Qazaqstannyń ınvestıtsııalyq áleýeti qandaı
Qazirgi tańda sheteldik ınvestorlardy tartý maqsatynda aýqymdy is-sharalar qolǵa alynyp jatyr. Olardyń iri jobalardy iske asyrý múmkindikteri de edáýir keńeıtildi. Elimizdegi qolaıly ınvestıtsııalyq klımatty qalyptastyrý sharalary, ınvestıtsııa kólemi artqan salalar, óńirlerdegi ınvestıtsııa máselesi, sheteldik ınvestorlar tap bolýy múmkin qıyndyqtar, sonymen qosa saladaǵy problemalar týraly QazAqparat sarapshysynyń materıalynda.
Qazaqstanǵa qansha ınvestıtsııa tartyldy?
Búginde elimizde jumys isteýge nıetti sheteldik ınvestorlar qatary artyp keledi. Sońǵy 30 jylda Qazaqstanǵa álemniń 120-dan astam elinen 370 mlrd dollardan astam sheteldik ınvestıtsııa tartylǵan. Olardyń basym bóligi Eýropa elderine, AQSh-qa tıesili. Ótken jyldyń 1 qarashasyndaǵy jaǵdaı boıynsha, elimizde shetel kapıtalynyń qatysýymen 45 800-den astam kompanııa tirkelgen. Olardyń sany 2021 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 42%-ǵa artyp otyr.
Sodan da bolar, elimizge tartylǵan ınvestıtsııa kólemi de ósken. Mysaly, 2022 jyldyń toǵyz aıynda Qazaqstanǵa tikeleı sheteldik ınvestıtsııalardyń (TShI) jalpy kólemi shamamen 22,1 mlrd dollardy qurady, bul 2021 jyldyń sáıkes kezeńimen salystyrǵanda 17,8%-ǵa kóp. Aldyn ala málimetter boıynsha, 2022 jyly TShI-diń jalpy kólemi 27 mıllıard dollarǵa baǵalanǵan. Qazirgi tańda jalpy quny 30 trıllıon teńge bolatyn 850 ınvestıtsııalyq jobadan turatyn respýblıkalyq pýlmen jumys júrgizilip jatyr.
Jalpy sheteldik ınvestıtsııalar aǵymy el ekonomıkasynyń josparly damýyna yqpalyn tıgizgenin atap ótý kerek. Bıylǵy 29 naýryzda ótken VIII saılanǵan Parlamenttiń birinshi sessııasyna qatysqan Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev ta ınvestıtsııa tartýdyń mańyzdylyǵyna toqtalyp ótken edi.
«Qazaqstandaǵy qazirgi ekonomıkalyq model ınvestıtsııa tartýǵa, eń aldymen, shıkizat sektoryna ınvestıtsııa tartýǵa negizdelgen. Sol sebepti de ulttyq býrjýazııanyń tiregi sanalatyn orta bıznes belgili bir aımaqtarda ǵana júıesiz damyp otyr. Úkimettiń aldynda ekonomıkanyń negizgi salalaryna ınvestıtsııa tartý mindeti tur. Onyń ishinde shetelden ınvestıtsııa tartýǵa basa mán berilýi tıis. Olar orta bıznesti damytýǵa naqty serpin berýi kerek», - dedi Memleket basshysy Parlament otyrysynda sóılegen sózinde.
Investıtsııa kólemi qaı salalarda artty?
Investıtsııalardyń jalpy kóleminde taý-ken sektory eń úlken úleske (30%) ıe. 2022 jyly salaǵa tartylǵan jalpy ınvestıtsııa kólemi 4,5 trln teńgeni quraǵan, bul 2021 jylmen salystyrǵanda 14,6%-ǵa kóp.
Al óńdeý ónerkásibinde jalpy ınvestıtsııa kólemi 2022 jyly 1,5 trln teńgeni qurady, bul 2021 jylmen salystyrǵanda 5,6%-ǵa az. Bul salaǵa salynǵan ınvestıtsııalardyń úlesi de tómendegen, jyl qorytyndysy boıynsha, negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııalardyń jalpy kóleminiń 10%-yn ǵana quraǵan.
Investıtsııalardyń jartysynan astamy metallýrgııa óndirisine (606 mlrd teńge nemese óńdeý ónerkásibine ınvestıtsııanyń jalpy kóleminiń 40%-y) jáne hımııa ónimderin óndirýge (230 mlrd teńge nemese óńdeý ónerkásibine ınvestıtsııanyń jalpy kóleminiń 15%-y) tartylǵan.
Jyljymaıtyn múlik sektorynyń ınvestıtsııalyq kórsetkishteri 3,1 trln teńgege deıin (ótken jylmen salystyrǵanda 15,2%-ǵa), kólik jáne qoıma sharýashylyǵy 1,6 trln teńgege deıin (5,4%-ǵa) jáne aýyl sharýashylyǵy 853,5 mlrd teńgege (6,7%-ǵa) deıin ósken.
Jalpy ekonomıkanyń shıkizattyq emes sektorlaryna (memlekettik bıýdjetten ınvestıtsııalardy qospaǵanda) ınvestıtsııa kólemi 2021 jyly 7,4 trln teńgeni qurap, 4,8%-ǵa ósken.
Negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııanyń basty bóligi ınvestorlardyń jeke qarajaty boldy, bul 11,1 trln teńgeni qurap, ótken jylmen salystyrǵanda (9,4 trln teńgeden) 18,4%-ǵa artqan.
Negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııalardaǵy bıýdjet qarajatynyń kólemi 13%-ǵa ósti (2,0-den 2,3 trln teńgege deıin). Bul rette negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııalardyń jalpy kólemindegi bıýdjet qarajatynyń úlesi 2021 jyldyń deńgeıinde (16%) qalyp otyr. Bankter men basqa da uıymdardyń ekonomıkany qarjylandyrýǵa qatysýy 167 mlrd teńgege azaıyp, 1,6 trln teńgeni quraǵan.
Qazaqstanda qaı salalarǵa ınvestıtsııa salý tıimdi?
Sarapshy Rasýl Rysmambetovtiń sózinshe, Qazaqstanda eki salaǵa ınvestıtsııa salý óte tıimdi. «Meniń oıymsha, eger jerdi bólý, elektr energııasymen uzaqmerzimdi perspektıvada qamtamasyz etý jáne eń bastysy sý máselesi sheshilse, aýyl sharýyshalyǵy eń tartymdy sala bolady. Al ınvestıtsııalaýdyń ekinshi tartymdy baǵyty aýyl sharýashylyǵyndaǵy – logıstıka. El ishindegi óńiraralyq saýdany damytý úshin logıstıka óte mańyzdy sala»,-dedi ol.
Sonymen birge ol ınvestıtsııa tartý salasynda aýyl sharýashylyǵy ónimderin qaıta óńdeý, eginshilik, et jáne sút ónimderin óndirý, logıstıka, bilim berý, medıtsınanyń keleshegi zor ekenin de tilge tıek etti. «Biz Iran, Qytaı sııaqty eldermen shekaralas bolǵandyqtan, azyq-túlik ónimderin óndirgen durys bolar edi. Bul eki el ózin azyq-túlikpen jetkilikti qamtamasyz etip otyrǵanymen, qalaı desek te, bizdiń taýarlarǵa da oryn bar. Іshki naryqty toltyrý úshin de ınvestıtsııa salý kerek, sonda biz bárin ózimiz daıyndaımyz»,-dep atap ótti ol.
Atyraý oblysy – ınvestıtsııa salýǵa eń qolaıly óńir
Óńirler boıynsha, Atyraý oblysy dástúrli túrde ınvestıtsııa úshin eń qolaıly óńir bolyp otyr. 2022 jyly óńirdegi negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııalardyń jalpy kólemi 3 trln teńgeni qurady, bul 2021 jylmen salystyrǵanda 0,4%-ǵa artyq.
Al ınvestıtsııa úshin qolaısyz óńir – Ulytaý oblysy, ınvestıtsııa kólemi 155,7 mlrd teńgeni quraǵan (el ınvestıtsııasynyń jalpy kóleminde 1%).
Qazaqstandaǵy negizgi kapıtalǵa salynǵan ınvestıtsııa qazirgi geosaıası jaǵdaılarǵa qaramastan, azdap óskenin baıqap otyrmyz. Degenmen sarapshylar onyń ósý qarqyny 2018-2019 jyldardaǵy pandemııaǵa deıingi deńgeıge áli jetpegenin aıtyp otyr.
Úzdik 10 ınvestor memleket
Qazaqstanǵa ınvestıtsııa salǵan úzdik 10 ınvestor elderdiń qataryna Nıderland, AQSh, Shveıtsarııa, Belgııa, Reseı, Ońtústik Koreıa, Qytaı, Frantsııa, Ulybrıtanııa jáne Túrkııa kirip otyr.
Sońǵy málimetterge súıensek, máselen, Nıderland – 5,5 mıllıard dollar, AQSh – 5 mıllıard dollar, Shveıtsarııa – 2,6 mıllıard dollar, Belgııa – 1,3 mıllıard dollar, Reseı – 1,3 mıllıard dollar jáne Ońtústik Koreıa – 1,1 mıllıard dollar ınvestıtsııa quıǵan. Al Ońtústik Koreıadan TShI aǵyny ekijaqty qarym-qatynastar tarıhyndaǵy rekordtyq kórsetkishke jetken.
Endi 2023 jyly ekonomıkaǵa keminde $24,4 mlrd sheteldik ınvestıtsııa tartý mindeti tur. Buǵan deıin Premer-Mınıstr Álıhan Smaıylov ol úshin Úkimet tarapynan barlyq qajetti jaǵdaılar jasalyp jatqanyn atap ótken edi.
Geosaıası jaǵdaıǵa baılanysty ınvestorlar sany artyp otyr
Jalpy sońǵy jyldardaǵy kórshi elderdegi geosaıası ózgerister álemdik ári otandyq ekonomıkaǵa keri áserin tıgizip jatqany belgili. Degenmen onyń múmkindigi de joq emes. Ásirese, kórshi Reseıden ketip jatqan kompanııalardyń Qazaqstanǵa kóshýi, árıne, ınvestıtsııalyq áleýetimizdi arttyrary sózsiz. «KAZAKH INVEST» UK» AQ basqarýshy dırektory Azamat Qojanovtyń dereginshe, qazirgi ýaqytta Reseı naryǵynan ketetinin jarııa etken nemese ınvestıtsııalyq qyzmetin toqtatqan 40-qa jýyq eldiń 400-den astam kompanııasymen kelisim jasaý kózdelip otyr.
«Al 62 kásiporynmen tyǵyz jumys júrgizilp jatyr, onyń ishinde qazirgi tańda 24 kásiporyn qonys aýdarý protsesin aıaqtady. Bul múmkindikti taǵy 17 kompanııa paıdalanǵysy kelip otyr. Aldaǵy ýaqytta taǵy 21 kompanııa kóshýi múmkin. Negizgi salalary: óńdeý jáne tamaq ónerkásibi, IT, metallýrgııa, mashına jasaý»,-dedi Azamat Qojanov.
Sonymen qatar qosa kompanııanyń basqarýshy dırektory kúrdeli geosaıası jaǵdaı jáne elderdiń azyq-túlik qaýipsizdigin qamtamasyz etý qajettiligi aıasynda agroónerkásiptik keshendegi jobalardy júzege asyrýǵa ınvestorlardyń qyzyǵýshylyǵy artyp otyrǵanyn da atap ótti. «Biz ınvestorlardyń ınvestıtsııalyq portfelderin ártaraptandyrýyn, onyń ishinde kórshiles naryqtardan Qazaqstanǵa qarjy aǵyndaryn qaıta bólý sııaqty sharalaryn baıqap otyrmyz»,-dedi ol.
Investorlardy qoldaýdyń jańa quraldary
Qazirgi tańda ınvestorlardy qoldaýdyń jańa quraldary iske qosyldy. Atap aıtsaq, Investıtsııalyq mindettemeler týraly kelisimdi, Jaqsartylǵan modeldik kelisimshartty jáne Investıtsııalar týraly kelisimdi jasaý protsesi jeńildetildi. Sonymen birge aıta ketý kerek, Qazaqstannyń ınvestıtsııalyq tartymdylyǵyn jaqsartýdyń taǵy bir mańyzdy qyry – boljaýǵa bolatyn jáne ashyq salyq saıasaty. Osyǵan baılanysty fıskaldyq retteýdi qaıta qaraý úshin jańa Salyq kodeksi ázirlenip jatyr.
Budan bólek 2023 jyldyń aqpan aıynan bastap iri ınvestorlar úshin Qazaqstanda jańa jobalardy iske qosý jáne qoldanystaǵy jobalardy jańǵyrtý múmkindikteri edáýir keńeıtildi. Osydan eki apta buryn QR Premer-Mınıstri Álıhan Smaıylov «Investıtsııalardy memlekettik qoldaýdy iske asyrýdyń keıbir máseleleri týraly» Úkimet qaýlysyna engizilgen tıisti túzetýlerge qol qoıdy. Osylaısha, Úkimetpen Investıtsııalyq mindetteme týraly kelisim bekitýdi josparlap otyrǵan zańdy tulǵalar úshin Qyzmettiń basym túrleriniń tizbesi alynyp tastaldy. Bul kelisim boıynsha 10 jylǵa deıingi merzimge salyq mólsherlemesi belgilenedi, al ınvestor onyń óteýi retinde qomaqty qarajat salýǵa, qandaı da bir óndiristi iske qosýǵa nemese jańǵyrtýǵa, qazaqstandyq kadrlardy oqytýǵa mindetteledi.
Sonymen qatar engizilgen túzetýlerge sáıkes, tyıym salynǵan qyzmet túrleriniń tizimi anyqtaldy. ıAǵnı, endi iri kompanııa nemese kásipker bul tizimge engizilmegen kez kelgen ınvestıtsııalyq baǵytty erkin tańdap, Úkimetpen Investıtsııalyq mindettemeler týraly kelisim jasaı alady. Atap aıtqanda, tyıym salynǵandar sanatyna aktsızdeletin ónimderdiń kóterme saýdasy jáne (nemese) óndirisi, lotereıa ótkizý, oıyn bıznesi salasyndaǵy qyzmet kiredi. Al basqa baǵyttar boıynsha shekteýler joq.
Sheteldik ınvestorlar qandaı qıyndyqtarǵa tap bolýy múmkin
Joǵaryda elimizde sheteldik ınvestorlarǵa jaǵdaı jasalyp jatqanyn sóz ettik. Degenmen birqatar qıyndyqtar da kezdesýi múmkin. Bul týraly ınvestorlarmen kelissózder júrgizý jáne ınvestıtsııalyq jobalardy iske asyrýdy baqylaýmen aınalysatyn «KAZAKH INVEST» Ulttyq kompanııasynan surap kórdik. «KAZAKH INVEST» UK» AQ basqarýshy dırektory Azamat Qojanov kompanııalar qujattardy daıyndaýdaǵy qıyndyqtardan bastap, jekelegen aımaqtarda jobany júzege asyrý úshin ınfraqurylymnyń bolmaýyna deıin ártúrli máselelerge tap bolýy múmkin ekenin atap ótti.
«Máselelerdi sheshý úshin «KAZAKH INVEST» Ulttyq kompanııasynda jyl saıyn 2000-nan astam ınvestordyń suranysyna qyzmet kórsetetin ınvestorlarǵa servıstik qoldaý kórsetý bólimi bar. Bólimniń maqsaty – ınvestıtsııalyq jobalardy júzege asyrýda týyndaıtyn qıyndyqtardy eńserýge kómektesý. Sondaı-aq túıtkildi máselelerdi sheshý úshin QR Premer-Mınıstri janynan Investıtsııalyq shtab jumys isteıdi. Investıtsııalyq jobalarǵa qatysty máselelerdi tezirek sheshý úshin olar aı saıyn usynylyp otyrady. KAZAKH INVEST kompanııasynda buǵan Іnvestment Task Force ulttyq kompanııasynyń arnaıy bólimshesi jaýap beredi»,-dedi ol.
«Ulttyq ınvestorlar úshin qolaıly ınvestıtsııalyq orta qalyptastyrý kerek»
Buǵan qarap, biz elde sheteldik ınvestorlardyń Qazaqstan naryǵyna kirip, ınvestıtsııa salý máselesi biraz jolǵa qoıylǵanyn baıqaımyz. Dese de, saladaǵy sheshilýi kerek máseleler de az emes. Ekonomıst Rasýl Rysmambetovtiń aıtýynsha, bizge ınvestıtsııany tartýmen emes, tartymdy ınvestıtsııalyq ahýal jasaýmen aınalysý kerek. Onyń ústine tek sheteldik ınvestorlarǵa emes, otandyq ınvestorlardy da tartyp, olar úshin de qolaıly bıznes orta qalyptastyrý qajet.
«Men Iran, Ońtústik koreıa jáne Germanııanyń ınvestorlaryn bizge birneshe ret shaqyrdym. Olar bizde qyzyq dúnıe kóp ekenin aıtady, biraq ınvestıtsııa salmaıdy. Óıtkeni otandyq naryq ózimizge qyzyq bolmaıynsha, ózgege de qyzyq emes. Eger biz syrtqy ınvestorlarǵa kóńil bóletin bolsaq, onda ózimizdiń emes, bireýdiń josparyn oryndaımyz. Mysaly, Qytaı, Ońtústik Koreıa, Japonııa sııaqty elderde ózderiniń ulttyq ınvestorlary basymyraq. Onyń ústine olardyń naryǵyna kirý ońaı emes, óıtkeni olar óz naryǵyna ózderi qyzyǵýshylyq tanytady. Óz basym ómir súrý sapasyn jaqsartýǵa múmkindik beretin shaǵyn jáne orta bızneske ınvestıtsııanyń kóbirek salynǵanyn qalaımyn. Óıtkeni ShOB qarajatty syrtqa alyp ketpeıdi, kerisinshe, azamattardyń ómirin jaqsartýǵa jumys isteıdi»,-dedi qarjyger.
Oǵan qosa Rasýl Rysmambetov Qazaqstandaǵy ınvestıtsııalyq ahýaldyń ortashadan tómen ekenin tilge tıek etti. Muny jaqsartý úshin taǵy da sol, otandyq ınvestorlarǵa nazar aýdarý kerek ekenin basa aıtyp ótti.
«Eldegi ınvestıtsııalyq ahýal ortasha, múmkin tipti ortashadan sál tómen. Óıtkeni qazirgi tańda jer qoınaýyn paıdalanýǵa kóbirek ınvestıtsııa salý qyzyq bolyp otyr. Qazaqstandyq ınvestorlar kóbine ShOB-qa ınvestıtsııa salady, biraq men otandyq ınvestorlardyń óz qarajatyn shetelge alyp ketip, keıin sheteldik ınvestor retinde elge kirgen jaǵdaılaryn da kózim kórdi. Bul da bizdiń jergilikti ınvestorlardan góri sheteldik ınvestorlardy jaqsy kóretinimizdi kórsetip otyr. Máselen, otandyq ınvestorlarmen basqa, al sheteldik ınvestorlarmen basqa shartpen kelisim jasalady. Mine, osyndaı máselelerdi qarastyrý kerek»,-dedi sarapshy.
Budan bólek ol elimizdiń ınvestıtsııalyq áleýeti jaıly aıta kele, sheshimin tabýy tıis máselelerge de toqtalyp ótti.
Foto: shutterstock.com
«Jalpy Qazaqstannyń áleýeti óte jaqsy, biraq jumys isteýdi qajet etetin máseleler bar. Mysaly, menshik quqyǵyn qorǵaý, jergilikti ınvestorlar úshin ınvestıtsııalyq ahýaldy jaqsartý, sot sheshimderiniń ashyqtyǵy, jergilikti ákimshilikter sheshimderiniń ashyqtyǵy, zańnamanyń, onyń ishinde salyq zańynyń oryndalýy, Úkimet pen aımaqtar arasyndaǵy baılanysty jaqsartý, sondaı-aq turaqtylyqty arttyrý qajet»,- dedi maman.
Degenmen jaqsy ınvestıtsııalyq klımat qalyptastyrý úshin kem degende taǵy 3 jyl jumys isteý keregin de tilge tıek etti.
Qoryta kele, qazir Qazaqstanda ınvestıtsııalyq salada aýqymdy jumystar atqarylǵanyn baıqaýǵa bolady. Ásirese, sheteldik ınvestorlardyń Qazaqstanda jumys isteýi úshin qolaıly ınvestıtsııalyq klımat qalyptasqan. Alaıda sarapshylardy otandyq ınvestorlardyń jaǵdaıy alańdatyp otyr. Sondyqtan da elimiz tek sheteldik ınvestorlardy tartýmen ǵana emes, otandyq ınvestorlardyń da básekege qabiletti bolýyna, olardyń da ózimizdiń naryqqa kirip, bıznes ortada qalyptasýyna jaǵdaı jasaýy tıis.
