Qazaqstanǵa tsıfrlyq teńge ne úshin qajet
Búginde tsıfrlyq revolıýtsııa álemdik ekonomıka men qoǵamnyń kelbetin ózgertip otyr. Bul rette 2021 jyly Qazaqstanda Ulttyq banktiń bastamasymen tsıfrlyq teńgeni engizý jospary maquldanǵan bolatyn. Sodan beri tsıfrlyq teńgeni aınalymǵa engizý máselesi pysyqtalyp keledi. Jospar boıynsha tsıfrlyq teńge 2025 jyldyń sońyna deıin engizilýi tıis. Degenmen áli de jańa tólem quralynyń qyzmeti týraly saýal kóp. Tsıfrlyq teńgeniń artyqshylyǵy men ereksheligi nede? Onyń jumys isteý tártibi qandaı? Tsıfrlyq valıýtanyń aınalymǵa enýi qarapaıym tutynýshyǵa ne beredi? Bul týraly tolyǵyraq QazAqparat sarapshysynyń maqalasynan oqı alasyzdar.
Ulttyq tólem júıesi jańarmaq
Tsıfrlyq teńge – tsıfrlyq evolıýtsııanyń jańa qadamy. Tehnologııa damyǵan saıyn tólem quraly da, onyń formasy da túrlendi. Tarıhqa kóz júgirtsek, ejelde aqshanyń ornyna mys, qola, kúmis, altyn qoldanyldy. Keıinnen qaǵaz aqsha paıda boldy. Al tsıfrlyq teńge degenimiz – jańa tólem quraly. Ol qolma-qol aqshanyń da, kartochkadaǵy aqshanyń da ornyna júredi. Mamandar onyń aınalymǵa enýi ulttyq tólem júıesin jaqsartyp, aqshamyzdyń qunsyzdanýyn toqtatady dep otyr. Aıta ketetin jaıt, tsıfrlyq teńge -krıptovalıýta emes. Onyń qaǵaz aqshaǵa aıyrbastaýdaǵy baǵamy birdeı bolmaq. Mamandardyń aıtýynsha, tsıfrlyq teńge blokcheınge engizilip, aqsha qatań baqylaýǵa alynady. Bul kóleńkeli ekonomıkanyń jolyn kesýge kómektesedi.
Dúnıejúzilik banktiń málimetinshe, qazir álemniń birneshe eliniń ortalyq bankteri tsıfrlyq aqshany tájirıbe júzinde synaqtan ótkizip jatyr. Atlantic Council jarııalaǵan derekterge súıensek, tsıfrlyq valıýtany qazirdiń ózinde 10 memleket qoldanysqa engizip úlgergen. Qazir taǵy 15 el tsıfrlyq valıýtany iske qosý kezeńinde tur, onyń ishinde Qazaqstan da bar. Tsıfrlyq valıýta memlekettiń áleýmettik mindettemelerin shuǵyl tóleýge nemese áleýmettik tólem aıasynda shyǵyndarǵa baqylaý jasaýǵa múmkindik beredi. Naqtyraq aıtqanda, bıýdjet qarjysynyń ashyqtyǵyn, onyń maqsatty jumsalýyn qadaǵalaıdy.
Tsıfrlyq teńge qalaı jumys isteıdi?
Elimizde tsıfrlyq teńgeni engizýge Ulttyq bank jaýapty. Buǵan deıin arnaıy jol kartasy da ázirlengen edi. Qoldanystaǵy qolma-qol aqshamen de, qolma-qol aqshasyz da qosymsha retinde júretin otandyq ulttyq valıýtanyń úshinshi túri. Ony Ulttyq Bank tsıfrlyq túrde aınalymǵa shyǵarady. Sonyń aıasynda tehnologııalyq platforma jasaldy.
Atalǵan jobany júzege asyrý kezeń-kezeńimen júzege asyrylady. Máselen, bıyl platforma bankterdiń qatysýymen pılottyq joba retinde iske qosylýy múmkin. 2024 jyly Ulttyq bank jumysyn jaqsartyp, qatysýshylar sanyn arttyrýdy kózdep otyr.
«Tsıfrlyq teńge» jobasy aıasynda zertteý júrgizip kelgen Ulttyq bank ókilderi bıyl pılottyq jobanyń alǵashqy kezeńin synaqtan ótkizgeli otyrǵanyn málimdedi. Jobany iske asyratyn jol kartasy 2025 jyldyń sońyna deıin eseptelgen.
Tsıfrlyq teńge zańdy tólem quraly retinde qabyldanady jáne aqsha qarajatynyń barlyq qyzmet túrin atqaratyn bolady. Tsıfrlyq teńge jobasynyń jetekshisi Aınur Kenjaeva kúndelikti qoldanatyn bank qosymshasyndaǵy aqshalar men «Tsıfrlyq teńge» ámııanyndaǵy aqshalar bir-birimen ózara konvertatsııa jasala beretinin aıtty. Ol úshin eshqandaı paıyz ustalmaıdy.
«Tsıfrlyq teńge – ol zańdy tólem quraly. Ony barlyq azamat qandaı da bir shekteýsiz qoldana alady. ıAǵnı, biz qoldanyp júrgen smartfondaǵy qosymshalarmen, kartochkalarmen tólemder júrgize beremiz»,-deıdi «Tsıfrlyq teńge» jobasynyń jetekshisi Aınur Kenjaeva.
«Tsıfrlyq teńgeni sheship alýǵa múmkindik bolady»
Ulttyq tólem korporatsııasynyń basqarma basshysy Bınur Jálenov tsıfrlyq teńgeni qolma-qol aqshaǵa aınaldyrýǵa múmkindik beriletinin aıtty. Buǵan deıin tsıfrlyq valıýtaǵa emıssııa jasalmaıtyny týraly aıtylyp júrgen edi. Ulttyq tólem korporatsııasynyń basshysy atalǵan sheshim azamattarǵa yńǵaıly bolýy úshin qabyldanǵanyn atap ótti. Buǵan qatysty ol mynadaı mysal keltirdi.
«Mindetti túrde baqylaýdy qajet etetin jaǵdaılar bolady. Máselen, mektep qurylysyn alaıyq. Memleket bıýdjet qarjysy shyn máninde qurylys materıaldaryn satyp alýǵa, jumysshylardyń eńbekaqysyn tóleýge ketip jatqanyn qadaǵalaýy kerek. Sondyqtan buǵan deıin ol qarajatty basqa valıýtaǵa aıyrbastaýǵa, qolma-qol aqshaǵa aınaldyrýǵa bolmaıdy. Alaıda jalaqysyn sandyq teńgemen alǵan qyzmetkerge eshqandaı shekteý salynbaıdy», - deıdi Ulttyq tólem korporatsııasynyń basqarma basshysy Bınur Jálenov.
Ol áleýmettik kómek salasynda da eshqandaı shekteý qoıylmaıtynyn aıtty. ıAǵnı, azamat járdemaqyny qaı maqsatqa jumsasa da óz erki. Degenmen ol sandyq vaýcher mehanızmi engizilip jatqanyn aıtty.
«Belgili bir qyzmetterdi alý úshin arnaıy karta nemese basqa da qural beriledi. Bul júıe qazir mektep ashanalarynda qoldanylady. Dál osyndaı mehanızmdi mektep formasyn alý men jolaqy tóleýge engizýge bolady. Osylaısha qyzmet kórsetýshige qarjy tikeleı túsedi», - deıdi Ulttyq tólem korporatsııasy basqarma basshysy Bınur Jálenov.
Onyń aıtýynsha, odan da basqa servıster ońtaılana túspek. Solardyń biri -aqsha aıyrbastaý.
«Jospar boıynsha sandyq valıýtalar shetel bankine túsken boıda ulttyq júıeden óshirilip, sol memlekettiń valıýtasy retinde paıdalanylady. Sol úshin kýrsty avtomatty túrde anyqtaıtyn júıe qurastyrylyp jatyr. ıAǵnı, aradaǵy deldaldar joǵalyp, halyqaralyq tólemder tikeleı jasalady», - deıdi Ulttyq tólem korporatsııasy basqarma basshysy.
Bınur Jálenov tsıfrlyq teńge qolma-qol nemese qolma-qol emes aqshany almastyrmaıtynyn basa aıtty. Bul esepteý quraly solarmen qatar qoldanylady. Tsıfrlyq valıýtanyń paıda bolýy biregeı tehnologııalyq sıpattamalaryna baılanysty ulttyq tólem júıesin damytýǵa kómektesedi.
Tsıfrlyq valıýta qolma-qol aqshany tolyǵymen almastyrady - ekonomıst
Al ekonomıst Arman Baıǵanovtyń pikirinshe, tsıfrlyq valıýta qolma-qol aqshany tolyǵymen almastyra alady.
«Tsıfrlyq teńgeni shyǵarý qolma-qol aqshamen birdeı júredi. Al basqarý júıesi elektrondy bolady. Adamdar elektrondy ámııandaryn qoldanady. Elektrondyq aqsha arqyly tólem, aýdarym jasaýǵa jáne teńgerimdi kórýge bolady», - dep atap ótti Arman Baıǵanov QazAqparat tilshisine bergen suhbatynda.
Onyń aıtýynsha, tsıfrlyq teńgeni paıdalaný ulttyq ekonomıka úshin zor artyqshylyqqa ıe.
Vırtýaldy teńgeniń artyqshylyqtary
Ekonomıstiń aıtýynsha, tsıfrlyq teńgeni paıdalanýdyń ulttyq ekonomıka úshin paıdasy kóp.
«Tsıfrlyq teńgeniń artyqshylyǵy orasan zor. Bir sózben aıtqanda, tsıfrlyq valıýtany engizý memleket qarjysyn únemdeýge múmkindik beredi», - dep atap ótti sarapshy.
Onyń sózinshe, tsıfrlyq valıýtany engizý ekonomıkadaǵy fıskaldyq saıasattaǵy, kóleńkeli ekonomıkadaǵy problemalar jáne sybaılas jemqorlyq sııaqty birqatar máselelerdi sheshýge kómektesedi.
«Eger qolma-qol aqsha joq bolsa, onda elektrondy aqsha ashyq túrde baqylanady. Bul jerde salyq tólemeý qıyn bolady, óıtkeni fıskaldy organdar salyq tólemegenderdi onlaın teksere alady. Ekinshiden, jemqorlyq joıylady. Tsıfrlyq aqshamen para alý múmkin emes. Sheneýnikter adal jumys isteıtin bolady. Kóleńkeli ekonomıka joıylady. ıAǵnı, ekonomıkamyzdyń damýyna múmkindik bermeıtin jáne sonyń kesirinen teńgemiz únemi qunsyzdanatyn negizgi eki dert joıylady»,-dep túsindirdi ekonomıst.
Ol osy ekonomıkalyq máseleler joıylǵan kezde qarjylyq qylmystar da azaıatynyn aıtty. Tipti qalta urylarynyń sany kemip, sáıkesinshe quqyq qorǵaý organdarynyń jumysy da azaıatynyn aıtady. Sonymen qatar ekonomıst tsıfrlyq teńgeni engizý ulttyq valıýtanyń turaqtylyǵyn qamtamasyz etip, ekonomıkanyń damýyna jaqsy serpin beretinin de atap ótti.
«Teńge qunsyzdanýǵa beıim bolmaıdy, óıtkeni ekonomıka turaqty bolady. Tsıfrlyq teńge turaqty ári aıyrbastalatyn valıýtaǵa aınalady»,-dedi sarapshy.
Qoryta kelgende, tsıfrlyq teńge tólem quralynyń úshinshi túri bolmaq. Ony aınalymǵa 2025 jylǵa deıin engizý josparlanyp otyr. Tsıfrlyq teńgemen qatar kádimgi aqsha, onlaın tóleý, ıaǵnı qolma-qol emes aqsha da qatar júre beredi. Atalǵan eki tólem túriniń negizgi sıpattary tsıfrlyq teńgede de bar, sonymen qatar onyń óz artyqshylyǵy bar. Bastysy, ınternetsiz de tólem jasaýǵa múmkindik beredi. Mamandardyń sózine sensek, tsıfrlyq valıýta ashyqtyqqa jol ashyp, jemqorlyqqa tusaý salady. Bul – ýaqyt enshisindegi másele.
