Qazaqtan Geıts, Baffet sekildi baılyǵyn qaıyrymdylyqqa jumsaıtyn jomart mıllıarderler qashan shyǵar eken?
Al arnasynan asqan sý sala-salany basqanda býsanyp jatqan dalanyń kúni erteń reńi jaıqalǵan shalǵynǵa oranaryna kámil senesiz. Ylǵaldyń moldyǵy eginniń de, shóptiń de bitik shyǵýynyń kepili. Tek jazda eginniń balaqtaıtyn kezinde qýańshylyq bolmasa dep tileıdi dıqan qaýymy. Tabıǵat-ananyń kól-kósir jomarttyq tanytqan jyldary Qazaqstannyń mıllıard put astyq alǵany da este. Sol kezderi de qyzyl sý tutastaı aýyldy basyp qalǵan oqıǵalar ushyrasty. Biraq sırek kezdesetin tárizdi edi. Al qazir she... Ár jyl saıyn qystyń aıaǵyna taman sýdyń tasıtyny jaıynda keleńsiz habar taraıdy. Úlkendi-kishili sheneýnikter qaterdiń aldyn alýǵa bilek sybana kirisedi. Apta aralatyp tótenshe jaǵdaılar qyzmetindegiler tabıǵı apattyń aldyn alý jumystaryna daıyndyqtary týraly esep beredi. Birqatar mınıstrlikter men vedomostvolar da budan tys qalmaıdy. Mol qarajat bólinedi. Sodan aıqaı-súren bastalady. Tasqynnan bolǵan zardapty joıý men qalpyna keltirý, japa shekken turǵyndarǵa materıaldyq kómek kórsetý, azyq-túlikpen qamtamasyz etý sharalary úzdiksiz júrgiziledi. Kóktem ótedi. Bul dúrmek basylady. Basylady da kelesi kóktemge deıin umytylady. Qarǵyn sýdyń aýyldy, qalanyń shetki aýmaqtaryn, jol, kópirlerdi shaıýynyń sebep-saldary qandaı? Múmkin turǵyzylǵan bógetterdiń sapasyzdyǵynan álde sý aǵatyn aryq-atyzdardyń joqtyǵynan, ne bolmasa oǵan turǵyndardyń kúl-qoqys tógýinen. Eshkim muny qazbalamaıdy. Jabýly qazan jabýly kúıde qalady. Bıyl da osy jaǵdaıdy bastan keship otyrmyz.
Ásirese, 2010 jylǵy Qyzylaǵashtaǵy birneshe adamnyń ómirin qıyp ketken apat. Árıne, barsha halyq jumylyp, qoldan kelgen kómekterin kórsetti. Qıyndyqty bólisti. Úkimet bastap ár aımaqtaǵy birqatar ujymdar men óner adamdary, memlekettik qyzmettegi azamattar ózderiniń bir kúndik jalaqysyn Qyzylaǵash turǵyndaryna kómekke aýdardy. Sol shaqta Parlament Májilisiniń keńeıtilgen otyrysyn bir mınýt únsizdikpen bastaǵan depýtattar da bir kúndik jalaqylaryn Qyzylaǵash turǵyndaryna aýdardy. El ekonomıkasyn kóterýge baǵyttalatyn qarjy, qurylys salasyna tıisti materıaldar, taǵysyn-taǵylar apat saldaryn joıýǵa jumsaldy.
Ádette, tabıǵı apattardyń jeńili joq. Ońtústik óńirdegi Saryaǵash, Ordabasy, Otyrar aýdandaryndaǵy sý shaıǵan joldar, qıraǵan úıler, Shyǵys Qazaqstanda Tarbaǵataıdaǵy júzdegen otbasynyń úısiz qalyp, ondaǵan myń mal qyrylýy... Bul batys óńirge de tán qubylystar. Áıteýir OQO-da Kóksaraı sý rettegishi salynyp Qyzylorda oblysynda Syrdarııa ózeni boıyndaǵy kóptegen eldi mekender bul apattan qutyldy.
Osy arada kóńilge bir kúdik oralady. Memleket jyl saıyn sý tasqynynyń aldyn alýǵa mıllıardtaǵan qarjy bóledi. Ákimqaralar bul aqshaǵa ózender men sý qoımalarynyń jaǵalaryn kóterip, qaýipti ýchaskelerge qap-qap qum men tas tósegendikterin, toqeteri qyrýar is-sharalardy atqarǵandyqtaryn baıandap, esep beredi. Biraq nege jyl saıyn osy tirlik qaıtalanady. Nege 24 jyldan beri taýsylmaıtyn, bitpeıtin ýchaskeler. Bul jerlerge tutas qorǵan turǵyzatyndaı jumys isteletindeı bolǵan joq pa? Osynshama sharýa jasalsa da nege sý basa beredi? Nelikten memlekettiń bólgen qyrýar qarjysynan qaıtarym bolmaı otyr?,- degen de oı keledi biraýyq.
Obaly neshik, ár jaǵdaıda da jurtshylyq qarap qalǵan emes. Basqasyn qoıyp, qıyn-qystaý kezeńde dalada qalǵan aǵaıyndarǵa kómek qolyn sozǵandardyń arasynda tipti aılyǵy shaılyǵyna jetpeıtin medbıkeler men kúzetshiler de qara kórsetti. Dárigerler men muǵalimder, memlekettik qyzmetkerler bir kúndik jalaqylaryn aýdardy. Zeınetkerlerge qalaı súısinbessiz. Halqymyzdyń "basyńa is tússe, jaqsy kómek etedi " degen sóziniń rastyǵyna taǵy bir ret kózińiz jetedi.
Árıne, mundaı tabıǵattyń tosyn minez kórsetýi jumyr jerdiń túkpir-túkpirinde kezdesip jatady. Bul arada bizdi oılantatyn másele, ózge elderde, ásirese batysta kómek qolyn sozǵan jomart jandardyń arasynda aqshaly alpaýyttardyń kóptep kezdesýi.
Atap aıtsaq, AQSh mıllıarderleri fılantrop Devıd Rokfeller, CNN kompanııasynyń negizin qalaýshy Ted Terner, rejısser Djordj Lýkas, Nıý-Iork meri Maıkl Blýmberg jáne Microsoft-tyń negizin salýshylardyń biri Pol Allender atymtaı jomarttyq tanytyp, baılyqtarynyń jartysyn qaıyrymdylyqqa bóldi.
Al álemdegi eń baı 50 adamnyń tiziminde (Forbes jýrnaly) birinshi orynda turǵan, baılyǵy 76 mıllıard dollarǵa baǵalanǵan amerıkandyq kásipker jáne qoǵam qaıratkeri, fılantrop Bıll Geıtstiń orny erekshe.
Endi bul azamat týraly azdap aıta ketsek artyqtyq etpes. Bıll Geıts (Ýı́lıam Génrı Geıts III) 1955 jyly 28 qazanda Vashıngton shtatyndaǵy Sıetl qalasynda ómirge kelgen. 2008 jyldyń maýsymyna deıin Microsoft kompanııasynyń jetekshisi boldy. Sondaı-aq ol Bıll jáne Melında Geıtstiń qaıyrymdylyq qorynyń teń tóraǵasy, Berkshire Hathaway jáne Cascade investment bas dırektory.
1994 jyldan 2010 jylǵa deıin ol Bıll jáne Melında Geıtstiń qoryna 28 mıllıardtan astam dollar saldy. Al 2010 jyldyń qańtarynda barlyq mıllıarderlerdi óz baılyqtarynyń teń jartysyn qaıyrymdylyq is-sharalarǵa berýge shaqyrdy. 50 mıllıard dollardyń ıesi óziniń úsh balasyna 10 mıllıon dollar ǵana qaldyryp, qalǵan somany qaıyrymdylyq maqsatqa - densaýlyq, bilim jáne ǵylymı zertteý jumystaryna baǵyttaýǵa sheshim qabyldady.
Birde jomart jannyń baılyq týraly sóz qozǵalǵanda: «Men tek bir nársege ǵana 100 paıyz senimdimin. Bul óz muragerlerime kóp aqsha qaldyrmaımyn degenim. Meniń oıymsha, osylaı etý olar úshin de paıdaly bolmaq»,-degenine qalaısha rıza bolmassyz.
Taǵy bir alpaýyt Ýorren Baffet te atymtaı jomarttyq tanytty. Ol osydan jeti jyl buryn Geıtstiń qoryna 31 mıllıard dollar aýdarýǵa mindettengen bolatyn.
AQSh-taǵy tanymal ınvestor, mıllıarderler reıtınginde úshinshi orynda kele jatqan (baılyǵy - 72,7 mıllıard dollar) Ýorren Baffettiń jumsaǵan somasy bas aınalarlyqtaı. 84 jastaǵy bıznesmen óz ómirinde qaıyrymdylyq maqsatqa 25,5 mıllıard dollardan astam qarjy jaratty.
Onyń eń sońǵy qosqany 2015 jyly 6 shildede qaıyrymdylyq qorlaryna óziniń Berkshire Hathaway holdınginiń 20,64 mıllıon aktsııasyn berýi. Naryq baǵasyna qaraǵanda qaıyrymdylyqqa berilgen bul qarjynyń somasy 2,8 mıllıard dollardan asty.
Berkshire basshysynyń ózi baılyǵynyń 99 paıyzyn (qazirgi ýaqytta baılyǵy 59 mıllıard dollar) osy baǵytta jumsaýǵa ýáde berip otyr. Buǵan qalaı tańdanbasqa.
Aıta keter jaıt, 2010 jylǵy maýsymda Baffet pen Geıts birigip The Giving Pledge baǵdarlamasynyń tusaýkeserin ótkizip, álemniń aqshaly alpaýyttaryn atsalysýǵa shaqyrǵan bolatyn. Shara barysynda qos mıllıarder óz baılyqtarynyń kem degende teń jartysyn qaıyrymdylyq maqsatqa jumsamaqqa ýáde bergen edi.
Igi bastama bul kúnde tamyryn tereńge tartty. Bıylǵy jyldyń qańtarynda Baffet pen Geıtstiń bastamasyn 105 mıllıarder qoldady.
Taǵy bir súısinerlik, tipti júrek tebirenterlik oqıǵany aıta ketpeske bolmas. Ol Saýd hanzadasy ál-Valıd ıbn Talal ıbn Abdel Azız as-Saýdtyń barlyq jıǵan-tergenin qaıyrymdylyqqa berýge sheshim qabyldaýy. Al onyń baılyǵy 32 mıllıard dollarǵa baǵalanǵan. Osy sheshimine oraı ótken arnaıy baspasóz máslıhatynda hanzada qarjysyn qaıyrymdylyq uıymdaryna birneshe transh boıynsha beretindigin málimdedi. Ol aldymen áıelder quqyn qorǵaý, jazylmaıtyn dertterdi zertteý jumystaryna jáne tabıǵı apat qurbandaryna kómektesetindigin aıtty.
Eske sala ketsek, Arabian Business jáne Forbes jýrnaldarynyń baǵalaýynsha, Saýd hanzadasy arab elderindegi eń baı bıznesmen jáne Forbes-tegi mıllıarderler tiziminde 22-inshi bolyp tur. Álemdegi birqatar aqshaly alpaýyttardyń osyndaı aqjúrek tirlikterin sóz etkende, kókeıde: «al bizde she?. Qazaqstandaǵy baılardyń búgingi tańdaǵy ahýaly qandaı deńgeıde?»,- degen saýal kóldeneńdep turyp aldy.
Shúkir, elimizde qarjysy atan túıege júk bolarlyq azamattar barshylyq. Sanasańyz qos qolyńyzdyń saýsaqtary azdyq etedi. Árıne, olardyń atyn atap túsin tústeý yńǵaısyz da bolar. Belgilisi, birqatarynyń 1 mıllıard dollardan astam aqshasy bar ekendigi. Buǵan Forbes iskerlik jýrnalynyń álemniń eń baı adamdarynyń tiziminde bes qazaqstandyqtyń bar ekendigin qosyńyz. Biraq bir ókinishtisi, pálenshe degen qazaqstandyq mıllıarder tabıǵı apattan zardap shekken aýylǵa mektep, úıler salyp beripti, sý shaıǵan kópirdiń ornyna jańasyn turǵyzýǵa 2-3 mıllıon dollar bólipti, jetimder úıine pálenbaı soma aýdarypty degen habardy óz basym estimeppin. Árıne, keıbir baıqaý, baǵdarlamalarǵa demeýshi bolyp jatqandar da bar. Olardyń bólgen qarjylary batystyq áriptesteriniń jumsaǵanynyń tamshysyna teńesse jarar edi.
Elbasy árdaıym bıznes ókilderimen bolǵan júzdesýleriniń birinde: «Biz sizderdiń baı-qýatty bolýlaryńyzǵa barynsha jaǵdaı jasadyq, jyldar boıy sizderdiń kompanııalaryńyzdyń kóterilýine jan-jaqty kómek kórsettik. Endi sizder halyqqa qaraı bet burýlaryńyz kerek. Halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy jaqsarsa, bıznestiń bolashaǵy da kórkeıedi» degen bolatyn. Biraq budan shyqqan qorytyndy shamaly tárizdi.
Taǵy bir aıta keter jaıt, AQSh-ta aqshaly alpaýyttardyń qarasy kóbeıse ózgeler qýanady. Sebebi bul eldegi halyq jeke tulǵanyń baılyǵy memlekettiń tabysy dep esepteıdi. Onyń ústine mıllıarderlerdiń birqatary shash ta tók baılyǵynyń basym bóligin qaıyrymdylyqqa mura etip qaldyrýda. Al bizde. Jo-joq aıta kórmeńiz... Degenmen «úmitsiz shaıtan» degen. Bizde de bıznesmender óz-ózderin qamshylap, qarapaıym halyqqa demeý jasar kún de týar. Tek sol úrdis keshikpeı osy kóktemde bastalsa jarar edi. Óıtkeni bıylǵy sý tasqynynyń beti qatty. Qaraǵandy oblysynda Buqar Jyraý, Nura aýdandaryndaǵy kópirler qırady, Abaı, Qarqaraly, Jańaarqa, Shet, Buqar Jyraý aýdandaryndaǵy ózen arnalarynda barynsha kúrdeli jaǵdaı qalyptasyp otyr. 35 eldi mekendi, 1760 úıdi sý basýy múmkin, 1268 úı sý astynda qaldy.
Soltústik Qazaqstanda sý tasqynynan 30 eldi meken zardap shekti, 403 úıdi sý basty. Pavlodar, Qostanaı, Shyǵys Qazaqstannan da osy saryndas aqparattar túsip jatyr... Endeshe osy qıyn-qystaý kezeńde halyqtyń ıyǵyna túsken salmaqty qaıyspaı kóterýine septigin tıgizer sát týdy, qaıyrymdylyq sharalardan shet qalmańyz atymtaı jomart aǵaıyn.
Erlan Qojakeldıev
