Qazaqstannyń tájirıbesi ózgelerge úlgi bola alady — Hans Klıýge densaýlyq salasy jaıly
ASTANA. KAZINFORM — Búgin, 7 sáýirde álem ana men jańa týǵan sábıdiń densaýlyǵyna qatysty aqparattyq naýqandy bastap beretin Dúnıejúzilik densaýlyq kúnin atap ótedi. Kazinform agenttigine eksklıýzıv suhbat bergen DDU Eýropa óńirlik bıýrosynyń dırektory naýqannyń negizgi baǵyttary jáne Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý salasyndaǵy naqty jetistikteri týraly aıtyp berdi.
— Doktor Klıýge, Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy 2025 jyly Dúnıejúzilik densaýlyq kúni «Ómirge deni saý bolyp kelý — jarqyn bolashaqtyń kepili» taqyrybymen ótetindigin resmı jarııa etti. Basty nazarda ana men jańa týǵan sábıdiń densaýlyǵy bolmaq. Bıyl dál osy taqyrypqa nelikten tańdaý tústi jáne naýqannyń negizgi baǵyttary qandaı?
— Bul taqyryp, ásirese tabys deńgeıi tómen elderde jáne qaqtyǵys aımaqtarynda óte kóp bolyp turǵan ana men sábı ólimin jedel tómendetý qajettigin bildiredi. Naýqan elderge joıylǵan progresti qalpyna keltirýge, sondaı-aq búkil álemde áıelder men balalardyń densaýlyǵyn jasartý úshin jańa zertteýler men dálelder usynýǵa baǵyttalǵan.
Sońǵy álemdik baǵalaýlarǵa sáıkes, jyl saıyn shamamen 300 myń áıel júktilik nemese bosaný kezinde kóz jumady. 2 mln astam sábı dúnıege kelgen alǵashqy aıynda shetinep ketse, taǵy 2 mln jýyq shaqalaq jaryq dúnıege óli keledi. Árbir 7 sekýndta tirkeletin qaıǵyly jaǵdaı búkil álem boıynsha otbasylarǵa zor qaıǵy-qasiret ákeledi.
Sonymen qatar, Eýropadaǵy densaýlyq saqtaý jaı-kúıi týraly sońǵy baıandama derekterine qaraǵanda, jyl saıyn Eýropa óńirindegi 53 elde shamamen 76 myń sábı týǵannan keıin 5 kún de tirshilik ete almaı shetineıdi.
Dál sondyqtan búgin Dúnıejúzilik densaýlyq kúninde «Ómirge deni saý bolyp kelý — jarqyn bolashaqtyń kepili» naýqanyn iske qosyp otyrmyz. Onyń negizgi maqsaty — úkimetterdi, seriktester men medıtsına qoǵamdastyǵyn bolashaq jáne jas analalardyń densaýlyǵyn qorǵaý boıynsha jedel sharalar qabyldaýǵa shaqyrý. Bul úshin asqynýlardy erte anyqtaý, jedel akýsherlik kómek jáne salmaǵy az ári shala týǵan balalarǵa mamandandyrylǵan kútim kórsetý úshin júktilikpen baılanysty qyzmetterdi kúsheıtý qajet. Jahandyq daǵdarys jaǵdaıynda densaýlyq saqtaýdy qarjylandyrý naýqany medıtsınalyq kómek alýdy shuǵyl qajet etetinderge úmit syılaý úshin saladaǵy qoldaý men yntymaqtastyqty arttyrý mańyzdylyǵyn bildiredi.
DDU ana men jańa týǵan sábıdiń densaýlyǵyna áser etetin kóptegen faktorǵa da nazar aýdartady. Sóz júktilik pen týýmen baılanysty asqynýlar jaıynda ǵana emes, sondaı-aq psıhıkalyq densaýlyq, toıyp tamaq ishpeý jáne artyq salmaq, nárli taǵamdardyń tapshylyǵy jaıynda bolyp otyr. Munan bólek, dıabet pen obyr syndy sozylmaly aýrýlardyń ana densaýlyǵyna áseri de qarastyrylady.
— Psıhıkalyq saýlyqty qoldaý mańyzyn eske salǵan edińiz. Sońǵy ýaqytta júkti áıelder men jańa bosanǵan analar úshin mundaı qoldaýdyń qajettiligi barǵan saıyn moıyndala bastady. Munyń nelikten sonshalyq mańyzdy ekenin jan-jaqty túsindirip berseńiz?
— Júkti áıelder men jańa bosanǵan ananyń psıhıkalyq densaýlyǵyn qoldaý birneshe sebepke baılanysty asa mańyzdy. Júktilik pen bosanǵannan keıingi kezeń — aıtarlyqtaı fızıkalyq, emotsıonaldyq jáne psıhologııalyq ózgerister ýaqyty. Jan-jaqty qoldaýsyz (fızıkalyq jáne emotsıonaldyq densaýlyq) áıelder joǵary kúızeliske, alańdaýshylyqqa nemese tipti depressııaǵa ushyraýy múmkin. Al bul olardyń óz densaýlyǵyna da, balalarynyń densaýlyǵyna da teris áser etedi. Osyndaı qıyn kezeńde psıhıkalyq densaýlyqty qoldaýǵa múmkindik jasaý ananyń jaı-kúıin ońaltyp, ana men bala arasyndaǵy baılanysty nyǵaıtady jáne ekeýiniń de uzaq merzimdi keleshekte densaýlyǵyn jaqsarta alady.
Sonymen qatar, jańa bosanǵan analardyń psıhıkalyq saýlyǵyn qamtamasyz etýde medıtsınalyq qyzmetten basqa, otbasy men tóńiregindegi qoǵamnyń qoldaýy da negizgi ról atqaratynyn atap ótken mańyzdy. Otbasy músheleri tarapyna súıispenshilik, túsinistik pen qoldaý ananyń júktilik jáne erte ana bolý kezindegi qıyndyqtardy jeńý qabiletine aıtarlyqtaı yqpal ete alady. Kásibı qyzmetter men qoǵamdastyqtyń kúshti qoldaýyn biriktiretin mundaı keshendi tásil ana da, bala da ósip-órkendeı alatyn qamqorlyq ortasyn jasaıdy.
— Turaqty damý maqsattary ana ólim-jitimi men sábılerdiń shetineý koeffıtsıentin tómendetý mindetin de qamtıdy. Bul kórsetkishter jahandyq deńgeıge qalaı baǵalanady? Sonymen qatar DDU búginde Eýropa óńirinde ekinshi Eýropalyq jumys baǵdarlamasymen jumys istep jatyr. Bul jospar ana densaýlyǵymen baılanysty qandaı da bir maqsatty qamtı ma?
— Árıne. Ana óliminiń koeffıtsıenti belgili bir ýaqyt aralyǵyndaǵy 100 000 tiri týǵandarǵa shaqqanda ana óliminiń sany retinde anyqtalady. Bul kórsetkish júktilik pen bosanýǵa baılanysty ólim qaýpin kórsetedi. Neonataldy (náreste) ólim-jitim koeffıtsıenti 1 000 tiri týǵan nárestege shaqqanda ómirdiń alǵashqy 28 kúnindegi balalar arasyndaǵy ólim sanyn ólsheıdi. Eki kórsetkish te analar men jańa týǵan nárestelerge medıtsınalyq kómek kórsetý sapasyn baǵalaý úshin asa mańyzdy.
Jahandyq deńgeıde bul kórsetkishter ulttyq densaýlyq saqtaý júıelerinen, saýalnamalardan jáne statıstıkalyq úlgilerden jınalǵan derekter arqyly baǵalanady. Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy, sondaı-aq BUU-nyń basqa da agenttikteri Turaqty damý maqsattaryna qol jetkizý progresin monıtorıngileý úshin osy derekterdi jınaıdy jáne taldaıdy.
Sońǵy derekter Qazaqstannyń ana men bala ólim-jitimin tómendetýde aıtarlyqtaı jetistikterge jetkenin kórsetedi. Osy múmkindikti paıdalana otyryp, Densaýlyq saqtaý mınıstri Aqmaral Álnazarovany Qazaqstannyń barsha azamatynyń densaýlyǵy men ál-aýqatyn jaqsartýǵa, medıtsına qyzmetterin ınvestıtsııalaýǵa, bilikti akýsherlerdiń qataryn arttyrýǵa, ana men bala densaýlyǵyn qorǵaý jónindegi jan-jaqty baǵdarlamaǵa tereń saıası ustanymyn kórsetetin osynaý jetistikterimen quttyqtaımyn.
Árıne, odan ári jaqsarta túsýge árqashan múmkindik bar jáne analar men olardyń sábıleriniń densaýlyǵynyń munan da jaqsy nátıjelerin qamtamasyz etý úshin úzdiksiz kúsh-jiger qajet. Óıtkeni aldyn alýǵa bolatyn bir ólimniń ózi — tym aýyr shyǵyn.
Ana men bala densaýlyǵy — Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy Eýropa aımaǵy úshin negizgi basymdyqtardyń biri jáne biz qazir aımaqtaǵy 53 múshe-memleketpen, onyń ishinde Qazaqstanmen birlesip ázirlep jatqan kelesi bes jyldyq strategııamyzdyń bóligi bolady. Sondaı-aq salaýatty qartaıýdyń jańa strategııasyn qabyldaımyz dep úmittenemiz jáne árıne, ana men bala densaýlyǵy onyń mańyzdy bóligine kiredi. Munan bólek, biz osy jyldyń sońynda múshe memleketter qabyldaıtyn balalar men jasóspirimder densaýlyǵynyń mańyzdy óńirlik strategııasyn ázirleýdi kózdep otyrmyz.
— Qazaqstan medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek salasynyń kóshbasshysy retinde tanylyp otyr. Bul tabystyń túbinde qandaı negizgi faktorlar jatyr?
— Qazaqstan Almaty men Astana deklaratsııalarynda belgilengen negizderge súıene otyryp, medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómekti basty basymdyq jasady. El densaýlyq saqtaý salasynda tsıfrlyq quraldardy paıdalaný jáne salanyń kadrlyq resýrstaryn nyǵaıtýda komandalyq jumys úlgilerin quryp, kóshbasshyǵa aınaldy. MSAK komandasyna meıirbıkelerdi, áleýmettik qyzmetkerlerdi jáne psıhologterdi qosý arqyly onyń quramyn keńeıtken Qazaqstan densaýlyq saqtaýdy birshama qoljetimdi etti jáne qymbat emdeý qajettiligin tómendetti.
Mundaı jetistiktiń tamasha úlgisi — Almaty oblysynyń Esik qalasyndaǵy medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek kórsetýdegi ozyq tájirıbeler ortalyǵy. Aýrýlardy basqarý baǵdarlamasynyń arqasynda gıpertonııa, qant dıabeti jáne sozylmaly júrek jetkiliksizdigi sııaqty aýrýlar boıynsha aýrýhanaǵa jatqyzý sany aıtarlyqtaı qysqardy — 10 ese. Keńirek aýqymda Qazaqstan 1,6 mıllıonǵa jýyq adamnyń qarjylyq júktemesin azaıta otyryp, negizgi medıtsınalyq qyzmetterge qoljetimdilikti jaqsartty.
Qazaqstannyń Dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy Eýropalyq medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek ortalyǵymen seriktestigi densaýlyq saqtaý salasyn aıtarlyqtaı jaqsartýǵa yqpal etti. Sondyqtan halyqaralyq tanymaldyqqa ıe boldy. 2022 jyly MSAK úshin DDU Kórsetilim platformasy iske qosylǵan sátten beri el osy tájirıbeni úırenýge yntaly Ortalyq Azııa, Kavkaz jáne Qytaı delegatsııalaryn qarsy aldy. Basqa elder Qazaqstandy dástúrli medıtsınadan bas tartyp, aýyldyq eldi mekenderge basymdyq beretin, áleýmettik faktorlardy eskeretin jáne densaýlyq saqtaý salasyndaǵy reformalardy ilgeriletetin birtutas, komandalyq júıege kóshýdiń úlgisi retinde qarastyrady.
— Sizdiń paıymyńyzsha, medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek reformasy Qazaqstanda ana men bala densaýlyǵyn qalaı jaqsartady?
— Qazaqstandaǵy medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek modeli ana men bala ólimin azaıtýda sheshýshi ról atqardy. El 2024 jyly ana óliminiń tarıhı tómen kórsetkishine qol jetkizip, ony — 12, al náreste shetineýin 8,3 paıyzǵa tómendetti. Bul jetistik otbasylar men medıtsınalyq qyzmetkerler arasyndaǵy berik jáne turaqty qarym-qatynastardyń arqasynda múmkin boldy.
Otbasylyq dárigerler, medbıkeler jáne patronajdyq qyzmetter aldyn alý kómegin úzdiksiz kórsete otyryp, birlese jumys isteıdi. Osynaý tájirıbelik tásil tek medıtsınalyq qajettilikterge ǵana nazar aýdarýdyń ornyna otbasy densaýlyǵynyń psıhologııalyq jáne áleýmettik aspektilerin de eskeredi.
Medbıkeler úılerge turaqty túrde barady, analarǵa emshek emizý, tamaqtaný jáne vaktsınatsııa máselelerine qatysty keńes beredi, sonymen qatar psıhıkalyq densaýlyqty jáne ana men balanyń ál-aýqatyna áser etetin basqa da faktorlardy baqylaıdy. Osynaý tájirıbelik tásildiń arqasynda ana men bala ólimin azaıtýǵa septigin tıgizetin otbasylarǵa qajetti medıtsınalyq kómek qoljetimdi bola túsedi.
Áleýmettik qyzmetkerler de osal otbasylarǵa medıtsınalyq jáne áleýmettik qoldaý kórsetýdi qamtamasyz ete otyryp, MSAK komandasynyń bir bóligine aınalyp úlgerdi. Otbasynyń tek medıtsınalyq qajettilikterin ǵana emes, jalpy ál-aýqatyn sheshý arqyly Qazaqstan medıtsınalyq emdeýdi emotsıonaldyq qoldaýmen biriktiretin, balalardyń salaýatty damýyna qoldaý kórsetetin tıimdirek densaýlyq saqtaý júıesin qurdy.
— DDU taıaýda Qazaqstan jańa Eldik yntymaqtastyq strategııasyna qol qoıýǵa nıetti. Onyń mán-mańyzy qandaı bolmaq?
— Árbir el biregeı jáne árbir densaýlyq saqtaý júıesi ártúrli múmkindikter men qıyndyqtarǵa tap bolady. Sondyqtan Densaýlyq saqtaý mınıstri Aqmaral Álnazarovamen birge DDU men Qazaqstan arasyndaǵy 2026-2030 jyldarǵa arnalǵan Eldik yntymaqtastyq strategııasyna qol qoıý úshin kelip otyrmyn. Bul strategııa DDU men Qazaqstan arasyndaǵy uzaq merzimdi yntymaqtastyq úshin basty mánge ıe. Sebebi ol DDU-nyń densaýlyq saqtaý salasyndaǵy jahandyq maqsattaryn Qazaqstannyń naqty qajettilikterimen jáne basymdyqtarymen kelisýge kómektesedi, bizdiń beıimdelgen qoldaý kórsetýimizdi jáne shekteýli resýrstardy tıimdi paıdalanýymyzdy kepildendiredi.
Strategııa Qazaqstannyń densaýlyq saqtaý salasyndaǵy jetistigin búkil Eýropa aımaǵyna taratýǵa múmkindik berip, eldiń ınnovatsııalaryn álemge ilgeriletedi, tsıfrlyq densaýlyq saqtaý, medıtsınalyq-sanıtarııalyq alǵashqy kómek jáne medıtsına qyzmetkerlerine ınvestıtsııa sııaqty salalardaǵy jetistikterin kórsetedi. Strategııa Qazaqstandy densaýlyq saqtaý salasyndaǵy turaqty jáne tıimdi sheshimder kóshbasshysy retinde tanytýǵa kómektesedi. Túptep kelgende, Qazaqstannyń tájirıbesi osyndaı syn-tegeýiringe tap bolǵan basqa elderge úlgi bola alady.