Qazaqstandyqtar qaterli isiktiń qaı túrinen jıi kóz jumady
ALMATY. KAZINFORM — «Aty jaman aýrý» dıagnozyn estigende kimniń bolmasyn saly sýǵa ketip, sharasyz kúıge túsedi. Mundaı dertke jaqyn adamyńnyń shaldyqqany tipti aýyr. Qazir onkolog mamandar qaterli dertti jeńýge bolatynyn aıtyp júr. Desek te, statıstıka kóńil kónshitpeıdi. Qazaqstanda qaterli isikpen aýyratyndar sany kúnnen kúnge ósip keledi. Rakty emdeýdiń zamanaýı ádis-tásilderi qandaı, nendeı qıynshylyqtar bar, qaterli isikten qulantaza aıyǵyp ketýge bola ma, aýrý nege «jasaryp» ketti, qazaqstandyqtar dertine shıpany nege shetelden izdeıdi? Bul saýaldarǵa Kazinform agenttiginiń tilshisi jaýap izdep kórdi.
Statıstıka sóılesin
Resmı derekke súıener bolsaq, Qazaqstanda qaterli isikke shaldyqqan 218 213 naýqas esepte tur. Elde 2023 jyly onkologııalyq aýrýlardyń 41 myńnan astam jańa jaǵdaıy anyqtaldy.
Birinshi orynda — sút bezi obyry (13,3%, 5 507 jaǵdaı),
Ekinshi orynda — kolorektaldy qaterli isik (9,5%, 3 939 jaǵdaı),
Úshinshi orynda — ókpeniń qaterli isigi (9,3%, 3 872 jaǵdaı),
Tórtinshi orynda — asqazan qaterli isigi (6,9%, 2 874 jaǵdaı),
Besinshi orynda — jatyr moıny obyry (4,9%, 2 035 jaǵdaı) tur.
Aıta keteıik, 2023 jyly ókpe obyry kolorektaldy obyrmen oryn aýystyryp, 3-orynǵa tústi. Naýqastardyń 55,6 paıyzy — 18 ben 64 jas aralyǵyndaǵy eńbekke qabiletti adamdar.
Ólim boıynsha:
— birinshi orynda ókpeniń qaterli isigi (15,7%, 2034 jaǵdaı),
— ekinshi orynda asqazan qaterli isigi (11,9%, 1536 jaǵdaı),
— úshinshi orynda kolorektaldy qaterli isik (10,8%, 1 389 jaǵdaı)
— tórtinshi orynda sút bezi obyry (8,2%, 1 054 jaǵdaı)
— besinshi orynda uıqy beziniń qaterli isigi (6,2%, 805 jaǵdaı) tur.
Qaterli isik aýrýynyń paıda bolý sebepteri:
— durys tamaqtanbaý;
— syrtqy faktorlar — radıatsııa, ónerkásiptik shyǵaryndylardyń áseri;
— tuqym qýalaý;
— vırýs;
— kúızelis;
— ımmýnıtettiń álsireýi.
Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń strategııalyq jáne ınvestıtsııalyq damý bóliminiń meńgerýshisi Alma Jylqaıdarovanyń aıtýynsha, raktyń paıda bolýyna áser etetin, kóp zertteýlermen dáleldengen faktorlar bar.
— Biz kúndelikti ómirde tutynatyn kóptegen taǵam aýrýǵa ákelýi múmkin zattar bar. Olarǵa, eń aldymen, qarapaıym kómirsý men transmaılar jatady. Zertteý nátıjesine sáıkes, shamadan tys qýyrylǵan taǵamda kantserogenniń mólsheri mol. Bizdiń elde toq ishek qaterli isigi ekinshi orynda tur. Máselen, fast-fýd, óńdelgen, quramy jasandy, sondaı-aq qýyrylǵan taǵamdardy kóp tutynǵan adamda kolorektaldy qaterli isik paıda bolýy múmkin. Mundaı taǵam qorektik zattar bermeıdi, kerisinshe aǵza resýrstarynyń sarqylýyna jáne onkologııalyq aýrýlardyń damýyna ákeledi. Sondyqtan, tez daıyndalatyn taǵamdar men alkogolden bas tartqan jón. Qaterli isik tek beıimdilik qana emes, sonymen qatar ımmýndyq, antıoksıdanttyq jáne detoks júıesiniń (baýyrdyń) jumysy jáne defıtsıt sııaqty syrtqy faktorlardan da týyndaıdy, — deıdi ol.
Gınekologııalyq obyrdyń damýyna da etıologııalyq ártúrli faktor bar. Professor Harald tsýr Haýzen adamnyń papılloma vırýsynyń jatyr moıny obyryn týdyratynyn dáleldep, Nobel syılyǵyn alǵan.
APV-nyń 100-den astam túri bar, onyń 14-i adam úshin qaýipti ári tek jatyr moınynyń qaterli isigi ǵana emes, tik ishek, toq ishek, syrtqy jynys músheleriniń qaterli isikterine alyp keledi.
Adam papılloma vırýsy men jatyr moıny obyrynyń arasyndaǵy baılanys jatyr moıny qaterli isigine qarsy ekpe jasaý qajettigin anyqtady. AQSh jáne Avstralııa sııaqty elder jasóspirim qyzdardy ımmýnızatsııa baǵdarlamasyn 10 jyl buryn engizgen.
Ekpe jasaýdyń ekonomıkalyq tıimdiligin kóptegen zertteýler dáleldedi.
Mamandardyń sózinshe, 2022 jyly elde eki myńǵa jýyq áıel osy dertke shaldyqqan. 600-ge jýyǵy qaıtys boldy. Vırýs sımptomsyz da taraıdy. Tipti adamǵa aýrý belgisi baıqalǵan kúnniń ózinde ol ekinshi ne tórtinshi stadııada bolýy múmkin.
Qazaqstanda oqýshy qyzdardy papılloma vırýsyna qarsy vaktsınalaý 2013 jyly birneshe óńirde bastalǵan edi. Ol kezde pılottyq joba bolǵan. Alaıda naýqan uzaqqa sozylmady. Sebebi Pavlodarda ekpe alǵan oqýshy qyz esinen tanyp qalǵan. Odan keıin ata-analar úreılenip, bas tartqan. Úkimet te baǵdarlamany toqtatty.
Mamandar ol kezde naqty vaktsınanyń áseri bolmaǵan, tek oqýshy qyz emotsııaǵa berilýi múmkin deıdi. Sondyqtan araǵa on bir jyl salyp vaktsınatsııa qaıta bastaldy.
— Jatyr moıny obyrynyń ınfektsııasy adamnyń papıloma vırýsynan týyndaıdy. Áıelder buryn jynystyq qatynasqa eseıgen shaǵynda tússe, qazir 16 -17 jastarynda túsedi. Sáıkesinshe, ınfektsııalar, jatyr moınynyń jaraqaty kóbeıedi. Bul adam papıloma vırýsynyń aýrýdy tezirek týdyrýyna yqpal etedi. ıAǵnı, bul endi týa bitken nemese genetıkalyq aýrý emes, — deıdi onkolog.
Onkologııalyq aýrý tuqym qýalaı ma?
— Onkologııa tuqym qýalaıdy. Eger otbasynda bir adam qaterli isikpen aýyrsa, ózgelerinde de sondaı qaýip bolýy múmkin. Eger bireýine berilmese, ekinshisine beriledi.Mysaly, analyq bez obyrynyń keıbir túrleri tuqym qýalaýshylyq sıpatqa ıe ári BRCA1 jáne BRCA2 genderindegi tuqym qýalaýshylyq mýtatsııalarmen baılanysty. Sondaı-aq, gendegi mýtatsııalar sút bezi obyryn týǵyzýy múmkin. Óıtkeni, ol adamnyń jasýshalaryna ǵana emes, keıin genetıkalyq aqparatty tasymaldaıtyn ishki ıadrolarǵa da áser etedi. Qaterli isiktiń «jasaryp» ketýiniń birden bir sebebi de - osy tuqymqýalaýshylyq. Sondyqtan jyl saıyn mindetti túrde qaralyp turý kerek. Qazir tehnologııa damyp ketti. Tuqym qýalaý qaýpi bar ma, joq pa, anyqtap kórýge bolady, — dep atap ótti spıker.
Onyń aıtýynsha, naýqasqa qaterli isik dıgnozy 10 kúnde qoıylady.
— Dıagnozy mıkroskopııalyq zertteýler arqyly qoıylady. Dıagnozdy adamnyń aǵzasynan tin alyp, arnaıy genetıkalyq, molekýlalyq tekseristerdi ótkizgennen keıin ǵana qoıady. Sońǵy jyldary emhanalarda «jasyl dáliz» degen uǵym paıda boldy. Qaterli isikke kúdikti adamdy tirkep, oǵan qajetti zertteýler jasalady. Adamı faktor degen bolady, keıbir analızder durys nátıje bermeýi múmkin. Standart boıynsha 10 jumys kúni ishinde naqty aýrýdy anyqtap, dıagnoz qoıýmyz kerek. Negizinde 2 aptanyń ishinde obyr aýrýy bolýy múmkin degen kúdikti joıamyz. Biraq, ári qaraı tekserý kerek bolsa, ıaǵnı biz kúdikti teriske shyǵarmaımyz, tereńdetilgen tekseristerdi jalǵastyramyz bul eki aıǵa deıin sozylýy múmkin, — dedi ol.
Alma Jylqaıdarova aýrýdan tolyq aıyǵyp ketýge bolatynyn aıtady.
— 100 paıyz aıyǵýǵa bolady. Eger qaterli isik aldyndaǵy nemese erte satysyndaǵy kezeńde anyqtalsa, emdelý múmkindigi joǵary. Onkologııada emdeýdiń 3 negizgi ádisteri bar: ota jasaý, hımıoterapııa jáne sáýlemen emdeý. Biz álemdik standarttarǵa saı emdeý ádisterin qoldanamyz. Іsiktiń túrine baılanysty emdeý jospary qarastyrylady. Mýltıdıstsıplınarlyq top ár emdelýshiniń jaǵdaıyn jeke qaraıdy, onyń qorytyndysy boıynsha emdeý joldary belgilenedi, — dep atap ótti maman.
Ómir úshin kúreste ár kún, ár saǵat, ár mınýt mańyzdy
Rak dıagnozyn estigende kimniń bolmasyn saly sýǵa ketip, sharasyz kúıge túsetini anyq. Al, mundaı dertke jaqyn adamyńnyń shaldyǵýy tipti aýyr.
Astana turǵyny Marǵulan Aqannyń anasy qaterli dertpen alty jyldan beri kúresip keledi.
— 2019 jyldyń aqpanyna deıin «onkologııa» degen termınniń ne ekenin bilý túgili, ol jaıly túsinik, qyzyǵýshylyq, tipti ol jaıynda izdenip kórý de bolǵan emes-ti. «Rak» degen sózdi de bylaıǵy kúnde jıi estip, júrek shymyrlaǵany bolmasa, óz basyma, otbasyma keledi, kúreske toly kúnder bastalady degen oı úsh uıyqtasam túsime kirgen joq. Bolar is boldy, boıaýy sińdi. Sodan beri 5 jyldan asa ýaqyt ótti, 50-den asqan sheshemdi jetektep kelemin. Túrkııa asyp ta keldik halyqtyń arqasynda. Alaıda qulantaza dertinen aıyǵyp kete almady, biraq tirshilik úshin tistenip, otbasy úshin tynystap keledi, — deıdi ol.
Aıtýynsha, anasynyń derti ony erte eseıtken.
— 13 hımıoterapııa, 27 sáýleli terapııa, 13 radıoterapııa, 1 operatsııany alty jylǵa jýyq ýaqytta óz denesine ruqsat berip kúresken sheshem qazir target dep atalatyn terapııaǵa aýysty. Aı saıyn ishetin dárisiniń kúshi hımııadan kem emes. Qansha jyl Almatydaǵy onkologııa ınstıtýtynyń aldyna kelip, ishteı «sizde bári jaqsy» degen jaýapty estý úshin kiretin sheshemniń derti meni de erte eseıtti. Ómiri úshin kúresip jatqan adamnyń «berilmeımin» degen sózin anda-sanda aýzynan estimesek, teginde janarynan-aq baıqaımyz. Shashtyń túsýi, tyrnaq pen súıektiń bosaýy, terisine túsken aqtańdaqqa, birde kól, birde shól bolatyn qubylmaly kóńiline qarap otyryp, «mynaǵan qalaı shydaýǵa bolady?» dep suraq qoıamyn ózime. Biraq qudireti kúshti jaratqannyń adamǵa bergen qasıeti sol shyǵar, sabyr men tózim degenniń naq maıdanda synalatyny da osy jerde, — dedi Marǵulan.
Jas jigit aýyr dertpen kúresip júrgen jandarǵa jáne olardyń jaqyndaryna arnap «Úmit. Ómir úshin kúres» atty kitap jazǵan.
— Bıyl qańtarda obyr jaıly qazaq tilinde kitap jazyp, elge tanystyrdym. «Úmit. Ómir úshin kúres» dep atalatyn kitapta bárin qamtýǵa tyrystym. Ásirese, aty jaman dertpen kúresip jatqan adamnyń jan dúnıesin jetkizgim keldi. Bul dertti basynan keshken, keship jatqan, jaqyndary sezinip jatqan jandar úshin endigi bir másele bar: onkologııamen aýyratyn adamdar kóp sekildi kórinedi. Oǵan deıin múlde joq, múlde tańsyq kóringen derttiń ár úıde bolýy múmkin ekenin sezinedi, baıqaıdy. Máselen, qazir aptasyna ár aımaqtan 3-4 adam habarlasyp, sheshesin, ákesin, inisin, aǵasyn, qaryndasy men ápkesin, balasyn aıtady… Báriniń suraıtyny - "ne isteımiz?", "qaıda aparamyz?" Qandaı jaǵdaı bolmasyn, qandaı dert, qandaı synaq bolmasyn adamdy alyp shyǵatyn bir-aq nárse. Ol — úmit. Qalǵan oıǵa ýaqyt ta bolmaıdy. Sebebi ár kún, saǵat jáne mınýt mańyzdy. Ár mınýt úshin de kúresip ómir súrip jatqan aramyzda jandar bar kezde bizdiń de kómek-qoldaýymyz toqtamaýy tıis, — dedi ol.
Tanymal qazaqstandyq akter Murat Bısenbın de qaterli isikpen kúresip jatyr. Óner ıesiniń dosy, akter Saıat Isembaev áleýmettik jelide onyń emdelýine qarjylaı kómek qajet ekenin aıtty.
Akterdiń ózi de aqparatty rastap, uıqy beziniń qaterli isigine shaldyqqanyn jetkizdi. Ol ıýtýb arnalardyń birine bergen suhbatynda obyr aýrýyna zııandy sýsyndar sebep bolýy múmkin ekenin tilge tıek etti.
— 6 jyldan beri ashyǵý rejımin ustap kelemin. Sportpen shuǵyldanamyn. Alaıda, salmaǵymda esh ózgeris bolmady. Muny áıelim baıqap, dabyl qaqty. Eger asqazanda eshqandaı problema bolmasa jıi ashyǵyp turǵan durys. Odan qorqýdyń qajeti joq. Oǵan qosa men alty jyl boıy ashqarynǵa energetık sýsyn ishtim. Sosyn qantsyz kolany tańerteńnen keshke deıin iship júrdim. Osylar meniń tábetimdi tejeıdi dep oıladym. Óıtkeni qansha tamaq iship, sportpen aınalyssam da, salmaq qospadym. Meniń dıagnozymnyń eń birinshi belgisi — salmaq jınaı almaý eken. Biraq sýsyndar meniń densaýlyǵyma zııanyn tıgizdi. Qaterli isikke shaldyǵýymnyń bir sebebi osy zııandy sýsyndar bolýy múmkin, — deıdi akter.
Qazir Murat Bısenbın Bashqurstanda. Ol óziniń Instagram paraqshasynda Ýfa qalasynda túsken sýretin bólisti. Densaýlyǵyna baılanysty akter túsirilimderden bas tartqan.
Aıta keteıik, qazaqstandyq akter «Reketır», «Aǵa», «Brat ılı brak» fılmderinde oınaǵan.
Ras, úmit senimnen týyndaıdy. Sol arqyly adam kóp nársege qol jetkizedi. Buǵan syrqatymen kúreske túsip, jeńip, qulan-taza aıyqqan, úmitin úzbegen adamdardyń taǵdyry dálel. Sonyń biri — 54 jastaǵy almatylyq Altyn Muhanova.
Onyń aıtýynsha, dárigerge ǵana senip, qol qýsyryp otyrýǵa bolmaıdy.
— 2013 jyly dárigerler maǵan úshinshi deńgeıli analyq bez obyry degen dıagnoz qoıdy. Sodan bastap ómirim kúrt ózgerdi. Ol kezde 43 jasta edim. Bastapqyda men de kúızeliske ushyradym, birneshe dárigerge qaraldym. Sengim kelmedi, múmkin emes dedim. Alaıda, dıagnozymdy birqatar dáriger rastady. Sodan operatsııa jasady. Kúshti dáriler men 6 hımııa terapııasyn qabyldadym. Terapııadan keıin tek qusamyn, dáriniń túrin kórgim kelmeıdi. Tipti, odan bas tartqym kelgen kezder de boldy. Biraq, Allanyń qudireti shyǵar, bul synaqtan óttim. Mundaı qıyn sátte adamǵa úmit otyn jaǵatyn, kúsh beretin bir senim bolýy kerek, — deıdi Almaty turǵyny.
Keıipkerimiz qınalǵan sátterinde de ómir súrýge degen qulshynysyn joǵaltpaǵan. Onyń senimi aýrýyn jeńýine jeteledi.
— Ár adam óz ómirine jaýapkershilikpen qarap, salaýatty ómir saltyn ustanýy kerek. Men muny syrqattanǵan soń túsindim. Dáriger taǵaıyndaǵan dıetany qatań ustandym, kóbine dárýmenge baı kókónister tutyndym. Saýmal ishtim, taza aýada kóp júrdim, kúızeliske túspeýge tyrystym, eń bastysy ómirge degen qulshynysymdy joǵaltpadym. Rak — úkim emes. Mine, sodan beri 11 jyl ótti. Densaýlyǵym jaqsy. Qaterli isikti jeńdim. Osy tusta maǵan ota jasaǵan, ýaqytyly em taǵaıyndaǵan Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynyń onkogınekologııa ortalyǵynyń meńgerýshisi, medıtsına ǵylymdarynyń kandıdaty Erlan Kýkýbasovqa jáne qıyn kezde maǵan demeý bolǵan, qas-qabaǵyma qaraǵan otbasyma, týǵandaryma, áriptesterime raqmet aıtqym keledi, — deıdi ol.
Shıpany nege shetelden izdeıdi?
— Dúnıejúzi boıynsha aýrýlardyń dıagnostıkasy men emdeý hattamalary bir. Joǵaryda aıtqanymdaı, aldymen obyrdyń satysyn, isiktiń kólemin anyqtap alýymyz kerek.Tek sodan keıin ǵana em-dom taǵaıyndaımyz. Keıde naýqastar biz usynǵan terapııaǵa kelispeıdi nemese qoıǵan dıagnozǵa senbeı shetel asyp jatady. Alaıda, kóp jaǵdaıda otandyq onkologtar qoıǵan dıagnozdy sheteldik dárigerler rastaıdy. Olar da aýrýdyń satysyna, aǵzanyń qabyldaýyna oraı em shara jazyp beredi. Qaterli isikti emdeý shetelde óte qymbat. Ony kez kelgen naýqastyń qaltasy kótere bermeıdi. Onyń ústine atalǵan dert uzaq ýaqyt emdeledi. Emin shet elde bastaǵan naýqastardyń basym bóligi Qazaqstanda jalǵastyrady. Bizde bári tegin. Memleket tarapynan jyl saıyn onkologııalyq aýrýlarǵa qomaqty qarjy bólinip otyrady. Osy tusta aıta ketetin jaıt, Qazaqstan Ortalyq Azııa memleketteri arasynda onkologııalyq arýlardy emdeý jaǵynan, zamanaýı tehnologııa boıynsha kósh bastap tur. Máselen, kórshi Ózbekstan, Qyrǵyzstan men Tájikstanan bizdiń elge kelip emdelýshiler óte kóp, — deıdi Alma Jylqaıdarova.
Dárigerdiń sózinshe, byltyr Qazaqstanda alǵash ret Qazaq onkologııa jáne radıologııa ǵylymı-zertteý ınstıtýtynda onkologııalyq ortopedııada biregeı rekonstrýktıvtik-plastıkalyq aralasýlar ıaǵnı, 3-D protezdeý júrgizý bastaldy.
Medıtsına bir ornynda turmaıdy jáne ǵylymnyń basty jetistikteriniń biri — onkologııalyq aýrýlardan bolatyn ólim-jitimdi edáýir tómendetýge arnalǵan ıadrolyq medıtsınanyń damýy deýge bolady. Bul — Qazaqstan úshin jańa baǵyt.