Qazaqstannyń bolashaǵy qazaq tiline, mádenıeti men salt-dástúrlerine negizdelýi tıis - Reseı halyqtary Assambleıasynyń tóraǵasy R. Ábdýlátipov
Árıne, osy oraıda qazaqtildi buqaralyq aqparat quraldaryna júkteletin mindet pen senim zor.
Oǵan qosa, QR Mádenıet jáne aqparat mınıstrliginiń alqa májilisinde vedomstvo basshysy Muhtar Qul-Muhammed atap kórsetkendeı, aldaǵy ýaqytta memlekettik tildi damytýdyń basty mindeti qazaq tilin osy zamanǵy aqparat tiline aınaldyrý bolmaq.
Qazannyń 19-y kúni Astanada «Ultaralyq tózimdilikti nyǵaıtý jolyndaǵy BAQ-tyń róli» taqyrybyndaǵy halyqaralyq ǵylymı semınardyń jumysy aıaqtaldy. Qoǵamdyq ári memlekettik mańyzy bar osy alqaly jıynǵa belgili jýrnalıster men ǵalymdar qatysyp, búgingi etnosaralyq kelisimniń aqparattyq keńistigin damytý jáne saqtaý máselelerin talqylady. Semınar jumysyna Reseı Federatsııasy halyqtary Assambleıasynyń tóraǵasy Ramazan Qajymuratuly Ábdýlátipov arnaıy qatysyp, ultaralyq tatýlyqty damytý salasyndaǵy óziniń salmaqty ári baǵaly keńesterimen bólisti. Májilis kezindegi tyǵyz jumys kestesine qaramastan, Ramazan Qajymuratuly óz ýaqytyn bólip, QazAqparat tilshisine suhbat bergen bolatyn.
- Qazaqstanǵa qosh keldińiz, Ramazan Qajymuratuly! Syrtqary elderdiń birazynda Qazaqstannyń ultaralyq kelisim jáne dinaralyq turaqtylyqty saqtaý tájirıbesi joǵary baǵalanyp júrgeni málim. Endi Qazaqstan halqy Assambleıasy halyqtyń talqysyna El birligi doktrınasynyń jobasyn usynyp otyr. Qazirdiń ózinde oǵan qatysty naqty usynystar men keńester túsýde. Osy qujattyń tıimdiligin arttyrý maqsatynda Siz qandaı usynys aıtar edińiz?
- Rahmet. Menińshe, Qazaqstan óziniń damý jolynda san alýan áleýmettik-ekonomıkalyq kezeńderdi bastan ótkerip, qazirgi kezde asa jaýapty is-sharalardyń biri - ulttyq saıasatty qalyptastyrýdy qolǵa alyp otyr. Osy oraıda Qazaqstan halqy Assambleıasy ázirlegen El birligi doktrınasynyń mańyzy zor. Sebebi onda ulttyq saıasatqa qatysty naqty usynystar men keńester eskerilgen. Biraq birqatar máseleler boıynsha bul qujatty áli de damyta túsý qajet. Eń bastysy, osy El birligi doktrınasyn iske asyrýdyń naqty baǵdarlamasy ázirlenýi tıis. Sebebi kez kelgen bastama deklaratsııa kúıinde qalmaýy kerek. Ony iske qosýdyń júıesi bolýy shart.
- Ultaralyq kelisimdi damytý salasyndaǵy Qazaqstan men Reseıdiń tájirıbesin salystyryp kórsek...
- Bul saladaǵy eki eldiń tájirıbesi sonaý keńestik zamanda qalyptasty desek qatelespespiz. Negizi, eki elde de ultaralyq kelisim qaǵıdattary uqsas bolyp keledi. Biz el ishinde ǵana emes, memleketaralyq deńgeıde de bir-birimizben túsinisýge umtylyp turamyz. Sebebi biz - bir fılosofııanyń, bir keńestik mádenıettiń azamattarymyz. Men bilem, qazirgi kezde osy pikirmen kelispeıtin adamdar bar. Olardyń kóbisi - jastar. Biraq bul túsinikti joqqa shyǵarý arqyly biz sol fılosofııaǵa, sol keńestik mádenıetke óz úlesin qosqan ata-analarymyzdyń ótken ómirin syzyp tastaǵandaı bolamyz. Olarsyz búgingi jastar da bolmas edi. Oılap kóreıikshi, erteń olardyń urpaqtary da osyndaı teris túsinikke tap bolýy ábden múmkin ǵoı. Sondyqtan búgingi tańda biz bar kúsh-jigerimizdi salyp, ózge ulttardyń quqyqtary men bostandyqtaryna tosqaýyl bolmaı, hal-qadirinshe halqymyzdyń múddesine eńbek etýge tıispiz. Bul - asa mańyzdy másele. Árıne, el ishinde ulttyq erekshelikter boıynsha bóliný ylǵı bolyp turady. Sol sebepti búgingi jas urpaq barynsha tózimdi bolyp, bastalǵan izgilikti isti jalǵastyrýy tıis.
Shyny kerek, biz Reseı halyqtary Assambleıasyn Qazaqstan halqy Assambleıasynyń qujattary men mol tájirıbesi negizinde qurǵan bolatynbyz. Sebebi, Qazaqstan halqy Assambleıasy bizden úsh jyl buryn qurylǵan edi. Biz odan kóp nársege úırendik, biraq áli kúnge deıin Qazaqstannyń deńgeıine jete almaı kelemiz.
- Osy baǵyttaǵy reseılikterdiń jumysy qalaı atqarylyp jatyr?
- Reseıdegi ultaralyq kelicim máselesi úlken problemalarmen sheshilýde. Sebebi bul memlekette asa kóp halyqtar men mádenıetter toptasqan. Búginde biz bir ultty - «alypsatar», ekinshi ultty - «maskúnem», úshinshi bir ultty - «alaıaq» dep atap júrmiz. Bul - durys emes. Árbir halyqtyń ózindik erekshelikteri men tóltýma mádenıeti bolady. Sondyqtan onyń jaqsylyǵyn jasyryp, jamanyn asyryp aıtýǵa bolmaıdy. Kerisinshe, ol halyqtyń artyqshylyǵyna úńilip, osynyń údesinen ekijaqty úndestikti izdeý qajet.
Osy ýaqytqa deıin Reseıdegi ultaralyq kelisimdi saqtaý jolynda jaýapsyz azamattar kóp boldy. Tarıhtyń ózi kórsetip otyrǵandaı, ókinishke qaraı, osy jolda birjaqty oıdy ustanatyn fanattar jıi kezdesedi. Olar óz halqyn ulttyq ıdeıaǵa qaraı baǵyttap, ultaralyq kelisim keńistiginen alastatýǵa tyrysady. Odan saq bolý qajet. Fashızmdi alaıyqshy, onyń kesiri nemis halqynyń ózine tıip, aqyrynda memlekettiń ekige bólinip ketkenin bárimiz jaqsy bilemiz. Gıtlerge qansha qoshemet-qurmet kórsetilse de, sońynda onyń tarıhı tulǵasy jaǵymsyz sıpatqa ıe boldy. Sondyqtan ulttyq minberden asyra siltegen adam óz halqyna qaýip tóndiretini haq.
Qazirgi kezde Reseıde Orynbor jáne Tom oblystarynda, Ýdmýrtııa, Tatarstan jáne Bashqurtstan respýblıkalarynda, sondaı-aq Máskeý qalasynda ultaralyq kelisimdi saqtaý baǵytyndaǵy jumys oıdaǵydaı atqarylyp keledi. Biz otbasymyzdy jaqsartý úshin kún saıyn qalaı eńbektensek, memleket sııaqty úlken otbasymyz úshin kúni-túni solaı aıanbaı eńbek etýge mindettimiz. Jylyna bir ret qandaı da bir is-shara ótkizip, odan keıin qol qýsyryp otyrýǵa haqymyz joq bizdiń.
- Sizdiń oıyńyzsha, Qazaqstannyń ultaralyq kelisiminiń negizi nede?
- Menińshe, Qazaqstandaǵy ultaralyq kelisimniń negizi - eýrazııashyldyq ıdeıa. Men ol týraly talaı ret aıtqam, bul ıdeıa búkil burynǵy keńestik keńistikti biriktiretin ıdeıa bola alady. Ol bastamanyń negizin salýshy, belgili ǵalym, oıshyl Lev Gýmılevtiń beıbitshilik pen yntymaqqa toly ıdeıasy Qazaqstanda qoldaý taýyp, búginde ol ǵalamdyq aýqymdaǵy eýrazııashyldyq ıdeıasyna ulasyp otyr. Sondyqtan Gýmılev ıdeıasy arqyly barsha qazaqstandyqtardyń ál-aýqatyn ósirý jolyndaǵy Qazaqstannyń barlyq is-sharalary - quptarlyq is.
Negizi, kez kelgen memlekettiń tól mádenıeti men tilin saıası ult jasamaıdy. Sondyqtan Qazaqstan halqynyń áralýandylyǵyna qaramastan, qazaqstandyq ulttyń bolashaǵy qazaq tiline, mádenıeti men salt-dástúrlerine negizdelýi tıis. Biraq ózge ulttardyń arqasynda jetken jetistikter umyt qalmaýy tıis. Ásirese, búgingi jahandaný jaǵdaıynda.
- Ramazan Qajymuratuly, osy ultaralyq kelisim ıdeıasyn damytýdaǵy buqaralyq aqparat quraldarynyń róli men qyzmetine toqtalsańyz?
- Buryn barlyq buqaralyq aqparat quraldary memlekettik bolǵan. Qazir biren-saran aqparat qurylymdary bolmasa, qalǵandary - jeke menshik gazet-jýrnaldar men arna qyzmetteri. Osynyń nátıjesinde kóptegen buqaralyq aqparat quraldary aqshaǵa maldanyp, jeke tapsyrystardy oryndaýǵa kiristi. Naryqtyq zamanǵa moıynsunǵan jýrnalısterdiń basym bóligi tabysty qýyp, ar-namystan da attap jatady. Men túsinemin, olar keıde sondaı áreketke barýǵa májbúr. Sodan bolar, qazirgi jýrnalıstıkada mádenı orta qalyptaspaı keledi - jýrnalıst mamandar búgingi aqparattyq keńistikte óz oryndaryn taba almaı, jeke bastyń qamyn oılap otyrady.
- Osydan bir saýal týyndap tur. Sizdińshe, qazirgi naryqtyq zamanda ultaralyq kelisim sııaqty asa jaýapty taqyrypqa qalam terbeıtin jýrnalısterdiń jumysyn sapaly deńgeıge shyǵarý úshin ne isteý kerek?
- Men sizderge aıtaıyn, memleket ultaralyq kelisim sııaqty asa kúrdeli taqyrypqa jazyp júrgen jýrnalısterge qoldaý jasaýy mindet. Máselen, osy saladaǵy buqaralyq aqparat quraldary úshin salyqtyq jeńildikter qarastyrýǵa bolady. Jaqynda Reseı halyqtary Assambleıasy, Aımaqtyq damý mınıstrligi jáne ultaralyq máseleler jónindegi jýrnalıster gıldııasy jalpyreseılik konkýrstyń qorytyndysyn jarııalap, jeńimpazdardy marapattaǵan bolatyn. Konkýrsta 15-ten astam atalym boıynsha arnaıy syılyqtar tapsyryldy. Meniń qazylar alqasynyń múshesi retinde aıtarym, ultaralyq kelisim taqyrybyn nasıhattaýǵa arnalǵan bul baıqaýdyń tıimdiligi zor. Oǵan meniń kózim jetti. Al, eń bastysy, jýrnalıster basqa bireý týraly jazǵan kezde ózderi jaıynda jazǵandaı bolýy tıis.
- Osynshama ultty bir shańyraqtyń astynda toptastyra bilgen Qazaqstan halqyna qandaı tilek aıtar edińiz?
- Búginde basqa burynǵy keńestik memlekettermen salystyrǵanda, Qazaqstanda ultaralyq kelisimdi ornatý jáne osynyń arqasynda memleketshildik týyn kóterý úrdisi oıdaǵydaı jáne eshbir qarym-qaıshylyqsyz ótýde. Munda da problemalar az emes. Eń bastysy, bar tózimdilik kúshin sala otyryp, qazaq mádenıeti men tilin barynsha kóterý qajet. Ol jumysty atqarǵan kezde, bunyń bári barlyq ulttar men ulystardyń múddeleri úshin jasalyp jatqandyǵyn jan-jaqty túsindirý lázim. Olar da jańa qoǵamdyq formatsııadaǵy ózderiniń ornyn kórýleri tıis. Sol kezde ǵana árbir qazaqstandyq azamat óz eliniń patrıoty bolmaq. Nursultan Ábishuly aıtqandaı, onyń júreginde Qazaqstan uıalaıdy. Al ekinshi jaǵynan, Qazaqstannyń júreginde de árbir ult ókili óz ornyn alýy tıis.
- Áńgimeńizge rahmet! Osyndaı asa jaýapty qyzmetti atqaryp júrgen Sizderdiń barlyq bastamalaryńyzǵa tabys tileımiz!
