Qazaqstannyń qazirgi shekarasynda Abylaıdyń da, Ábilhaıyrdyń da, Jáńgirdiń de úlesi bar – kartograf
ASTANA. KAZINFORM – Qazaqtyń resmı shekarasy táýelsizdik alǵannan keıin ǵana qalyptasty deıtin túsinik durys emes. Belgili kartograf, «Qazaq handyǵy» tarıhı kartasynyń avtory Nurlan Kenjeahmet osylaı dep esepteıdi.
«Men jasaǵan kartada shyǵystaǵy tarıhı shekaramyz Abylaı han tusynda shegendelgen syzyq boıynsha jasaldy. Qytaılar ózi syzǵan, «Qaraýyl syzyǵy» deıtin shekara bar. 1766 jyly Abylaımen kelisip syzǵan. Bul málimet qazir eshbir derekte joq. Shań basyp, arhıvte jatqan. Qytaılar bilse de, úndemeıdi. Osy derektiń eskerýsiz qalǵanyn paıdalanyp, shekara máselesin burmalap túsindiredi. «Ol kezdegi syzyq ishki qaraýyl edi, syrtqy qaraýyldyń syzyǵy Balqashqa deıin barǵan» degen ýájben, ótirik karta syzyp júr. Balqashtyń shyǵysy men ońtústigi, búkil qyrǵyz jeri bizdiki dep jazyp júr. Onyń bári ótirik. Negizgi qaraýyl syzyǵy qazirgi Qazaqstannyń shyǵys shekarasymen uqsas. 1766 jyly Abylaı men Qytaı bıligi bekitip ketken. Óskemennen qazirgi Qarqaralyǵa deıingi aýmaq kartaǵa túsirilip, shyǵys shekara solaı belgilengen. Ony men Londondaǵy Ulybrıtanııa kitaphanasynan taptym. Kezinde aǵylshyndar Beıjińdi basyp alǵan kezde manchjýr tilindegi túpnusqasyn ózderimen alyp ketken eken. Qytaı tilindegi túpnusqasy qazir Taıýanda tur. Sol derekterdi alǵa tarta otyryp, Qazaqstannyń qazirgi shyǵys shekarasy Abylaı zamanynan beri kele jatqanyn dáleldep shyqtym. Óz oıymnan, ańyzdan, ishki túısigimnen alǵan joqpyn. Naqty ǵylymı derekke súıenip dáleldedim», - deıdi tarıhshy.
Onyń paıymynsha, eldiń soltústigindegi shekaranyń qalyptasýyna Ábilhaıyr hannyń eńbegi kóp sińgen.
«Soltústik shekaraǵa kelsek, orys patshalyǵy bizdiń dalaǵa jibergen nemis tekti Lavrentıı Pansner degen ǵalym bar. Sol kisi «Qyrǵyz-qaısaqtyń ıelengen jeri» degen ataýmen Ortalyq Azııanyń kartasyn syzyp shyqqan. Ol kartada soltústiktegi shekaramyz Reseıdiń bekinisterimen ótedi. Onyń shegi qazirgi soltústik shekaradan da ary ketedi. Demek, keıin bizdi shekaradan beri yǵystyrǵan. Osy eńbekti bizdiń ǵalymdar qazaq turǵysynan zerttemeıdi. Bul jerde osyndaı shıkilik jatyr», - deıdi professor.
Ǵalym keıbir áriptesteriniń Ábilhaıyrdyń orys patshasyna jazǵan hatyn túpnusqada oqymaı shatasyp júrgenin aıtady.
«Kóbi Ábilhaıyr handy orys patshasyna bodandyqty bastaǵan adam dep oılaıdy. Al Orynbordyń salynýyna Ábilhaıyr yqpal etken. Bizdiń ǵalymdar Ábilhaıyrdyń sol kezdegi orystyń áıel patshasyna jazǵan hattarynyń túpnusqasyn oqymaıdy, orysshasyna súıenedi. Áli kúnge deıin Ábilhaıyr orys patshalyǵynyń bodandyǵyna suranǵan dep oqytyp júr. Túpnusqa hatty oqysańyz, ondaı emes. Ábilhaıyr orys patshalyǵymen odaq qurǵan. Orystar Ábilhaıyrmen odaq qurý arqyly jońǵarlarǵa qarsy kúresken. Dál qazirgi AQSh pen Ýkraınanyń odaǵy sııaqty odaq bolǵan. Ýkraına AQSh-tyń bodandyǵyna suranyp otyrǵan joq qoı. Bul da dál sol sııaqty», - deıdi ol.
Nurlan Kenjeahmet Jaıyq dalasynyń qazaqqa qaıtýyna sol kezde orys otarshylarynyń ózi múddeli bolǵanyn aıtady.
«Keıin Edil qalmaqtary dinı sebeppen, Tıbet monahynyń úndeýimen shyǵysqa kóshedi. Osy kezde Edil men Jaıyqtyń arasyndaǵy jer bos qalady. Orystar Ábilhaıyrdyń nemeresi Jáńgir handy sol jerge ornalastyrady. Óıtkeni bosaı qalǵan jerge bashqurttar ornyqsa, búlik shyǵady dep qaýiptengen. Negizi onyń kóbi noǵaıdyń qonysy edi. Jáńgir hannyń biliktiliginiń arqasynda kezinde jońǵarǵa ótip ketken batys shekaramyz qaıta ózimizge ótedi. Sondyqtan Jáńgir handy patshalyq múddesine qyzmet etti deý de qııanat. Sonyń arqasynda ata qonysymyzdyń negizgi sulbasyn saqtap qaldyq. Qazirgi orys oqýlyqtarynda Qazaqstannyń negizgi shekarasy 1864 jylǵy Sháýeshek kelisiminde bekitildi delinip júr. Negizi qytaılar orystardan shaqyrtý alǵanymen, qorqyp kelmeı qalǵan. Aqyry orys áskerıleri qazaqtyń rýbasylarynan surap shekara syzǵan. Sonda rýbasylar Abylaı tusyndaǵy shekarany kórsetken. Keıin orystar osy nusqany qytaılar kórsetip, olar maquldaǵan», - deıdi tarıhshy.
Májilis depýtaty, tarıh ǵylymdarynyń doktory Erkin Ábil Astanada ótip jatqan «Joshy, Shaǵataı, Haıdý ulystary men Moǵolstannyń etnosaıası tarıhy» atty halyqaralyq konferentsııa kezinde Joshy ulysynyń tarıhyna qatysty halyqaralyq pikirtalastar týraly bildirgen pikirin oqyǵyńyz kelse, siltemege ótińiz.
