Qazaqtyń qaıyrymdylyq dástúri: Bólinbeıtin enshi
ASTANA. KAZINFORM – Naýryz meıramyn ótken jyldan beri on kún boıy – 14-23 naýryz aralyǵynda toılaı bastadyq. Keshe Kórisý kúni – Amal merekesi bolsa, búgin - Qaıyrymdylyq kúni. Qaıyrymdylyq – qoǵamnyń áleýmettik máselelerin sheshýge, álsiz toptarǵa qoldaý kórsetýge baǵyttalǵan mańyzdy is-áreket. Tek materıaldyq kómek kórsetý emes, adamgershilik, moraldyq qundylyqtardy qamtıtyn, sondaı-aq adamdardyń shynaıy júreginen shyǵatyn ıgi isterdiń bastamasy sanalady.
Qazaqtyń qaıyrymdylyǵyna ne túrtki boldy
- Qaıyrymdylyq tek qazaqta ǵana emes ózge halyqta da bar. Bul - qazirgi ǵylymı tilmen aıtqanda empatııa deıtin jalpy adamı qasıet. Adamnyń adam kóńiline qaraýy, qoldan kelgenshe kómektesýi, ıaǵnı adamsúıgishtik. Qazaqtyń qaıyrymdylyq dástúriniń, adamgershilik qasıetiniń kóbirek ne azyraq ekendigin aıta almaımyn. Biraq, ata-babalarymyzda bolǵan bul qasıet bizde de bar. Onyń syry nede? Ata-babalarymyz ulanǵaıyr dalalyq ómirdi jaılady. Bir sheti – Túrkistan, Syrdyń boıy, tipti odan ary Jıdeli-Baısyn jeri, soltústik jaǵymyz – Sibir, batysymyz – Edil-Jaıyq, shyǵysymyz – Altaı-Tarbaǵataı, Іleniń basy. Osy ulan-baıtaq keńistikti jaılaǵan zamanda kóship-qonyp júrdik. Kóship-qoný ońaı emes. Bir jerde turaqtap otyrý bir basqa, kóship-qoný júrý bir basqa. Halyq maldyń jaǵdaıyn oılap, myńdaǵan shaqyrym jer kóship-qonyp júrdi. Mal semiz bolsa, halyq baqýatty. Halyq ózinen-ózi qańǵyp, kóship júre bermeıdi, - deıdi tarıh ǵylymdarynyń doktory, professor Jambyl Artyqbaev.
Onyń atap ótýinshe, qazaq jeriniń tabıǵı ortasy da alýan túrli bolyp keledi. Dalalyq óńiri ekstremaldy desek te bolady. Qysy – sýyq, kúzi – salqyn, kóktemi – laısań, jazy – qapyryq ystyq.
- Bir jaǵynan kóship-qonyp, ekinshi jaǵynan qatal qurlyqtyq klımat jaǵdaıynda ómir súrgen kezde bir-birine qaıyrymdylyq kórsetpese, járdem, qolǵabys bermese bolmaıdy. Ómir súre almaıdy. Sondyqtan ata balasy bolyp birigýdiń ózi soǵan baılanysty. Kóbine sharýashylyq turmysty ata balasy bolyp birlese atqarady. Sol jerde bir-birine kómektesedi. Jalpy, qazaq halqynyń ata balasy – patrıarhııalyq ujymnan bastap úlken ultqa deıingi deńgeıin otbasy dep aıtýǵa bolady. Memleket esebinde qurylǵan kezde otbasylyq, týsqandyq ustanymdy ustanǵanbyz, - dedi tarıhshy.
Jambyl Omaruly kóshpeli qazaq halqynyń tóńiregin kóptegen kóshpeli halyq jaılaǵandyqtan jaýgershilik zamannyń da jıi oryn alǵanyn alǵa tartady.
- Mundaı zamanda jer tarylyp, jaıylyp jetpeı jatady. Osyǵan baılanysty halyqtar bir-birimen shekisip, qaqtyǵysyp otyrady. Tipti ishinde de, syrtqy halyqtarmen de qaqtyǵys bolady. Máselen, sońǵy jońǵar-qalmaq shapqynshylyǵyn aıtalyq. Olar qaıtken kúnde de qazaqqa jaý bolaıyn dep jaýlasqan joq. Olarǵa da jaıylym, tirshilik etetin orta kerek boldy. 17 ǵasyr men 18 ǵasyrdyń basynda olar sonaý Altaıdan, Іleniń boıynan Edildiń boıyna deıin kóshti. Keıin 1771 jyldary saıası jaǵdaıǵa baılanysty keri qaıtty. Osyndaı jaýgershilik zaman da qaıyrymdylyqty talap etedi, - deıdi.
Alashtan qalǵan «bólinbeıtin enshi» uǵymy
Ǵalym qazaqtyń qaıyrymdylyq ınstıtýty jaqsy damyǵanyn aıtady.
- Qazaqta muny retteıtin erejeler bar. Basty ereje - Alashtan qalǵan «bólinbeıtin enshi» uǵymy bar. Qazaqtyń, tipti búkil túrki halqynyń arǵy babasy Alash qolyndaǵy malyn tórtke bólip, úsheýin úsh ulyna – Aqarys, Bekarys, Janarysqa bólip berip, bir bóligin ózine alyp qalǵan eken. Qaıtys bolarynyń aldynda ózinde qalǵan bóligin úsh ulyna taǵy da bólip beripti. Biraq, bul mal olardyń jeke menshigi emes, ortaq menshigi ekendigin aıtyp, qonaqqa barǵanda, jolaýshy júrgende, qıyn jaǵdaıǵa tap bolǵanda sol úlesten bir-birine kómek kórsetýdi ósıet etken eken. Sol ósıetpen 20 ǵasyrdyń basyna deıin ómir súrdik. Qazir de negizinen sol tártiptiń ustanamyz. Biraq tolyq emes. Buryn tolyq ustanatyn edik, - dedi tarıhshy.
Ol osy oraıda «bólinbeıtin enshi» uǵymyn tolyq ustanýdyń ne ekendigin túsindirip ótti.
- Máselen, jolaýshylap kele jatyp, bóten aýylǵa kelip tústiń delik. Aqsaqalyna baryp sálem berip, jolyǵyp, qazaq balasy, pálen rýdyń adamy ekendigińdi aıttyń. Sol kezde álgi aqsaqal «Alashtan qalǵan enshiń bar» dep úıine qondyryp, asyńdy beredi. Jaǵdaıy kelse malyn soıady. Qurmetpen qarsy alyp, qonaq qylady. Qazaq jolǵa shyqqanda azyq almaıdy. Demek, «Alashtan qalǵan enshiń» degen uǵymnyń arqasynda erkin júrdi. Munan bólek, qazaqta jaqyn adamdardyń ortasynda, rýlarda qoldanylatyn taǵy bir ereje bar. Ony «jylý» dep ataıdy. Máselen, bir jutta malyńnan aıyrylyp qaldyń. Maldan aıyrylý endigi seniń kóship-qona almaıtynyńdy bildiredi. Aldyńda eki jol ǵana bar: ne qaıta mal jınaý arqyly kóshe erip júrý, ne Túrkistanǵa baryp sarttardyń ortasyna qosylý. Qazaqtar otyryqshy halyqty «sart» deıdi. Túrkistan mańyndaǵy ózbektiń kópshiliginiń túbi sart, qazaq. Ádette qazaq osy eki joldyń birin tańdaıdy. Ne otyryqshyldyqqa kóshedi, ne týystary mal jınap beredi. Muny qazaq «jylý» degen. Sol arqyly birshama mal jınap kóshke eredi, - dedi Jambyl Omaruly.
Ǵalym qazaqta «qyzyl kóterý» degen de qaıyrymdylyq dástúriniń bolǵanyn atap ótedi.
- Al kedeıleý adamnyń kún kórip otyrǵan sıyry ne bıesi ólse, onda oǵan kórsetiletin kómekti «qyzyl kóterý» deıdi. Ol ýaqytta kedeıdiń jaqyn aǵaıyndarynan 12 adam ólgen maldyń ornyn toltyrady. Máselen, soǵymǵa soıǵaly otyrǵan maly ólse, jaqyn aǵaıyndary 12 jilik beredi. Al kóship-qonyp júrgende jalǵyz malynan aıyrylsa, jaqyndary ornyn toltyrady. Qaıyrymdylyqqa qatysty osyndaı dástúrimiz kóp, - dedi ol.
Qazaqtyń ómir súrý ustanymynyń biri - serilik
Jambyl Artyqbaev qazaq tynys-tirshiliginde jomarttyq negizgi erejelerdiń biri bolǵanyn aıtady.
- Biraq, Alashtan qalǵan ósıetke saı jomarttyqty eń birinshi óz jaqynyńa jasaýyń qajet. Atańnan qalǵan enshini ózgege bólip berýge esh haqyń joq, jaqsylyqty eń birinshi et jaqynyńa jasaýyń kerek. Qazaq tarıhynda óz halqyna jaqsylyq jasaý jazylmaǵan erejege aınalǵan. Ol úshin atymtaı jomart bolýdyń qajeti joq. Qazaqtyń ómir súrý ustanymynyń negizi týysqandyq qarym-qatynas bolsa, ekinshisi – rytsarlyq (serilik). Rytsar bolý – ol erlikti, ardy joǵary qoıý. «Malym – janymnyń sadaǵasy, janym – arymnyń sadaǵasy» – bul ustanym qazaqtyń rytsarlyq qoǵamynyń negizgi erejesi. Jomarttyq arǵa baılanysty. Sondyqtan múmkindiginshe bir-birine kómektesip otyrady. Rytsar bolǵannan keıin aǵaıyn-týysqa, jalpy Alash balasyna jomarttyq tanytý – mindet», - dedi ǵalym.
Tarıhshy patsha zamanynda qazaq halqy handyq bılikten, bir ortalyqqa baǵynǵan memleketinen aıyrylyp qalǵanyna nazar aýdartty.
- Biraq, rýlyq deńgeı jaqsy saqtalyp edi. Sonyń arqasynda qonaqjaılyqqa, qaıyrymdylyqqa baılanysty kóp ereje ómir súrdi. Al HH ǵasyrda teperishti kóp kórdik, taıaqty kóp jedik. Halqymyzdyń jartysy qyrylyp qaldy. Ásirese, dalalyq ólkedegi rytsarlyq dástúrdi, kóshpeli dástúrdi saqtap otyrǵan halqymyz kóp qyryldy. Sondyqtan rytsarlyq minezdiń kóbinen aıyrylyp qaldyq. Qazir ony, týysqandyq júıeni qalpyna keltirý óte qıyn. Buryn syrttan kelgen kez kelgen adamdy ortaǵa sińistirip, týys qylyp jiberetin edik. Qazir ony jasaı almaı otyrmyz. Osyndaı másele kóbeıip ketti. Sondyqtan qazirgi ýaqytta qazaqtyń baıaǵy jomarttyǵyn talap etý qıyn, - dedi Jambyl Omaruly.
Iá, halqymyz kómekke muqtaj adamǵa kómek kórsetip, qaıyrymdylyq jasaýdy, kiriptarǵa qaıyr berip, qarttardy aıalaýdy, múgedekterdi qoldap-qorǵaýdy árbir qaıyrymdy adamnyń adamgershilik boryshy dep esepteıdi. «Qaıyrymdylyq isińnen kórinedi» dep sanaıdy. Sondyqtan bolar búginde memleket tarapynan da, túrli uıymdar, kásipkerler men jekelegen adamdar tarapynan da qaıyrymdylyq jasaý turaqty uıymdastyrylatyn ıgi is-sharaǵa aınalyp otyr.
Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń qoldaýymen 2024 jyly respýblıka boıynsha «Igi ister marafony» jobasynyń aıasynda 1000-nan astam is-sharalar uıymdastyryldy.
«Meırimdilik eseptegishi» tetiginde tirkelgen «Igi isterdiń» jalpy sany 7 200-den asty. Onyń ishinde 2 055 is-sharany volonterlerdiń óńirlik front-ofısteri ótkizse, qazaqstandyqtar 5 145 ıgi is atqardy.
Jalpy, bul is-sharalarǵa 50 myńǵa jýyq adam qatysty. Marafon qorytyndysyna sáıkes 5 taqyryptyq aptalyqtar boıynsha 3 jeńimpazdan jáne arnaıy nomınatsııalar boıynsha 5 jeńimpaz anyqtaldy.
Joba bıylǵy 1 naýryzdan bastap qaıta jalǵasty. Joba aıasynda áleýmettik belsendilikti arttyrýǵa jáne damytýǵa baǵyttalǵan taqyryptyq oqıǵalardy qamtıtyn arnaıy kúntizbe ázirlendi. Qazirdiń ózinde «Qazvolonteer.kz» platformasynda ornalasqan «Meıirimdilik eseptegishinde» 353 «Igi is» tirkelgen.
Buǵan deıin mıfolog Serikbol Qondybaıdyń Kórisý nemese Amal kúniniń paıda bolýyna baılanysty paıymdaryn usynǵan edik.