Qazaqtan shyqqan tuńǵysh tarıh ǵylymynyń doktory Ermuhan Bekmahanovqa – 110 jyl
ASTANA. KAZINFORM – Búgin belgili ǵalym, qazaqtan shyqqan tuńǵysh tarıh ǵylymynyń doktory Ermuhan Bekmahanovtyń týǵanyna 110 jyl toldy.
Pavlodar oblysy Baıanaýyl aýdanynyń Tóre aýylynda dúnıege kelgen Ermuhan Bekmahanuly qazaq tarıhynyń naǵyz janashyry boldy. Ol «HІH ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy Qazaqstan» eńbeginiń avtory. Sonymen qatar Ermuhan Bekmahanov qazaqtyń sońǵy hany Kenesary Qasymuly bastaǵan ult-azattyq kóterilisi týraly zertteýleri úshin 25 jylǵa bas bostandyǵynan aıyrylǵan totalıtarlyq júıeniń qurbany da edi.
Voronej pedagogıkalyq ınstıtýtynyń tarıh fakýltetinde oqyp júrgen Ermuhan 1936 jyly sol qalada aıdaýda júrgen Alash qozǵalysynyń beldi músheleri Halel Dosmuhamedovpen jáne Muhametjan Tynyshbaıulymen kezdesken. Joǵary bilimdi, ozyq oıly Alash zııalylary jas tarıhshymen oı-pikirler almasyp, bolashaqta úlken ǵalym bolýyna yqpal etedi.
Oqý bitirgen soń E.Bekmahanov Qazaq KSR halyq aǵartý komıssarıatynyń janyndaǵy ǵylymı zertteý ınstıtýtynda jumys istedi. Ekinshi dúnıejúzilik soǵys jyldary Respýblıkanyń halyq aǵartý komıssarıatynyń basqarma bastyǵy boldy. Sonymen birge Almaty JOO-larynda dáris oqydy.1947-1966 jyldary Qazaq memlekettik ýnıversıtetinde ózi negizin qalaǵan Qazaqstan tarıhy kafedrasyn basqardy.
1946 jyly Máskeýde tarıh mamandyǵy boıynsha «XIX ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy Qazaqstan» taqyrybynda doktorlyq dıssertatsııa qorǵady. 1947 jyly Almatyda orys tilinde jaryq kórgen bul eńbegine býrjýazııashyl-ultshyl ıdeologııany dáriptedi, Kenesary Qasymuly bastaǵan qozǵalysty aqtady dep aıyp taqty.
1951 jyly «Pravda» gazetindegi E.Bekmuhanovty qaralaǵan maqala jaryq kórip, tarıhshy ýnıversıtetten qýyldy jáne partııa qatarynan shyǵaryldy. 1952 jyly tutqyndalyp, úsh aıǵa jýyq tergeldi. 1952 jyly jeltoqsan aıynda E. Bekmahanov 25 jyl merzimge bas bostandyǵynan aıyrylyp, GÝLAG lagerine aıdaldy.
— 1952 jyldyń 30 tamyzynda Ermuqandy Novotroıtskige shyǵaryp saldym. Ketkisi kelmeı, birdeńe sezgendeı, mazasyz kúı keship edi. Aıtqandaı-aq, 5 qyrkúıekte ony tutqyndap, Almatyǵa ákelipti. Sol kúni bizdiń úıde de tintý júrgizildi. Keshki saǵat 10-da jumystan kelsem, úıdiń esigi ashyq tur. Bir beıtanys qazaq tintýge qujat kórsetti. Ermuqanǵa birdeńe bolǵanyn sezdim. As-sý berýge ruqsatty tabannan tozyp júrip bir aı degende áreń aldym, - dep eske alǵan edi Ermuhannyń jary Halıma Bekmahanova esteliginde.
Stalın qaıtys bolǵannan keıin E. Bekmahanovtyń isi qaıta qaralyp, 1954 jyly 16 aqpanda aqtalyp shyqty. Bostandyqqa shyqqan soń, tarıhshy ǵylymı eńbekter jazýdy qaıtadan qolǵa aldy. Onyń «Qazaqstannyń Reseıge qosylýy» atty eńbegi 1957 jyly Máskeýdegi «Naýka» baspasynan 30 baspa tabaq kóleminde jaryq kórdi. Ómiriniń sońǵy on jylynda ónimdi eńbek etip, tereń mazmundy ǵylymı eńbekter jazdy, orta mektepter úshin Qazaq KSR tarıhy oqýlyǵyn jazdy.
Ǵalym 1966 jyly nebári 51 jasynda aýyr syrqattan kóz jumdy.
Bekmahanovtyń júz jyldyq mereıtoıyna oraı, 2015 jyly ǵalymnyń ónegeli ómirin baıandaıtyn «Amanat» fılmi túsirildi. Fılm rejısseri jáne stsenarıı avtory — Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri, QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty Satybaldy Narymbetov, tarıhshy rólin akter Berik Aıtjanov somdady.
E. Bekmahanovtyń basty eńbegi — «XIX ǵasyrdyń 20-40 jyldaryndaǵy Qazaqstan» elimiz táýelsizdik alǵannan keıin aqtaldy. 2015 jyly Almatydaǵy E.Bekmahanov turǵan úıge eskertkish taqta ornatyldy. Ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ-da E.Bekmahanov atyndaǵy aýdıtorııa bar jáne tarıh salasynyń ózekti máseleleri talqylanatyn «Bekmahanov oqýlary» 1993 jyldan beri ótip keledi.