı, jergilikti halyqpyz. Dúnıede bárin ózgertýge bolady. Adamnyń kelbetin, túr-tulǵasyn, kıimin, áshekeıin. Tek jerleý rásimin emes. Halyq genotsıdke ushyrasa, joıylyp ketse ǵana ózgeredi ǵoı jerleý dástúri. Qalǵan ýaqytta úlkenderdiń aıtqanyn tyńdap, kórsetkenin qaıtalaımyz. Ózgermegeni osydan. Ózgertýdiń qajeti de joq, — deıdi Rahym Beknazarov.
Aqtóbede biregeı jerleý rásimi áli kúnge deıin kezigedi. Tarıhshy kórgen-júrgen jerinde surastyryp, bilip, aqparat jınaıdy.
Taıaý jyldary Almat-Samrat tamy qaıta jańǵyrtyldy. Biregeı tamnyń óz tarıhy bar.
— Almat atamyz qajylyqqa baryp, arab, parsy dástúrimen tanysady. Kelgen soń sol saltty Aqtóbeniń Yrǵyz óńirine engizedi. Ol — zııarat. Kesene salynady. Sol kesene ishinde áıelderdiń, er adamdardyń bólek bólmesi bolady. Іshi qýys. Bir adam qaıtys bolsa sonda qoıyp ketedi. Arada ýaqyt ótip, kelesi adamyń denesi ákelingende súıekti ysyryp, ornyna qoıady. Bul Ózbekstan, Tájikstanda áli kúnge deıin bar. Yrǵyzda Jolymbet tamy da bar. 1966 jyly úı sııaqty salynǵan. Іshine kirgende kirpishten dóńes etip órgen. Qazir úsh adamnyń súıegi jatyr, — deıdi ǵalym.
Musylmansha jerleýdiń bul dástúri bizde joq, biraq Ózbekstan, Tájikstanmen qatar arab memleketterinde saqtalǵan.
Ólgen soń han da bir, qara da bir. Sondyqtan bolar elimizde jerleý rásimi bir-birine uqsaıdy. O dúnıege eshkim eshteńe alyp ketpeıdi. Tek han men batyr, ataqty adam ólse, kesenesi kórkem, qurylysy kúrdeli bolady.
Qazir de aqshasy bar adam talǵamyna qaraı tańdaıdy, erekshe dızaınmen salady. Al qulpytasqa jazý otyryqshylyq zamanynan beri bar. Eń kónesi HVІІ-HVІІІ ǵasyrlarǵa tán.
Jazý adamdy tanyp, Quran baǵyshtaý úshin qajet. Epıtafııa — tiri adamǵa kómekshi qural.
— Qulpytas qoımas buryn aǵash taqtaı qadap ketip jatady. Ataýy — saıǵaq. «Saıǵaqsyz qalǵyr» degen eń aýyr qarǵys bar. Demek eshkim tappasyn, izdemesin degeni, — dep túıindedi oıyn ol.
Aıta keteıik, elimizde adam qaıtys bolǵan jaǵdaıda onyń otbasyna birjolǵy tólem jasalady. Jerleýge beriletin tólemniń birneshe túri bar.
Byltyr Ulttyq ekonomıka mınıstrligi krematorıılerdiń qyzmetin rettep, jumysyn qamtamasyz etýdi kózdeıtin buıryq jobasyn jarııalady.
Al bıyl Qazaqstanda jerleý qyzmetiniń quny 5 paıyzǵa qymbattady, dep jazady Finprom.