Qazaqstanmen dostyq qarym-qatynasqa múddelimiz — Armenııa prezıdenti Vaagn Hachatýrıanmen suhbat
ASTANA. KAZINFORM – Armenııa Respýblıkasynyń prezıdenti Vaagn Hachatýrıan Qazaqstanǵa resmı saparmen keldi jáne Qazaqstan men Armenııa basshylarynyń kezdesýi ótti: onda taraptar saýda-ekonomıkalyq, kólik-logıstıkalyq, agrarlyq, qarjylyq, mádenı-gýmanıtarlyq salalarda, sondaı-aq tsıfrlandyrý baǵytynda yntymaqtastyqty nyǵaıtý jaıyn talqylady. 15-16 qazan kúnderi Qazaqstandaǵy Armenııa mádenıet kúnderi de ótti. Kazinform agenttigine bergen suhbatynda Vaagn Hachatýrıan Qazaqstanmen ekijaqty qarym-qatynastardyń damýy jáne yntymaqtastyqtyń keleshegi týraly tolyqqandy aıtyp berdi jáne eki el aldynda turǵan zamanaýı syn-qaterler týraly oı bólisti.
— Prezıdent myrza, bıyl qyrkúıek aıynda Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy Dostyq pen yntymaqtastyq týraly shartqa 25 jyl toldy. Bizdiń elderimiz arasyndaǵy ózara qarym-qatynasty qalaı baǵalaısyz jáne onyń bolashaǵy qandaı?
— Osydan 25 jyl buryn Qazaqstan men Armenııa arasynda Dostyq pen yntymaqtastyq týraly shartqa qol qoıyldy, onda bizdiń yntymaqtastyǵymyzdyń negizgi basymdyqtary belgilengen bolatyn. Men bul kelisimniń óz jemisin bergenin aıta alamyn, qazir Qazaqstan men Armenııa dostyq qarym-qatynastaǵy elder bolyp sanalady jáne elderimiz ben halyqtarymyz kópjyldyq dostyq qatynastardy saqtap qana qoımaı, barlyq salalarda yntymaqtastyqty jalǵastyrýda. Bul ekijaqty jáne kópjaqty qatynastaǵy ekonomıkaǵa, mádenıetke, jańa tehnologııalarǵa, saıasatqa qatysty.
Qazir memleket basshylarynyń ǵasyrlar boıy qalyptasqan dostyq qatynastarymyzdy jalǵastyryp, olardy elderimizdiń damýy úshin paıdalanyp jatqany, ásirese Armenııanyń basynan ótkerip jatqan qıyndyqtardy eskersek, bir-birine kómektesip jatqany óte mańyzdy. Bizge osy dostyq qajet jáne qurmetti Qasym-Jomart Toqaev myrzaǵa jáne Qazaqstan úkimetine qazirgi jaǵdaıda kórsetken kómegi úshin alǵys aıtamyz. Men munda tek ekonomıkalyq emes, saıası qarym-qatynastardy da meńzep otyrmyn. Mysaly, bıyl Almatyda bizge Ázerbaıjan men Armenııanyń syrtqy ister mınıstrleriniń kezdesýin uıymdastyrý múmkindigi berildi, onda áli sheshilmegen Beıbitshilik týraly kelisim máseleleri talqylandy. Toqaev myrzamen resmı kezdesý barysynda osy jaǵdaıdy talqyladyq. Qazaqstan qajet bolǵan jaǵdaıda óz alańyn usynýǵa daıyn ekenin bildirdi.
—Bıyl sáýir aıynda Qazaqstan Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaev alǵash ret Armenııaǵa resmı saparmen bardy. Onyń nátıjesinde qazir qandaı kelisimder men josparlar júzege asyrylyp jatyr?
— Muny tarıhı sapar dep ataýǵa bolady, óıtkeni oǵan deıin Qazaqstan Prezıdenti 2001 jyly resmı sapar jasaǵan edi. ıAǵnı 23 jyl boıy resmı sapar bolmady, degenmen eki el basshylarynyń Erevanda ártúrli formatta kezdesetin kóptegen múmkindikteri boldy. Osylaısha 2001 jyldan keıin alǵash ret bul kezdesý ótti. Qazir júzege asyrylyp jatqan kóptegen qujattarǵa qol qoıyldy. Osydan keıin Armenııa men Qazaqstan arasyndaǵy tıisti komıssııalar, úkimetaralyq komıssııalar jáne úkimettik qurylymdar belsendi jumys isteı bastady, olardyń maqsaty — qarym-qatynasymyzdy tereńdete túsý jáne bıznesimizge bir-birin jaqynyraq tanýǵa múmkindik berý. Bıyl Qazaqstanda jáne Armenııada eki iskerlik forým ótti, biz bir-birimizdi kóbirek tanyp, bıznesimiz ben halqymyzǵa elderimizdiń múmkindikterin kórsetýimiz qajet.
Men Qazaqstannyń múmkindikteri zor ekenine senimdimin, biraq Armenııa áli de bolsa bul múmkindikterdi tolyq kólemde paıdalanyp otyrǵan joq. Dál osy jaǵdaı Armenııaǵa da qatysty — bizdiń ekonomıka anaǵurlym kishi bolǵanymen, Qazaqstan ekonomıkasyn damytýda birneshe salaǵa qatysa alamyz. Bul týraly qurmetti Toqaev myrzamen sóılestik, sheshilýi kerek naqty máselelerdi talqyladyq. Mysaly, logıstıka máselesi — Orta dálizdi Armenııa Respýblıkasymen, dálirek aıtsaq, bizdiń óńirmen baılanystyrý. Bul jańa múmkindikter ashady: taýarlar jerústi jolymen Grýzııa, Armenııa, Iran, Túrikmenstan, Qazaqstan arqyly shyǵysqa, Qytaıǵa jetedi jáne ol jaqtan da taýarlar keler edi. Úkimet ókilderine tıisti tapsyrmalar berildi jáne bul jumys qazir jalǵasýda.Nachalo formy
Ózińiz aıtyp ótkendeı, bıyl Qazaqstan-Armenııa bıznes forýmdary ótti. Oǵan qosa, Armenııada qazaqstandyq kapıtaly bar 100-den astam kompanııa tirkelgeni belgili. Ótken jyly eki el arasyndaǵy taýar aınalymy 2022 jylmen salystyrǵanda 23%-ǵa ósti. Bul elderimiz arasyndaǵy ózara tıimdi ekonomıkalyq baılanystardyń damýyna qalaı áser etýi múmkin? Sizdiń oıyńyzsha, bolashaqta taýar aınalymy qandaı kórsetkishterge deıin ósýi múmkin?
Naqty tsıfrlardy aıta almaımyn, biraq shyn máninde bul kórsetkishtiń arta túsetinine senimdimin, óıtkeni múmkindikter orasan zor. Endi osy múmkindikterdi tıimdi paıdalaný úshin jańa ádister tabý qajet. Mysaly, logıstıkany, Qazaqstannyń teńiz porttaryn qoldanýdy alaıyq. Bul jaǵdaıda bizde ekonomıkalyq qatynastardy damytý úshin jańa múmkindikter ashylady. Árıne, eń aldymen bızneske qoldaý kórsetýimiz kerek, sodan keıin bıznes ókilderiniń ózderi qos taraptyń kóńilinen shyǵatyn ekonomıkany damytý joldaryn tabaryna senimdimin. El basshylary men úkimetterdiń mindeti — bıznes pen basqa salalardyń damýyna múmkindik berý jáne jaǵdaı jasaý. Qazir biz osy baǵytta jumys istep jatyrmyz.
Men Toqaev myrzanyń bıylǵy 2 qyrkúıektegi Joldaýyn, ondaǵy el men úkimet aldynda qoıǵan mindetterdi muqııat oqyp shyqtym. Baıqaǵanym, bizdegi mindetter men máseleler qatty uqsas bolyp shyqty. Bul týraly da sóılestik. Eki el de qazir saıası jáne ekonomıkalyq júıelerdi jańǵyrtý kezeńinde tur. Bul transformatsııada biz demokratııalyq, erkin jáne táýelsiz elder ekenimizdi eskerip, ekonomıka men halyqtyń ál-aýqatyn jaqsartýdyń eń tıimdi joldaryn tabýymyz kerek. Mysaly, Qazaqstan jańa Salyq kodeksin ázirlep jatyr, biz de bul iske kiriskeli jatyrmyz. Qazaqstan jańa Sý kodeksin ázirleýdi josparlap otyr, biz de. Kóleńkeli ekonomıka máselesi Qazaqstanda da, bizde de bar, ıaǵnı kóptegen uqsastyqtar men problemalarymyz bar.
Májiliste biz zań shyǵarý salasynda bir-birimizge kómek kórsetý týraly aıttyq, óıtkeni qazir parlament ókilderi tyǵyz yntymaqtastyqta jumys istep jatyr. Májilis pen Armenııanyń Ulttyq jınalysynda dostyq toptary quryldy. Bizdiń delegatsııa quramynda Armenııa-Qazaqstan dostyq tobynyń jetekshisi de boldy. Bul birlesken jumys, óıtkeni zań shyǵarý protsesinde eger bir elde jaqsy zańdar bolsa, basqa nárse oılap tabýdyń qajeti joq. Múmkin biz jasaǵymyz keletin nárse Qazaqstanda bar shyǵar, al Qazaqstanda jasalmaq nárse Armenııada bar shyǵar. ıAǵnı, bul kúndelikti shyǵarmashylyq jumys deýge bolady. Meniń osy saparym jáne Premer-Mınıstr N. Pashınıan men Q. Toqaev myrzanyń kezdesýi elderimizdiń damýyna jáne ekijaqty qarym-qatynastarǵa qoldaý kórsetý úshin bılik qurylymdarynyń erkin jumys isteýine múmkindik beretinine senimdimin.
—Eýrazııalyq ıntegratsııa aıasynda Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy yntymaqtastyq qalaı damyp keledi?
— Bul erekshe qarym-qatynas, óıtkeni bıyl Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtyń qurylǵanyna 10 jyl toldy. Bul qurylymdaǵy jetistikter men kemshilikterdi qorytyndylap, taldaý júrgizý qajet. Biz Eýrazııa ekonomıkalyq qaýymdastyǵyna múshe barlyq elderdiń ókilderimen, ásirese qazaqstandyq áriptesterimizben tyǵyz jumys isteımiz, óıtkeni keıbir máselelerdi jalǵyz sheshý qıynǵa soǵady. Qolda bar ekonomıkalyq kórsetkishterge súıensek, Eýrazııa ekonomıkalyq odaǵy shyn máninde jumys istep jatyr deýge bolady. Biraq, odaqty qurý kezinde aıtylǵandaı, basty nazar ekonomıkalyq qatynastarǵa baǵyttalǵan. Men Qazaqstannyń bul ustanymǵa súıene otyryp, EAEO aıasyndaǵy qatynastardy tereńdetýge daıyn ekenin bilemin, óıtkeni keıde keıbir ekonomıkalyq máseleler saıası máselelerdiń týyndaýyna baılanysty sheshilmeı qalady.
Biz Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqta saıasat bolmaýy kerek, tek ekonomıkamen aınalysý qajet dep esepteımiz. Degenmen bul múmkin emes, ekonomıka men saıasat tyǵyz baılanysty, al qaısysy bir-birine kóbirek áser etetinin — saıasat ekonomıkaǵa álde kerisinshe me — eshkim bilmeıdi. Degenmen, biz táýelsiz memleketter ekenimizdi, saıası máseleler men ıdeologııamyzdy ózimiz sheshetinimizdi túsinemiz. Sondyqtan bul máselede bir-birimizge kedergi keltirmeı, kerisinshe, Eýrazııalyq ekonomıkalyq odaqtyń qurylymdary aıasynda birlesip jumys isteýge jáne ekonomıkanyń damýyna qoldaý kórsetýge tyrysamyz.
—Jalpy, Qazaqstan men Armenııa arasyndaǵy qarym-qatynastardyń qaı salasy siz úshin eń mańyzdy bolyp otyr?
— Biz úshin eń basym baǵyt – ekonomıkanyń joǵary tehnologııalyq baǵyty. Qazir Qazaqstan IT jáne joǵary tehnologııalar salasyna úlken ınvestıtsııalar salýda. Armenııa da bul salada úlken qarqynmen – jylyna 20-25% damyp keledi. Men bul salany eki el ekonomıkasynyń damýy úshin mańyzdy dep sanaımyn jáne osy baǵytta yntymaqtasa alamyz. Búgin osynda qaldym, óıtkeni Astana Hub jáne fınteh sııaqty jańa múmkindikterińiz ben tehnologııalaryńyzdy mindetti túrde kórgim keledi. Biz bul salada jańa qurylymdar qurýǵa qyzyǵýshylyq tanytyp otyrmyz, ásirese bıyl bizde sýperkompıýter jáne jańadan ashylǵan data-ortalyq sııaqty jetistikter bar. Injenerlik qala salynyp jatyr, ondaǵy alǵashqy kompanııa ashylyp úlgerdi. Infraqurylym da jumys istep tur. ıAǵnı, biz de osy salaǵa ınvestıtsııa salyp, qarqyndy damyp kelemiz, Qazaqstan da bul baǵytta tabysty jumys istep jatqanyn bilemin.
Bilim berý de – mańyzdy salalardyń biri. Biz sizderdiń bul saladaǵy jetistikterińizge erekshe qyzyǵýshylyq tanytyp otyrmyz. Bizdiń salalyq mınıstr osynda jáne búgin birneshe mektepti aralap kórgisi keledi. Óıtkeni biz naqty bilim berýge qomaqty qarajat salýymyz qajettigin túsinemiz. Bizdiń elderimizdiń bolashaǵy bilim berýdiń damýyna tikeleı baılanysty, Qazaqstannyń da, Armenııanyń da saıasaty osyndaı. Sizderde bul salada eleýli tabystar bar ekenin baıqadyq jáne sol tájirıbeni kórgimiz keledi. Bizde 2018 jylmen salystyrǵanda bilim berý júıesine arnalǵan bıýdjettik shyǵyndar eki esege artty. Bul biz úshin qomaqty qarajat, ári qaraı da ınvestıtsııa quıýǵa tyrysýdamyz. Bul negizinen jańa mektepter salýǵa nemese eski mektepterdi 100% jańǵyrtýǵa qatysty. Keshe qurmetti Qasym-Jomart Toqaev myrzamen sóılestim, ol sizderdiń tájirıbelerińiz týraly aıtty, biz de mektepter úshin salynatyn ǵımarattar eń zamanaýı jáne jańa bolýy kerek degen ustanymdamyz. Mektepte eski eshteńe qalmaýy kerek – oryndyqtan bastap, teledıdar júıelerine deıin bári jańa bolýy kerek.
Energetıka salasynda da jańa múmkindikter paıda bolady. Qazaqstan referendýmnan keıin jańa atom elektr stantsııasyn salýdy uıǵardy, al Armenııada 1970 jyldardan beri jumys istep turǵan atom stantsııasy bar, oǵan qosa, jańa AES salýdy josparlap otyrmyz. Sondyqtan bul salada da yntymaqtasyp, pikir almasýǵa múmkindik bar. Atom energetıkasy – joǵary tehnologııalyq sala, oǵan biz sııaqty kishigirim elder de, Qazaqstan sııaqty iri elder de muqtaj. Bolashaqta energetıkalyq máselelerdi sheshýde atom energetıkasy óte mańyzdy ról atqarady. Men Prezıdent Toqaevty referendým nátıjesimen quttyqtadym. Qazaqstanda bul asa bir sezimtal másele ekenin túsinemin, Semeı polıgony týraly da bilemin. Erevanda da belgili bir tolqý bar: jer silkinisinen keıin atom stantsııasy toqtap, 1995 jyly qaıta iske qosylǵan bolatyn. Prezıdent, úkimet jáne depýtattardyń halyqqa atom stantsııasynyń qajet ekenin baǵalaýǵa múmkindik bergen jumysyn joǵary baǵalaımyn. Halyq qurylysty qoldady, bul ekonomıkanyń damýy úshin óte mańyzdy.
— Astanaǵa saparyńyzdyń basty qorytyndylary qandaı? Qandaı kelisimderge qol jetkizildi?
— Biz sáýir aıynda jasalǵan kelisimderdi oryndaýǵa daıyn ekenimizdi taǵy bir ret rastadyq. Birlesip ótkizgen mádenı sharalarymyz, dálirek aıtqanda, Qazaqstanda ótken Armenııa mádenıeti kúnderi óte mańyzdy. Kelesi jyly Armenııada Qazaqstan mádenıeti onkúndigin ótkizý týraly ýaǵdalastyq, bul da asa mańyzdy. Keıde eń mańyzdy nárse – ekonomıkalyq jáne halyqtyń kókeıtesti máseleleri bolyp kórinýi múmkin, biraq men mádenı sharalar men ortaq dástúrler men mádenıettiń de mańyzdy ekenine senimdimin. Bizdiń halyqtarymyzǵa osy mádenıetpen jáne dástúrlermen tanysýǵa múmkindik berýimiz kerek, óıtkeni qarym-qatynas deńgeıi bir-birimizdi qanshalyqty jaqsy biletinimizge baılanysty. Keshe Astanada ótken kontsert (Armenııa mádenıeti kúnderiniń ashylýyna arnalǵan kontsert, Q.Qýanyshbaev atyndaǵy Qazaq ulttyq mýzykalyq-drama teatrynda ótti – red.) qazaqstandyqtarǵa Armenııa, armıan mýzykasy týraly kóbirek bilýge múmkindik berdi dep oılaımyn. Qazaqstanda teatr óneri jańa tynys alǵanyn bilemin, bizde de sol jaǵdaı baıqalýda. Astanada óte ádemi teatrdy kórdim, bizde de jaqynda zamanaýı teatr salyndy, al erteń sol teatrdyń ókilderi óz qoıylymdaryn usynady, bul mádenı baılanystarymyzdyń damýyna yqpal etedi. Sondaı-aq mádenıet mınıstrlerimizdiń bolashaqtaǵy yntymaqtastyq týraly qujatqa qol qoıýy da mańyzdy qadam boldy.
— Prezıdent myrza, suhbatyńyz úshin kóp rahmet!
— Rahmet, bizdiń halyqtarymyzdy ǵasyrlar boıy qalyptasqan dostyq qarym-qatynas baılanystyratynyn taǵy da qaıtalap aıtqym keledi. Qazaqstan biz úshin dostyq nıettegi, mańyzdy jáne senimdi seriktes, biz muny eshqashan umytpaımyz.
