Qazaqstandyq Konstıtýtsııa memleket pen qoǵamnyń serpindi damýyn qamtamasyz ete otyryp, barlyq zamanaýı talaptarǵa jaýap beredi - akademık Sultan Sartaev
- Sұltan Sartaıұly, Қazaқstandaғy konstıtýtsııalyқ құrylystyң tarıhy jөninde әңgimelep beriңizshi.
- Keңestik kezeңde bizde үsh konstıtýtsııa boldy, olardyң bәri de әmirshil jүıeniң talaptaryna saı keldi. Қazaқ Avtonomııalyқ Keңestik Sotsıalıstik Respýblıkasynyң alғashқy Negizgi Zaңy 1924 jyly қabyldandy. Kelesisi 1937 jylғy Қazaқ KSR Konstıtýtsııasy boldy, ol 1936 jyly қabyldanғan stalındik dep atalatyn konstıtýtsııanyң negizinde қabyldandy. Ol 1936 jylғy KSRO Konstıtýtsııasynyң dәl kөshirmesi bolғanymen, құқyқtar aıasy taryldy. Bұl құjatқa kezinde 500-den astam өzgertýler men tolyқtyrýlar engizildi, өıtkeni 1937 jylғy konstıtýtsııada mınıstrlikterdiң, oblystardyң jәne oblystyқ organdar құrylymynyң tizimi kөzdelgen edi, sondyқtan da oғan үnemi tolyқtyrýlar men өzgertýler engizip otyrýғa týra keldi.
Қazaқ KSR-iniң 1978 jylғy konstıtýtsııasy da 1977 jylғy KSRO negizinde dүnıege keldi, kezinde ol «adamdyқ keıiptegi sotsıalızmniң konstıtýtsııasy» dep dәripteldi. Mұnda da respýblıkamyzdyң egemendi құқyғy tereң kөrinis taba alғan joқ, al zaңda bizdiң respýblıka egemen sotsıalıstik memleket dep jazylғan bolatyn. Al shyndyғynda bizdiң respýblıkamyzda egemendik құқyқ bolmady deýge bolady - bizder үshin barlyғyn ortalyқ sheship otyrdy. Aıtpaқshy, respýblıkanyң barlyқ tabystarynyң 93 paıyzy ortalyққa jөneltilip otyrdy, al respýblıkamyzda 7 paıyzy ғana қaldy, sondyқtan da bizdiң respýblıkamyz dotatsııaғa қarap қaldy. Әrıne, bәrin sypyryp alғannan keıin қalaısha ortalyқ өkimet қazanyna қarap қalmasқa? Mine, biz osyndaı jaғdaıda өmir keshtik. Tәýelsizdik alyp, өzimizdiң tүtinimizdi tүzep, terezesi teң el bolғannan keıin ғana, 1993 jylғy ҚR Konstıtýtsııasynyң arқasynda tolyққandy derbes өmir sүre bastadyқ.
- Siz eldiң negizgi zaңyn jasaýғa eleýli үles қostyңyz. Onyң negizine қandaı ұstanymdar alyndy?
- Men 1978 jylғy Қazaқ KSR Konstıtýtsııasy men 1993 jylғy ҚR Konstıtýtsııasyn jasaýғa қatystym. Al 1995 jylғy Konstıtýtsııany jasaýғa komıssııa құramynda tikeleı қatysқan joқpyn. Degenmen osy Konstıtýtsııanyң jobasyn talқylaýғa belsene aralastym. Bұdan basқa, men negizgi zaңnamalyқ aktilerdi jasaýғa aralastym, olardyң tұjyrymdary 1995 jylғy Konstıtýtsııada әrtүrli formada kөrinis tapty.
Men sondaı-aқ kөptegen irgeli zaңamalyқ aktilerdiң jobasyn jasaғanymdy aıtýғa tıispin, olardyң arasynda mysalғa, 1990 jylғy sәýirdiң 24-indegi ҚR Prezıdenti laýazymyn belgileý týraly Zaң bar. Bұl Zaңda biz Prezıdenttiң құқyқtary men mindetterin saralaýғa tyrystyқ. Alaıda biz onyң құқyқtaryn tolyқ kөrsete almaғan sııaқtymyz, respýblıka damýynyң өtpeli kezeңindegi mindetteri jetkilikti dәrejede jiti kөrsetilmegen bolyp shyқty. Mұndaı kүrdeli kezeңde Memleket basshysy memleketimizdiң aldynda tұrғan problemalardy jedel sheshý үshin jetkilikti өkildikteri bar kүshti kөshbasshy bolýғa tıis. Al 1993 jylғy Konstıtýtsııaғa қatysty aıtar bolsaқ, sol kүnniң talaptaryna tolyқtaı jaýap bere almady. Sondyқtan da 1995 jyly bүkilhalyқtyқ talқylaý negizinde egemen tәýelsiz Қazaқstan Respýblıkasynyң ekinshi Konstıtýtsııasy қabyldandy. Bұl Konstıtýtsııada biz memlekettik өkimet bıligin үsh tarmaққa jiti bөldik: zaң shyғarýshy, atқarýshy jәne sot bıligi. Onda Prezıdentimizdiң aýқymdy өkilettigi naқty belgilendi. Өtpeli kezeңde Prezıdent eң kөkeıkesti mәselelerdi tez jәne der kezinde sheshýi tıis. Osy құjatқa sәıkes bizdiң Prezıdent memlekettiң barlyқ maңyzdy problemalaryn sheshetin adam ғana emes, sonymen қatar respýblıkamyzdyң Konstıtýtsııasynyң kepili boldy.
Konstıtýtsııaғa әrtүrli tүrde engizilgen basқa negizgi zaңdar ҚR-nyң Memlekettik egemendigi týraly deklaratsııa men Memleket tәýelsizdigi týraly Zaң boldy. Bұl құjattarda biz bүkil әlemge, eң aldymen demokratııalyқ, құқyқtyқ, zaıyrly jәne әleýmettik memleket құrý talabymyzdy kөrsettik.
- Bұl jұmysta Siz қandaı қıynshylyқtarғa keziktiңiz?
- Biz joғaryda kөrsetilgen құjattardy jasaý үstinde basқa memleketterdiң tәjirıbesin zerdeleýge tıis boldyқ. Bizde maңyzdy sheteldik memleketterdiң jınaқ tүrindegi konstıtýtsııalarynyң mәtinderi boldy, biz olardy mұқııat zerttedik. Bұdan basқa, biz «jazylmaғan» konstıtýtsııa tәrizdi bir құjat tүrinde bolmaғan sol elderdiң bөlek zaңnamalyқ aktilerin de zerdeledik. Aıtalyқ, anglosakson elderinde «jazylmaғan» konstıtýtsııalar bar. Olardyң konstıtýtsııalarynyң negizi Arystan jүrekti Rıchard kezindegi zaңnamalyқ aktilerde mazmұndalғan. Sondyқtan da biz olardy da zertteýge tıis boldyқ. Mine sodan keıin ғana biz respýblıkamyzdyң maңyzdy zaңnamalyқ aktilerin jasaýғa kiristik. Bұl әrıne, asқan ұқyptylyқty jәne kөp eңbek siңirýdi қajet etetin jұmys edi.
1993 jylғy Konstıtýtsııa bұdan bұrynғy barlyқ konstıtýtsııadan gөri demokratııashyl bolyp shyқty. Men bir aı boıy bұl құjatty AҚSh-ta nasıhattadym, өzimmen birge konstıtýtsııanyң aғylshyn tilindegi mәtinin taratý maқsatynda alyp jүrdim. Segiz shtatta boldym, senatorlarmen, Kongress mүshelerimen, ғylymı orta jәne қalyң jұrtshylyқ өkilderimen kezdesýler өtkizdim. Amerıkandyқ senatorlar bұl konstıtýtsııany sol ýaқytқa қatysty өte demokratııashyl құjat retinde tanydy. Olardyң keıbireýleri bizdiң konstıtýtsııa birқatar mәselelerde AҚSh konstıtýtsııasynan gөri demokratııashyldaý degen pikirler aıtty.
- Bүgingi kүnderi konstıtýtsııalyқ үderis қalaı damyp otyr?
- Maғan jaңa Konstıtýtsııa қabyldana ma nemese қazirgi қoldanystaғy konstıtýtsııaғa tүzetýler men tolyқtyrýlar engizile me degen sұraқty jıi қoıady. Konstıtýtsııaғa өzgertýler men tolyқtyrýlar engizýdi өmirdiң өzi talap etetinin aıtýғa tıispin. Өıtkeni, өmir bir orynda tұrmaıdy ғoı. Eger ýaқyt өzgertýlerdi talap etetin bolsa, biz ony engizetin bolamyz. Mәselen, bүgingi taңda saılaý jүıesine өzgertýler engizý қajettigi týraly mәsele pisip-jetilip kele jatқan sııaқty. Bұl oraıda belgili bir tolyқtyrýlar men өzgertýler bolýy mүmkin, biraқ ta onyң bәri osy konstıtýtsııa sheginde jүrgiziledi.
Konstıtýtsııaғa өzgertýler men tolyқtyrýlar engizilmeıdi dep үzildi-kesildi aıtýғa bolmaıdy. Eger өmir talap etip otyrsa, tүzetýler oғan engizilýi mүmkin.
- Eldiң Negizgi zaңy bүgingi zamanaýı talaptarғa қanshalyқty jaýap beredi?
- ҚR Konstıtýtsııasy memleket pen қoғamnyң tұraқty damýyn қamtamasyz etedi. Biz onyң jәne odan bұrynғy konstıtýtsııalardyң arқasynda respýblıkamyzdyң tұraқty jәne beıbit damýyn қamtamasyz ete aldyқ. Barlyқ bұrynғy keңestik respýblıkalardyң bәrinde қantөgisti janjaldar bolғany belgili, құdaıғa shүkir, biz elimizde tynyshtyқty saқtap қaldyқ. Bұl eң aldymen, bizdiң konstıtýtsııamyzdyң aıasynda әreket etetin Elbasymyzdyң siңirgen eңbegi. Biz respýblıkamyzdyң konstıtýtsııalyқ keңistiginde өmir sүrip, eңbek etip jatyrmyz. әzirge bizdiң Konstıtýtsııamyz barlyқ zamanaýı talaptarғa jaýap beredi dep senimmen aıta alamyn.
Bүginde Konstıtýtsııa өmir sүrip, saltanat құrýda. Osy Konstıtýtsııa keңistiginde 14 jyl boıy өmir sүrip kelemiz. Elimizdiң Negizgi zaңy odan әri өmir sүre beredi, өıtkeni onyң barlyқ әleýeti әli sarқylғan joқ dep oılaımyn. Bұl Konstıtýtsııa azamattardyң keң құқyқtaryn қamtamasyz etedi, өıtkeni ol eң aldymen respýblıkamyzdyң azamattarynyң mүddesin қorғaıdy.
- Sұhbatyңyz үshin rahmet!
«ҚazAқparat» anyқtamasy: Sұltan Sartaıұly Sartaev 1927 jyly қazannyң 15-inde Қyzylorda oblysynyң Jaңaқorғan aýdanynda dүnıege kelgen. Zaң ғylymdarynyң doktory, professor, ҚR ҰҒA akademıgi, Қazaқstan Respýblıkasynyң eңbek siңirgen қaıratkeri. Almaty memlekettik zaң ınstıtýtyn bitirgen. 1949-1952 jyldary - Mәskeý memlekettik zaң ınstıtýtynyң aspıranty. 1955 jyldan bastap S.Kırov atyndaғy ҚazMÝ-dyң kafedralaryn basқardy, 1962 jyly zaң fakýltetiniң қazaқ bөlimin ashýғa mұryndyқ boldy. 1992 jyly onyң bastamasymen Қazaқ құқyқtaný jәne halyқaralyқ қatynastar ınstıtýty ashylyp, 2007 jylғa deıin oғan basshylyқ etti. 500-den astam ғylymı eңbekter men jarııalanymdardyң avtory. Bүginde ol sondaı-aқ Қazaқ baıyrғy halyқtar men etnıkalyқ azshylyқ halyқaralyқ қorynyң prezıdenti jәne Қazaқstan zaңgerleri қaýymdastyғynyң vıtse-prezıdenti.
