Qazaqtardyń ár tabıǵı qubylysqa óz ataýy bar
PETROPAVL. KAZINFORM – Kóshpeli turmys-salty bar qazaq halqynyń ómirinde tabıǵat qubylystary erekshe oryn alǵan. Tabıǵattyń ózgeristerine, ártúrli tabıǵı qubylystarǵa ataý bergen. Fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Nurgeldi Ýálı Kazinform agenttigine maýsymdyq qubylystardy sıpattaý úshin qoldanylatyn halyqtyq meteorologııa jáne qazaq termınderi týraly aıtyp berdi.
Altyn kúrek
Qystyń sońǵy qaryn ushyryp áketetin jeldi «altyn kúrek» dep atalady. Osy ýaqytta eginshiler «Kókten jaýdyr, jerden óndir» dep tilek tilep, egiske daıyndyqty bastaıdy.
Besqonaq
Buryndary bes-jeti kúnge sozylǵan jáne jańbyrmen, batpaqpen, jelmen jáne sýyqpen birge júretin aýa raıy qubylysyn «besqonaq» dep atady. Ol 17-21 naýryz aralyǵynda ótti.
Halyqtyq etımologııaǵa sáıkes, «túnde kele jatqan bes jolaýshy aýyldyń shetindegi jalǵyz úıdi kórip, túnep shyqpaq bolady. Erteńine olar saparlaryn jalǵastyrmaq bolǵanda kenetten daýyl soǵyp, aldymen jańbyr jaýady, sodan keıin qatty daýyl turady. Saldarynan bes qonaq bul úıde bir aptaǵa jýyq jatýǵa májbúr bolady». Osylaısha: «Besqonaq ótpeıinshe, kóktem kelmeıdi» degen sóz paıda boldy.
Bul qubylys týraly biletin qazaqtar osy kezeńge árdaıym daıyn otyrdy, alys saparǵa shyqpaıdy jáne maldy alys jaıylymǵa jibermeıdi. Alaıda, tabıǵattaǵy bul qubylystyń bolýyn jaqsylyqqa balady. Ol boıynsha qazaqtar aldaǵy jazdy boljady. Besqonaq neǵurlym kúshti bolsa, jaz soǵurlym jyly, jańbyrly bolady. Al besqonaqtan keıin qazaqtar jazǵy jaılaýǵa kóshýdi bastady.
Samarqannyń kók tasy erigen kún
22 naýryz - shyǵys kúntizbesi boıynsha jyl basy, kún men tún teńeletin shaq. Bul kún halyq arasynda «Samarqannyń kók tasy erigen kún» dep ataldy. Bul búkil tabıǵattyń oıanyp, tońy jibıtin kez. Osydan bastap kún jylynyp, qar erıdi, shýaqty kúnder kóbeıedi.
Óliara shaq
Bul aspandaǵy aıdyń jańasy týǵanǵa deıin bir-eki kúnge joǵalyp ketetin kezeń. Bul qubylys boıynsha adamdar kelesi aıǵa aýa raıyn boljady.
Qus qanaty
«Qus qanaty» – bul naýryzdyń sońǵy kúnderinde, jyl qustary qaıtyp kelgende bolatyn tabıǵı qubylys. Osy ýaqytta aýa raıy turaqsyz bolady: qar jaýady, sýyq jel soǵady. Munda qus qanaty týǵan jerge oralýǵa degen umtylysty bildiredi. Olardyń jyldam ushýy aýa raıyna áser etip, qardy, sýyq jeldi jáne turaqsyz atmosferany týdyrýy múmkin dep sanalady.
Alasapyran
Erte kóktem mezgili, aýa raıy kúrt ózgeredi, birese qar jaýady, ony jańbyr almastyrady, tuman túsedi. Sáýirde qar qarqyndy erı bastap, jer laısań bolady. Bul qubylys «alasapyran» dep atalady.
«Qyzyrdyń qamshysy shartyldady»
Sáýir aıynyń ortasynan asqan shaqta alǵash ret kún kúrkirep, naızaǵaı oınap, jańbyr jaýady, jer býsanady. Muny halyq: «Qyzyrdyń qamshysy shartyldady», ıaǵnı qys ketti dep esepteıdi.
Tobylǵy jarǵan
Sáýir aıynyń sońynda eki-úsh kúnge sozylatyn sýyq jel soǵady. Bul qubylys ósimdikterdiń tamyr jaıa bastaǵanyn, alǵashqy kóktiń shyǵýyn bildiredi.
Bes eshkimniń sýyǵy
Bul kútpegen jerden keletin sýyq jel. Mundaı jel sáýirdiń aıaǵy men mamyrdyń basynda bes kún boıy soǵady. Ol aıaqtalǵannan keıin naǵyz jylý keledi.
Quralaıdyń salqyny
Bul sáýirdiń aıaǵy men mamyrdyń basynda, al Qazaqstannyń soltústiginde shamamen mamyrdyń 20-synan keıin bastalyp, on shaqty kúnge sozylatyn salqyn kezeń. Bul kúnderi qara sýyq, yzǵyryq jel esedi ne jaýyn-shashyndy bolady. «Quralaıdyń salqyny» atalý sebebi, bul kezde kıikter tóldep, quralaıynyń kindigi túsedi. Buǵan soqqan qatty sýyq jel járdemdesedi. Bir qyzyǵy, dalany kezgen barlyq kıik osy eki-úsh kúnniń ishinde tóldep úlgeredi.
Jeti amal
«Jeti amal» termınin buryn kóbinese aspanǵa qarap, aldaǵy aýa raıyn boljaıtyn adamdar qoldanǵan. Olar kóptegen tabıǵı qubylystardy muqııat baqylap, aýa raıy týraly uzaq merzimdi boljam jasaı aldy. Ybyraı Altynsarın keltirgen málimetterge sáıkes, halyq astronomdary ashtyqty aldyn-ala boljap, adamdarǵa eskertý jasaǵan. Sharýalar qystyń sýyq nemese jyly bolatynyn, kóktem men jazdyń qalaı ótetinin, jaýyn-shashynnyń qandaı bolatynyn bilý úshin halyq astronomdaryna júgindi.
Jeti amalǵa:
- Kúnniń toqyraýy - qysqy jáne jazǵy kúnniń teńelýi;
– Qarashanyń qaıtýy – qustardyń jyly jaqqa ushyp, kúz bastalatyn ýaqyt;
- Úrkerdiń batýy – úrker 10-shy mamyrda batyp, 20-shy maýsymǵa deıin kórinbeıtin 40 kún aralyǵy. Buryn «úrker jerge túspeı jer qyzbaıdy», «úrker sýǵa tússe, jaz jańbyrly bolady» degen eken;
- Muzdyń qatýy - ózender men kólderde muzdyń paıda bolýy, alǵashqy qar jaýǵan shaq;
- Kıiktiń mataýy - qyrkúıektiń sońy, qazan-qarasha aıynyń basyna sáıkes keledi. Bul kezde kıik, arqar sekildi tuıaqty janýarlardyń tekesi úıirge túsedi;
- Aıdyń toǵamy - aıdyń Úrker shoq juldyzymen toǵysýy. Aı men úrker bir-birinen alys tússe jaısyz aýa raıy kele jatyr dep aldyn ala qam jasap, malyn jaıly jaqqa aıdaǵan;
- Toksannyń kirýi - úsh qys aıynyń bastalýy.
Qyryq kún shilde
Maýsym-shilde aılary kezinde 40 kúnge sozylatyn ystyq. Qazaqtarda jalpy «jazǵy shilde» jáne «qysqy shilde» dep ekige bólinedi.
Jazǵy shilde 24 maýsymda bastalyp, 4 tamyzda aıaqtalady. Halyqtyq kúntizbege sáıkes, maýsymnyń sońynan bastap kúnniń uzaqtyǵy qysqara bastaıdy, ony halyq «shildede shil adym» dep ataıdy jáne 4 tamyzǵa qaraǵan túni «shildeniń qyryq kúni» aıaqtalady. Osy ýaqyttan bastap tań salqyn bolady. Muny «Tarazy týsa tań salqyndaıdy» dep tarazy shoqjuldyzymen baılanystyrǵan.
Qysqy shilde 26 jeltoqsanda bastalyp, 3-4 aqpanda aıaqtalady. Halyq kúntizbesine sáıkes, jeltoqsan aıynyń sońynan bastap kún uzara bastaıdy. Bul qubylys halyq arasynda «qańtarda qarǵa adym, aqpanda at adym» dep atalady.
Aqtymyq
Teńizdegi tolyq tynyshtyq, jel men bult joq. Ádette: «Teńizshiniń armany – aqtymyq» deıdi, óıtkeni mundaı jaǵdaıda balyqshynyń aýy balyqqa tolady.
Aqsyrǵaq
Bul kúzdiń sońy, jer qatqan, biraq qar áli jaýmaǵan kez. Joldar taıǵaq bolady. Bul shaqty qazaqtar «aqsyrǵaq» dep ataǵan.
Joldas qar
Halyqtyq meteorologııada «joldas qar» dep qys boıy qozǵalmaı jatyp, erimeıtin qardy aıtady. Osy sátten bastap adamdar qysqy soǵym kezeńin bastaıdy.
Itbalyqtyń kindikkeseri
Itbalyq kúshiktegen kezde kún salqyndaıdy. Osy kezeńde olardyń kindigi muzǵa jabysyp, tez qatyp qalady. ıAǵnı ıtbalyqtyń kindigi kesiledi.
Qundyzdyń qyz uzatýy
Janýarlardyń ishinde tirligi adamǵa uqsas haıýanattar bar. Solardyń biri – qundyz. «Qundyzdyń qyz uzatýy» - qundyzdyń urpaǵy jańa jup qurý úshin basqa jaqqa qonys aýdaratyn kez. Halyqtyq mıfologııaǵa sáıkes, osy sátte qundyzdar «qyzdaryn shyǵaryp salady», áıelderdiń syńsýyna uqsas dybys shyǵarady. Bul tolǵan aıda bolady.
Zertteýshi, bıolog ǵalym R. Sátimbekovtiń aıtýynsha, janýardyń tirligi halyqtyq ańyzǵa sáıkes keledi. Olar óz aýmaqtaryna bótendi kirgizbeı, arnaıy ıispen belgileıdi. Al eseıgennen keıin jas qundyzdar uıasyn tastap, óz jubyn qurýǵa májbúr bolady. Qundyzdar týǵan uıasynan ketken kezde, balanyń jylaǵanyna nemese áıeldiń syńsýyna uqsas dybys shyǵarady. Bul qubylysty halyq «qundyzdyń qyz uzatýy» atap ketkeni sondyqtan.
Osyǵan deıin salt-dástúrler jańa zamanǵa qalaı beıimdeldi, degen taqyrypta taldaý jarııalaǵan edik.