Qazaqstandyq parlamentarızm qalaı qalyptasty - senator Abdaly Nuralıev
Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev 2020 jyldyń 21 qazany kúni Májilis jáne máslıhat depýtattary saılaýyn taǵaıyndaý týraly úndeýinde: «Bizdiń ortaq mıssııamyz – Qazaqstandy órkendetý, azamattarymyzdyń ıgiligi úshin qyzmet etý. Qazaqstan halqy asa mańyzdy tarıhı syndarly sátterde bir jeńnen qol, bir jaǵadan bas shyǵara bildi. Halqymyz osy joly da elimizdi jan-jaqty jańǵyrtý baǵytyndaǵy jańa tarıhı mıssııasyn laıyqty atqarady dep senemin. Táýelsizdiktiń 30 jyldyǵy qarsańynda elimiz kemeldene túsip, damýdyń jańa kezeńine shyǵatynymyz anyq» degen bolatyn. Bıylǵy jyly erkin eldiń kıeli táýelsizdik datasymen qatar derbes Qazaqstan Respýblıkasy Parlamentiniń qurylǵanyna 25 jyl tolyp otyr.
Ushsa qustyń qanaty talatyn, shapsa tulpardyń tuıaǵy tozatyn Uly Dalada qazaq jurty ǵasyrlar boıy atamekendi syrtqy jaýlardan qasyq qany qalǵansha qorǵap, urpaǵyna: «adaldyqty, obal-saýapty jáne ynsap-qanaǵatty» bilýdi ósıet etip, ózindik sharýashylyq júrgizý ádisi, salt-dástúri, ádet-ǵurpy, mádenıet-ónerimen, kórshi eldermen qarym-qatynas daǵdysymen ómir súrdi. Osynyń bári qandaıda bir ortaq tártip pen ereje-talaptarǵa, zańdar men quqyqtyq normalarǵa baǵyndy. El ishindegi tirshilik túıtkilderinen týyndaıtyn: jer daýy, jesir daýy jáne mal men múlik daýy sekildi máseleler, sondaı-aq, eldiń esesi men ar-namysy tarazyǵa túsetin, múddesi qorǵalatyn syrtqy saıasattaǵy daý-damaılar da, sondaı qalypty erejelerdiń sheńberinde sheshilip otyrdy. Ótken ǵasyrlardan bizge baǵaly mura bolyp jetken: «Qasymhannyń qasqa joly» men «Esimhannyń eski joly», Áz-Táýkeniń «Jeti Jarǵysy» osynyń jarqyn dáleli.
Tereńnen tartyp aıtar bolsaq, parlamentarızm tarıhy - dástúrli qazaq qoǵamyndaǵy bıler ınstıtýtynyń mańyzy halyq quryltaılarynan da kórinis tapty. Handyq bılik ınstıtýty janynan bedeldi rý basylarynan qurylǵan «bıler alqasy» jumys atqardy. Bul zańdy talqylaıtyn uıym ispetti boldy. Táýkeniń handyq qurǵan jyldarynda Bıler keńesi turaqty jumys isteıtin qurylymǵa aınaldy. Ol keńesýshilik fýnktsııalardy atqardy, ıaǵnı bılerdiń sheshimine han da, qara da baǵyndy.
Jalpy alǵanda, dástúrli qazaq qoǵamynda zańnyń orny aıryqsha boldy. Danalyqty pir tutqan qazaq halqy parasattylyq pen ımandylyqqa toqtap, adamgershiliktiń «ala jibin» attamaýdy urpaqtan-urpaqqa amanat-ósıet etip, qabyldanǵan zańdy ádilettilik, ar, uıat, namys nemese adaldyq sııaqty túsinikterge para-par basty qundylyq pen tártiptiń basty sharty retinde qarastyryp keldi.
Reseı patshalyǵy tusynda dala demokratııasy quıtyrqy saıasattyń qolshoqparyna aınalyp, óziniń demokratııalyq bet-beıneleý kórinisin joǵaltqanyn aıtýǵa bolady.
Qazirgi Qazaqstan Parlamenti – alǵash ret Qazaq KSR-iniń 1937 jylǵy Konstıtýtsııasy, al sodan keıin Qazaq KSR-iniń 1978 jylǵy Konstıtýtsııasy men Qazaqstan Respýblıkasynyń 1993 jylǵy Konstıtýtsııasy negizinde qurylǵan bir palataly ókildi organ Joǵarǵy Keńestiń ornyna keldi.
Joǵarǵy Keńes ózi jumys istegen kezde on úsh ret saılandy. Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń alǵashqy saılaýy 1938 jylǵy 24 maýsymǵa belgilendi. Saılaý jalpyǵa birdeı, teń jáne tóte saılaý quqyǵy negizinde jasyryn daýys berý arqyly ótkizildi. Ol ýaqytta depýtattar korpýsyn qurý balamasyz negizde Kommýnıstik partııanyń qatań baqylaýymen júrgizilgenin atap ótý kerek. Depýtattyqqa kandıdattar partııa uıymdary belgilegen taptyq, partııalyq, ulttyq, jynystyq-jastyq jáne basqa da kvotalar boıynsha irikteldi. Sondyqtan zań shyǵarý organynyń quramynda qansha jumysshy, kolhozshy, qyzmetshi, kommýnıst, komsomol múshesi, qazaq, orys, ýkraın, sondaı-aq basqa da ult ókilderi, áıelder, jastar jáne t.s.s. bolatyny saılaý bastalmastan buryn belgilenetin. Memlekettik organdardyń joǵary sheneýnikteri, partııa, komsomol jáne kásipodaq organdarynyń basshylary atqaryp júrgen qyzmet laýazymdaryna sáıkes depýttatyqqa kandıdat bolyp usynylatyn.
1990 jylǵy naýryzda on ekinshi saılanǵan Qazaq KSR Joǵarǵy Keńesiniń saılaýy ótti. Bul ákimshil-ámirshil júıeniń yqpaly áli de bolsa jetkilikti bolyp turǵan jaǵdaıdaǵy respýblıkanyń joǵary zań shyǵarý organynyń alǵashqy neǵurlym demokratııalyq saılaýy bolatyn. Bul saılaý tolyqqandy saıası partııalar bolmaǵan jaǵdaıda ótkenimen, totalıtarlyq júıeniń ózgerý protsesterine buljymas sıpat berdi.
On ekinshi saılanǵan Joǵarǵy Keńes Qazaqstan parlamentarızminiń qalyptasý tarıhynda erekshe ról atqardy. Bul birqatar asa mańyzdy quqyqtyq aktilerdiń, memlekettik rámizderdiń qabyldanýynda, 90-shy jyldardaǵy saıasatyn zańnamalyq jaǵynan qamtamasyz etýde kórinis tapty.
Ymyraǵa kelý jónindegi eki jyldyq izdenisterden keıin 1993 jylǵy 28 qańtarda Respýblıka egemendiginiń qalyptasýyn zań júzinde aıaqtaǵan Qazaqstannyń keńestik dáýirden keıingi alǵashqy Konstıtýtsııasyn qabyldady. Sonyń negizinde respýblıkada demokratııalyq qoǵam men quqyqtyq memleket qurýdy qamtamasyz etýdiń jańa sapaly kezeńine kóshý bastaldy.
Qazaqstan Respýblıkasynyń 1993 jylǵy Konstıtýtsııasymen Joǵarǵy Keńeske óte kóp ókildik berildi. Desekte, reformalardy odan ári júrgizýde ókildi organdardyń tıimsizdigi baıqaldy. Sonymen on ekinshi saılanǵan Joǵarǵy Keńestiń turaqty negizde istegen jekelegen organdarynyń jumys nátıjeleri de kásibı Parlament qurýdyń qajet ekendigin kórsetti. Bul respýblıkanyń ókildi organynyń qyzmetin merziminen buryn toqtatýǵa ákeldi.
1994 jylǵy 7 naýryzda ótken saılaý, ıaǵnı on úshinshi saılanǵan Joǵarǵy Keńes respýblıkada kóp partııalylyqtyń qalyptasýyna yqpal etti. Ýaqytsha reglamentke sáıkes partııalar ókildikteri negizinde Joǵarǵy Keńeste mynadaı fraktsııalar quryldy: Qazaqstan Halyq birligi odaǵy, Qazaqstan Halyq Kongresi partııasy, Sotsıalıstik partııa jáne Kásipodaqtar federatsııasy, sondaı-aq, negizinen kásibı belgisi boıynsha qalyptasqan 14 depýtattyq top boldy. Qazaqstan tarıhynda tuńǵysh ret saıası partııalar men birlestikter bıliktiń ókildi organyna keldi. 1994-1995 jyldar qazaqstandyq parlamentarızmniń qalyptasýyndaǵy mańyzdy kezeń bolyp tabylady. Joǵarǵy Keńes bir jyldan sál azyraq jumys istep, zańsyz dep tanyldy.
Shańyraq kótergenine shırek ǵasyr tolǵan Qazaqstan parlamentarızmi san qyrly saıası soqpaqtardan súrinbeı ótip, qazirgi tańda kásibı zań shyǵarýshy organǵa aınalyp úlgerdi. Bul 1995 jyly 30 tamyzda ótkizilgen búkil halyqtyq referendým nátıjesinde qabyldanǵan Konstıtýtsııa negizinde «Parlament» uǵymy alǵash ret resmı túrde bekitildi.
Qazaqstan Respýblıkasynyń Tuńǵysh Prezıdenti – Elbasy Nursultan Nazarbaev: «Biz jańa Konstıtýtsııa qabyldaý arqyly Joǵary Keńestiń bet-beınesin ózgertip, elimizde saıası-ekonomıkalyq reformalardy iske asyrý úshin zamanaýı zańdardy qabyldaıtyn qos palataly kásibı Parlament quryldy» dep atap ótken bolatyn. Bul jańa qurylym álemdik praktıkada qabyldanǵan parlamentarızmniń qaǵıdattaryna saı boldy jáne Qazaqstanda qos palataly Parlamentti qurý arqyly qabyldanatyn zańdardyń sapasyn jaqsartýǵa múmkindik berdi.
Bul ózgeris Prezıdenttik basqarýdyń jańa júıesi bıliktiń qoǵamdaǵy orny men jaýapkershiligin arttyrdy. ıAǵnı, jańa Konstıtýtsııamyzdyń 61-babynyń 1-tarmaǵyna sáıkes zań shyǵarý bastamasy men quqyǵy Respýblıka Prezıdentine, Parlament depýtattaryna, Úkimetke berildi. Memleket basshysy laýazymy eldegi eń joǵarǵy tulǵasy bolyp tabyldy. Parlament zań shyǵarý qyzmetimen qatar, osy zandardyń oryndalýyn baqylaıtyn mártebege ıe bolsa, Konstıtýtsııanyń 3-babynyń 4-tarmaǵynda «Respýblıkada memlekettik bılik birtutas, ol Konstıtýtsııa men zańdar negizinde zań shyǵarýshy, atqarýshy jáne sot tarmaqtaryna bóliný, olardyń tejemelik ári tepe-teńdik júıesin paıdalaný arqyly, ózara is-qımyl jasaý ustanymyna sáıkes júzege asyrylady» - dep kórsetildi.
Memlekettik bılikti bólýdiń prıntsıpteri eldiń birligine negizdelgen jáne eldegi saıası turaqtylyqty qamtamasyz etýge yqpal etedi.
Qos palataly Parlamenttiń 1996 jylǵy 30 qańtarda ótken birinshi májilisinde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdenti N.Á.Nazarbaev: «...biz Qazaqstannyń shynaıy, órkenıetti parlamentarızminiń móldir bastaýynda turmyz. Zań qabyldaýda basty basymdyq áleýmettik ekonomıkalyq ósip órkendeýge baǵyttaldy» dep atap kórsetti.
Ýaqyt óte kele, parlamentarızm damýynyń negizgi baǵyttary: jekelegen depýtattar deńgeıinde de, jalpy Parlament deńgeıinde de zań shyǵarý qyzmetin kásiptik dárejege kóterý; bir palataly qurylystan ekipalataly qurylysqa kóshý; Parlamenttiń ishinde depýtattyq toptar qurý t.b. bolyp belgilendi. Bul qurylymnyń burynǵy Joǵarǵy Keńesten aıyrmashylyǵy – ekipalataly Parlament eldiń zań shyǵarý qyzmetin júzege asyratyn, turaqty joǵarǵy saılanatyn organǵa aınaldy. Sonymen Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasyna sáıkes Parlament turaqty negizde jumys isteıtin eki Palatadan: Senattan jáne Májilisten turady.
Senat ár oblystan, respýblıkalyq mańyzy bar qaladan jáne Qazaqstan Respýblıkasynyń astanasynan eki adamnan, tıisinshe oblystyń, respýblıkalyq mańyzy bar qalanyń jáne respýblıka astanasynyń barlyq ókildi organdary depýtattarynyń birlesken otyrysynda saılanatyn depýtattardan quralady.
Senatta qoǵamnyń ulttyq-mádenı jáne ózge de eleýli múddeleriniń bildirilýin qamtamasyz etý qajettiligi eskerilip, Senattyń on bes depýtatyn Respýblıka Prezıdenti taǵaıyndaıdy.
Májilis júz jeti depýtattan turady. Májilistiń toqsan segiz depýtaty saıası partııalardan partııalyq tizimder boıynsha biryńǵaı jalpyulttyq saılaý okrýginen jalpyǵa birdeı, teń jáne tóte saılaý quqyǵy negizinde jasyryn daýys berý arqyly saılanady. Májilistiń toǵyz depýtatyn Qazaqstan halqy Assambleıasy saılaıdy.
Qazaqstan parlamentarızmi tarıhynda taǵy bir eleýli oqıǵa 2007 jylǵy mamyrdyń 17-si kúni Prezıdent usynýymen «Qazaqstan Respýblıkasy Konstıtýtsııasyna ózgerister engizý týraly» Zań qabyldandy. Bul qujat saıası reformalardyń jalpyulttyq baǵdarlamasyn iske asyrýdyń, elimizdiń quqyqtyq keńistiginde tereń ózgerister jasaýdyń zańdy nətıjesi bolyp tabyldy. Bul saıası qujat – elimizdegi ekonomıkalyq tabystar men qazaqstandyq ərbir otbasynyń əl-aýqatynyń artýyna, ómir súrý standarttarynyń ósýine, Qazaqstannyń demokratııalyq damýynyń jańa kezeńine ári quqyqtyq keńistiginde tereń ózgerister jasaýdyń zańdy nətıjesi bolýmen qatar, demokratııalyq damýdyń jańa kezeńine berik tuǵyr jasap berdi.
Naqty aıtar bolsaq, Prezıdenttik basqarý nysany saqtala otyryp, memlekettik basqarý júıesindegi parlamentarızmdi kúsheıtý jóninde utymdy sheshim qabyldandy. Kelesi bir bab – saılaý júıesin demokratııalandyrý arqyly elimizdiń qoǵamdyq-saıası damýynyń tetikterin naqtylady.
Odan keıingi taǵy bir ońtaıly qadam – Májilis ókilettiginiń merziminen buryn toqtatylýynan týyndaǵan onyń ýaqytsha bolmaýy kezeńinde parlamentiniń fýnktsııasyn Senat oryndaıtyn mańyzdy mártebege ıe boldy. Negizinen alǵanda, parlamentarızm zańnyń jáne zań bıliginiń ústemdigin ǵana bildirip qoımaıdy, bıliktiń basqa tarmaqtarynyń – atqarýshy bıliktiń jáne jekelegen jaǵdaılarda sot bıliginiń derbestiginiń jáne jaýapkershiliginiń joǵary dárejeliligi bar ekendigin tanytady.
Qortyndaı aıtsaq, qazirgi parlamentarızm – jan-jaqty damyp kele jatqan dınamıkalyq qubylys. Məseleni tereń túsiný jəne onyń damý baǵyttaryn aıqyndaý, qazaqstandyq parlamentarızm men basqa əlemdegi qalyptasqan úlgilerdi túsinýge jəne salystyrmaly taldaý jasaýǵa múmkindik beretindigi aıqyn. Ásirese, qos palataly Parlament qabyldaǵan zańdar eń áýeli, memlekettiń ekonomıkalyq údirisin jetildirýmen qatar, elimizdiń halyqaralyq qaýymdastyq aldyndaǵy bedelin arttyrý, sondaı-aq qoǵamdyq qarym-qatynas máselelerin quqyqtyq normany saqtaı otyryp tepe-teńdik jaǵdaıynda ómir súrýdiń ádeb-ıbasyn jalpylastyrý syndy mindetterdi múltiksiz atqaryp keldi. Osy jyldary Parlament Senaty Májilis usynǵan zańdardy jetildirýmen qatar, onyń oryndalýyn qadaǵalýdyń da tetikterin de jetildirýde.
Mine osylaı, iske kirisken qos palataly Parlament shırek ǵasyr ýaqytta memlekettiń turaqtylyǵy men ekonomıkalyq jasampazdyǵyn jetildirý jolynda aıanbaı eńbek etip, kóptegen zańdar qabyldady. Atap óter bolsaq, 1996 jyldyń qańtar aıynda jumysyn bastaǵan Parlament birinshi shaqyrylym depýtattary 497 zań qabyldasa, 1999 – 2004 jyldary eńbek etken ekinshi shaqyrylym 604 zań, 2004 jyldyń qyrkúıeginen 2007 jyldyń tamyzy aralyǵynda jumys júrgizgen úshinshi shaqyrylym deptýtattary 321 zań, 2007-2012 jyldary eńbek etken tórtinshi shaqyrylym 570 zań, 2012-2016 jyldary mindet atqarǵan besinshi shaqyrylymda 506 zań, 2016-2020 jyldary qyzmet atqarǵan altynshy shaqyrylym 410 zańdy dúnıege ákeldi.
Alaıda, elimizdegi parlamentarızm ońaı júzege asqan joq. Jańa jaǵdaıdaǵy parlament qyzmeti atymen jańaryp qoımaı, ótpeli kezeń men memlekettilikti qalyptastyrý jaǵdaıynda óreli sıpat aldy. Talaı syndarly kezeńderdi bastan ótkizgen parlamentarızm tarıhyna ýaqyt óz baǵasyn bere jatyr. Bizdiń paıymdaýymyzsha, qos palataly zań shyǵarýshy organ áleýmettik jáne ulttyq múddelerdi úılestire otyryp, jalpyhalyqtyq, memlekettik múddege qyzmet jasaı bildi. Bolashaqta osy mejeden taımaı, respýblıkamyzdyń órkeni men elimiz táýelsizdigi jolynda bastamashy isterdiń uıqysy bolady degen oıdamyz.
Osy oraıda, Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyń jýyqta «Egemen Qazaqstan» gazetinde jarııalanǵan «Táýelsizdik bárinen qymbat» atty maqalasynda «Bostandyq bizge ońaılyqpen kelgen joq. Ata-babalarymyz azattyq jolynda arpalysty. Talaı zulmat zamandar men náýbetterdi bastan ótkerdi. Osynyń bári halyqtyń esinde saqtalyp, urpaqtan urpaqqa berilýge tıis» degenindeı, qurylǵanyna shırek ǵasyr tolyp otyrǵan qospalataly zań shyǵarýshy qurylym urpaq bolashaǵy men memlekettiń baıandy keleshegi úshin aldaǵy kúnderi nátıjeli jumys atqararyna senimiz mol.
Bıylǵy jyly elimiz úshin eń qymbat mereke – táýelsizdiktiń 30 jyldyǵy men qazaqstandyq parlamentarızmniń 25 jyldyq mereıli mejesi alda atqarylatyn ıgi isterdiń, táýelsiz elimizdi nyǵaıtý jolynda berekeli qadamdardyń bastaýy bolǵaı!
