Qazaqta naǵashy jurtynyń besik aparý salty qaı óńirlerde saqtalǵan
QYZYLORDA. KAZINFORM — Halqymyzdyń keıbir salt-dástúri zaman aǵymyna qaraı túrlenip, ózgeshe sıpatqa ıe boldy. Sonyń biri — besik aparý. Qoǵamda mundaı dástúrdiń qazaqta bolǵan-bolmaǵany, tipti besikti kim, qalaı ákelgenine qatysty ekiushty pikir aıtylyp júr. Kazinform tilshisi bul suraqty kópshiliktiń talqysyna salyp kórdi.
Bilim salasynyń ardageri Altynbaı Sharafadın balany besikke salý — tamyry áride jatqan etnografııalyq másele ekenin atap ótti.
— Jasym 80-ge taıap qaldy, es bilgen 70 jyl ishinde Qyzylorda oblysynyń Aral, Qazaly óńirinde týmany ózge bireý ákelgen besikke salǵanyn estigen de, kórgen de emespin. Ózim oqyǵan turmys-salt, tarıhymyz týraly jazylǵan kitaptardan da kezdestirmeppin. Bizdiń eldiń kópti kórgen, quımaqulaq adamdarynyń uǵymy boıynsha ár shańyraqtyń óz besigi bolýy kerek. Óz balasyna, nemeresine, shóberesine, solardy týǵan kelinniń artynan (tórkininen) ákelip, balany soǵan salý úlken min sanalǵan. Jigit jaqtyń jalańaıaqtyǵyn betine basqandaı namystyń máselesi bolyp eseptelgen, — dedi ol.
Ardager ustaz turmysqa shyqqan úsh qyzynyń birde-biriniń artynan besik aparmaǵan. Bul tipti oıyna kirip-shyqpaǵan kórinedi.
— Sebebi biz qyzymyz kelin bolyp túsken áýlettiń máselesine aralasýdy mádenıetsizdik dep sanadyq. Sondyqtan arǵy atasy jatqan besikti altynshy urpaǵy, ıaǵnı nemenesi, odan keıingi urpaǵynyń da paıdalanýyn eneniń kelinge qolyndaǵy, ózine deıingi eneleriniń áshekeıin taǵatyny sııaqty dástúrge aınaldyrýymyz kerek. Sonda árbir bala besik arqyly anasy aıtyp beretin áńgimeden jeti atasyn jáne olar týraly tarıhty da jadyna toqyp óser edi. Osy dástúr arqyly besiktiń kıesi artady, — dedi Altynbaı Sharafadın.
Jazýshy Zeınep Ahmetova «Kúretamyr» atty kitabynda kerisinshe, qazaqta besik ákelý salty bolǵanyn, onyń Qyzylorda, Túrkistan jáne Jambyl oblystarynda jaqsy saqtalǵanyn sóz etken.
— Kelinniń tórkini «izdeýshisi, suraýshysy bar eken» degizip, bir top bolyp keletin bolǵan jáne jaı kelmeı, balanyń besik jabdyǵyn túgelimen, túbek-shúmegine deıin jasap ákelgen. Besiktiń jabdyqtaryn barynsha ádemilep jasaǵan. Túbegi men shúmeginen basqa, qoltyq jastyq, tize jastyq degeni bolady jáne olar eshqashan súreńsiz sur tústi matadan tigilmegen. Kishkentaı kórpesheleri de múmkindiginshe ashyq tústi matadan tigiledi. Besiktiń basyna úki taǵady. Óıtkeni bala ásemdikke, ádemilikke besikte jatqan kezden bastap úırenýi kerek, — dep jazylǵan kitapta.
Jazýshynyń aıtýynsha, sábıli bolyp jatqan qyzynyń nárestesine besik ákelý — qyzdyń tórkininiń, ásirese, anasynyń paryzy.
— Qazirdiń ózinde besik ákelip jatqan, tipti, bolmaǵanda balanyń arnaıy tósegi (manej), arbasy, ústeli degendeı, balaǵa qajet jabdyqty ákelip jatqan analar barshylyq. Bul — bir jaǵynan, quda-jekjat arasyndaǵy úlken syılastyq. «Bıe qulyndamasa, at bolady, aǵaıyn-týys alysyp-berispese, jat bolady» degendeı, bul eki jaqqa dáneker ǵana. Áıtpese, eshkim alǵannan baı, bergennen kedeı bolmaıdy. Besik ákelý quda-qudaǵı arasyndaǵy kóńil syılaý bolsa, ekinshiden, jas bosanǵan kelinniń kóńili kóterilip, saǵynyshy basylady ári enesine aıta almaǵanyn anasymen bólisedi, kóńili ósedi, — dep jazady Zeınep Ahmetova.
Etnograf, ónertanýshy Kendebaı Qarabdalov ta jazýshynyń pikirin quptaıdy.
— Men týǵan kezde naǵashy ájem besikti jasaýymen túgel ákelgen. Yrym boıynsha shúmegin nemese túbegin kemitip ákeledi. Óıtkeni besik qabyldap alǵan jaq ony ózderi túgeldeıdi. Sonda eki jaq birigip balany besikke bólegen bolyp esepteledi. Jıendi bolǵan kezimizde biz de solaı qaıtaladyq. Besik aparý — burynnan kele jatqan dástúr. Bes-alty kempir jınalyp, bópeni besikke jatqyzyp, tyshtyma rásimin oryndaǵan. Qazirgideı úlken emes, kishigirim úıishilik toı jasaǵan. Qýanyshty rásimge tek áıelder qatysatyn bolǵan. Besikti naǵashylary tuńǵysh balaǵa ǵana aparatyn bolǵan. Soǵan basqa balalar jatady. Kórpeshe, jabdyǵy tozsa ǵana jańalap otyrǵan. Besikti urpaqtan urpaqqa amanattaýdyń astarynda balanyń ata-babasy, naǵashy jurty týraly jaqsy estelikter, ol kisilerdiń jaqsy qasıetteri týraly aıtylyp, balanyń qulaǵyna sińsin degen oı jatyr. Taǵy bir aıta ketetin jáıt, besikke salý bolǵanymen besik toı degen keıin shyqty. Qazir toı degenińiz jarysqa aınalyp ketti, — deıdi ol.
Buǵan deıin biz halqymyzdyń túsiniginde kıeli sanalatyn bir shoǵyr sannyń ishinde qyryq pen jetiniń nege orny bólek, qasıetti bolatynyn jazǵanbyz.